Жоғарғы мектпте әдебиетті білімденудің инновациялық технологияларымен оқыту

«Өкпеңменен қабынба,

Өтіңменен жарылма,

Орыспенен соғысып,

Басына мұнша көтерген

Жұртыңа жаулық сағынба»...[6]

Жырдың астарына бойлай алмаған тоталитаризмнің бетке ұстар «ғұламалары» сөз өнерінің астарынан пәлсапалық реңкті таба алмай, сырттай ұғымға малданған. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Осы ойды өрбітсек, дидактика - оқыту үрдісінде маңызды категория. Ол – оқьггушының жинаған құңдылығының қабылдаушының ниетіне сәйкес келуінің басқышы. Бұл сапаның өзі төбеден түспейтін үрдіс. Міне, дидактиканың тірегін генезисінен іздейміз. Genos [7] - грек сөзі, «шығу тегі» деген ұғымды білдіреді. Адамның шығу тегіне қабілетінің бағыныштылығы жайлы Ж. Аймауытов ерекше мән берген: «Тегіне тарту (атавизм). Әрбір сезімнің сыртқа шығуында атадан қалған мұра көп. Ашу кернеген кісі қайтеді? Аяғымен жер тебінеді, қайта-қайта түкірігін жұтынады, түкірінеді, қырылдайды, керіледі, ақырады, бажылдайды, жұдырығын түйеді... Адамның осы қылығын ызаланған маймылдың қылығымен салыстырсақ, маймылдың көп мінезі адамда да бар болып шығады» [8].

«Тарту» деген сөздің төркіні «Шығу тегі» деген ұғыммен тамырлас келеді. Ж. Аймауытов адамның психологиясында атавизмнің табы нышан беретініне тоқталып өткен. Осы сапаның соқыр сезімге ұласып, саңылау сезімдеріне үлкен кедергі екеніне ерекше мән берген. Соқыр сезімнің өзі -дидактикалық бағытқа үлкен кедергі. Ал соқыр сезімнің бастауы -айуандық іс-әрекеттер.

Дидактиканың мақсаты - адамның өз басындағы атавизмнен қалған ізгілікті іс-әрекетке қайшы қылықтарды бойдан қуа білетін, өзінің періштелігін үнемі сақтайтын, оған қисындық үлгі ретіңде бабалардың данышпандық пәлсапалық дүниетанымын бағалайтын, өзінің прагматикалық іскерлігіне айналдыратын адамды сомдау. Оны үлгі ретінде ұсыну. Аталған мақсат-мүддеге сәйкес келмейтін субъектінің дидактика жайлы мән айтуға құқысы жоқ. Нәпсіні тию - дидактиканы уағыздайтын ұстаздың басты мақсаты.

Ендеше ізгіліктің үлгісі ретінде қандай тұжырымдарды бернелейміз. Оның жауабын данышпан бабаларымыздың еңбектерінен іздейміз.

Алдымен Әбу Насыр Әл-Фараби данышпан жайлы А. Қасымжанов пен А. Әлінов мырзалардың ғылыми тұжырымдарын сол қалпында келтіріп өтейік:

 

1.3 а. Екінші ұстаз Әл-Фарабидің  интеллект (сөзінің)

мағынасы  жайындағы пайымдамасы - дидактиканың негізі

 

Интеллект деген сөзді  түрлі мағынада қолдануға болады. Бірінші, қарапайым сөзде, адам жөнінде, парасатты адам жөнінде айтқан кезде колданылады. Екінші, әркім оны өзінше түсініп, мутакаллимдердің үнемі айтысқа түскеңде айтатын мағынасында. Олар былай дейді: «Бұл өзі парасат теріске шығарған кезде айтылады. Интеллект сөзінің үшінші мағынасы Аристотельдің «Дәлелдеме» деген трактатында айтылған. Төртінші мағынасы тағы да сол Аристотельдің «Этика» деген еңбегінің алтыншы кітабында айтылған. Бесінші - «Жан туралы» трактатында. Алтыншысы «Метафизикада» айтылған.

1. Ал еңді қарапайым сөзде қолданылатын, ол өзі парасатты адам дейтін кездегі мағынасына келсек, мұны интеллекция актісі деп түсінеді. Сонымен, қосымша мысал ретінде кейде оны (адамды) парасатты деп атайды, ал кейде оны бұлай атаудан тартынып қалады. Олар былай дейді: «парасаттыға сенім керек», ал олардың пікірінше, сенім дегеніміз қайырымдылық. Олар парасатты деп қайырымды адамды, жақсылыққа асық, жамандықтан қашық адамды айтады.

 

Потенциалды интеллект

 

Потенциалды интеллект  бұл өзі әлдебір жан, жанның бір бөлшегі, жан қабілеттерінің бірі немесе материядан дүниеде бар заттардың парқы мен формасын абстракциялай алатын немесе соған даяр әлде бірдеңе. Материялық емес бұл формалар потенциалды интеллект формаға айналу үшін ғана өздерінің өмір сүруі тәуелді болып отырған субстанциядан абстракцияланады. Солардың субстанцияларынан абстракцияланған формаларына айналған формалар интеллекцияның танып білетін объектілері болып табылады. Бұлардың аты интеллект деген сөзден шыққан, өйткені дүниеде бар заттардың формаларын абстракциялағанда, олардың өздері сол заттардың формаларына айналған. Сөйтіп, потенциалды интеллект дегеніміз формаларды жүзеге асыратын субстанция болып табылады. Егерде сіз әлдебір денелі материяны, мысалы, бір кесек балауыз алсаңыз, оған таңба түсірілсе, түсірілгенде ол таңба оның сырт жағы мен тереңдігін алып жатқан болса, және форма субстанцияны қамтып жатса, қамтығанда субстанция формаға тарап, түгелдей сол формаға айналатын болса және соңда бұл парықта заттардың формаларының қалай пайда болғанын түсінуге жақындайсыз. Өйткені парық форма үшін бейнебір субстанциясы өз бойына сыйдырушы болып табылады, бірақ денелі материядан айырмасы ол форманы өзінің тереңімен емес, тек бір қырынан қабылдайды.

 

Актуальды интеллект

 

Егер субстанциядан  абстракцияланған интеллекцияның пайымдағыш объектілері осы парықта жүзеге асатын болса, онда бұл объектілері интеллекцияның актуальды объектілеріне айналады. Субстанциядан абстракцияланудан бұрын бұлар интеллекцияның потенциалды объектілері болып еді ғой, ал субстанциясынан айрылып, олар актуальды объектілерге айналды, өйткені сол парықтың формаларында жүзеге асты. Сонымен, бұл парық интеллегенцияның актуальды объектілері арқылы актуальды интеллектіге айналады. Демек, интеллекцияның пайымдалғыш актуальды объектілері мен актуальды интеллект, сайып келгенде, бір нәрсе. Сөйтіп, біздің сөздеріміз тек мынаны ғана: (парық) интеллекцияның пайымдалғыш объектілерінің өзі соның формаларына айналғандығын, өйткені бұл объектілер формамен бара-бар болғанын білдіреді. Демек, актуальды танушы (парық) пен актуальды интеллект және интеллекцияның актуальды зерде жетерлік объектісі - бұлар бір нәрсе.

 

Әрекетшіл интеллект

 

«Жан туралы» трактатының  үшінші кітабында Аристотель айтқан әрекетшіл интеллект дегеніміз  ешуақытта да материяда болмаған және онымен мүлдем байланысы жоқ абстракцияланған форма. Бұл интеллект қайсыбір жағынан қарағаңда актуальды интеллект болып табылады және жүре келе дарыған интеллектіге өте жақын. Потенцияда болатын парықты актуальды интеллектіге айналдыратын және интеллекцияның пайымдалғыш потенциалды объектілерін тиісті актуальды объектілерге айналдыратын да осы.

Актуальды интеллектінің  потенциальды интеллектіге қатысы күннің көзге, қараңғы уақытта тек потенциалды жанары болатын көзге қатынасы сияқты. Қараңғылық дегеннің өзі әрі потенциядағы мөлдірлік те, әрі сонымен бірге актуальды мөлдір еместік қой; ал мөлдірлік дегеніміз қарама-қарсы тұрған жарық көзінен түскен жарық. Жарық көз жанарында, ауада, сол сияқты бір нәрседе жүзеге асқан кезде, сол кезде көз жарықты қабылдаған бойда ол актуальды көрген жанарға айналады, сондай-ақ түстер де актуальды көрінгіш түстерге айналады. Ол ол ма, біз көздің актуальды көреген болуы жарық пен мөлдірлік көз жанарына актуальды жүзеге асқандықтан емес, көз актуальды мөлдірлікті қабылдап, көздің өзі де көрінетін нәрселердің формаларына ие болды және тек осының нәтижесінде ғана актуальды көргіш болды.

Біз белгіліден белгісізге қарай жүрегін болғаңдықтан, ал өзіндік  кемелді болмыс біз үшін белгісіздеу  болмыс болғаңдықтан, басқаша ол туралы біліміміз мейлінше мардымсыз болғандықтан, актуальды интеллектіде бар нәрселердің тәртібі осы нәрселер үшін әрекетшіл ингеллектіде белгіленген тәртіпке қарамастан қарсы болуы қажет . Әрекетшіл интеллект дүниеде бар нәрселердің ішінен алдымен ең жетілгендерін таниды, ал материялық формалар әрекетшіл интеллектіде материядан абстракцияланған формалар болып табылады. Мұның себебі олардың бұрын субстанцияда болып, кейін абстракцияланғандығынан емес, олардың әрқашан да осы күйде болып келгендігінен.

Дидактика нысанасының интеллекциялық әрекет әдісі біреу, ол - жинау. Интеллект - жинау әдісімен келетін сапа. Олай болса, Әбу Насыр Әл-Фараби әлемдегі бірінші ұстаз Аристотельдің ғылыми тұжырымына тоқталса, дидактиканың пәлсапалық анықтамасын, рухани шығу тарихын біздер түркі жұртының ғана мақтанышы емес, әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр Әл-Фарабидан іздеуіміз орынды құбылыс. Бірақ, оны дидактика объектісін ерекше зерттеді деп айту қиын.

А.Қасымжанов пен А.Әліновтың (10) танымымен берілген интеллектінің  дидактикамен қандай байланысы бар деген табиғи сұрақ туары сөзсіз. Интеллектісі жоқ адам дидакт бола алмайды.

Дидактиканың өдебиеттегі орны оқыту үрдісінде кездеседі. Ал оқыту үрдісіс ұстаздың жеке басының бернелерінің интеллектісі деп қабылдаған жөн.

Сонымен Әбу Насыр Әл-Фараби «интеллект» ұғымына пәлсапалық тұжырым жасап, оның ішінара бөліктерге жіктеліп кету себептерін ашқан. Оған қысқаша интерпретация жасасақ, мынандай түйіндер шығады:

- потенциалды интеллект формаларды жүзеге асыратын субстанция;

- актуальды интеллект - тек осы форма жөнінде актуалды;

- жүре келе дарыған интеллект бірінші материядан бірте-бірте өрлеп, нәрселердің (иерархиясы) аяқталатын шегі бірінші материя және материя болып табылады.

Адамның қатысым құралдардан жиған интеллекциясы.

- Әрекетшіл интеллект - бар нәрселердің ішінен ең жетілгенін танитын қасиет.

Ойымызды қорытсақ, дидактика  нысанасы оқытушыдан екі салихалы қасиетті талап етеді:

Қабылдаушы субъектіге жеткізер нысаналарды тақырып, мұрат-мүддесіне, құрылым-жүйесіне, көркемдегіш құрал-әдістеріне жіктеп, оның парқына терең бойлап, бәрін тұтас жүйеде автордың көздеген «дамудың жақын алаңын» дұрыс меңгергеңдікті;

Оқыту үлгісін Ізгілікті  піпіінге үйлестіріп, интеллекцияны өзінің интеллектісіне айналдырып, барлық Тұлға-болмысымен, Бітім-пошымымен өн бойынан Нұр сәулесі шашырап тұру;

Міне, осындай қасиеттерді өзіне дағды, машық ретінде ширатқан. Адам жәуанмәрттіктен пайғамбарлық деңгейіне жетеді деген түйіңді біздер сонау ежелгі дәуір заманасының әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр Әл-Фарабидың ғылыми тұжырымынан аңғардық.

 

1.3 ә. Қожа Ахмет Иасауи шығармаларындағы  дидактиканың пәлсапалық негізі

 

Қазақ елінің түп-тамыры - түркі жұрты. Қат-қабат қайшылығы мол, күрделі кезеңде өмір сүрген Қожа Ахмет Иасауи - ақылдың, даналықтың, кемеңгер парасаттың ақыны.

Қожа Ахмет Иасауидың «Диуани хикмет» кітабы арқылы көздеген түптілікті мақсаты мұсылманның діни қағидаларын түрік тектес халықтарға кеңінен насихаттап, саналарына жіліктеп жеткізу еді. Сол кездегі талапқа сай ақынның даналық тұжырымдары өлең өрнегімен бейнеленеді. Мұсылмандық шарттарын даналықтың дидактикалық үлгісінің тартымды бір пішіні деп қабылдау орынды. Бұл шығарма тек Қазақстан мен Орта Азия көлемінде емес, кіші Азия арқылы бүкіл ислам әлеміне таралып, үлкен құрметке ие болды. Е.Бертельс Қожа Ахмет Иасауидың жырлары күні бүгінге дейінгі қазақ даласынан Кіші Азияға дейін кеңінен тараған фольклорлық лириканың түрлерімен сырттай ұқсас деген. Бұл жерде «фольклор» деген сөзді ұғымды ежелгі дәуір деген мәнде түсінген жөн.

Қожа Ахмет Иасауи - мистик ақын. Кешегі тоталитаризм мен волюнтаристік-мемлекет жүйесінде адамгершілік, имандылыққа үндейтін оның асыл жырларын жариялау, сөйтіп халықтың санасын ізгіліктің ақ жолына бұру мүмкін болмады. Сол себепті бұл еңбек халық арасына тарамай, керек десе жасырын ұсталып, мүмкіндігінше ұмыттыру, тарих бетінен өшіру саясаты қолданылды.

Қазақ еліңде «Алтын, қап түбіңде шірімес» деген мәтел бар, Алтын мұра халқына қайта оралды. Қожа Ахмет Иасауи өмірнамасы мен шығармашылығын зерттеуші М.Е. Массон [9] ақынның Түркістан қаласы орналасқан мекендегі Иасыда көзге түсіп, түрік шайхы Арыстан Бабтың тәрбиесін алғанын, әкесі Ибраһимнің түрік нәсілінен шыққанын айтады. Ал академик В.А. Гордлевский Қожа Ахмет Иасауидың арғы аталарының имам Әбу Ханифаға барып қосылатынын айта отырып, Ахмет Иасауидың зерттейтін қожалар Заравшан өлкесіндегі Исабу, Тоқшы дейтін қыстақтарда тұрады деген пікір айтады [10]. Дәл осы пікірге түбірлес келетін түйінді түрік профессорлары М.Ф. Көпірлі де, К.Ераслан да айтқан. Ақынның арғы тегінің Хазырет Ғалидің Мұхамеды Ханафиясынан басталатынын ертеректе Ақсақ Темірдің жорықтарын баяңдаған Шарафаддин Ғали Иазди де жазып кеткен. Ол жаңа санақ бойынша 1424-1425 жылы жазылған «Зафарнама» атты кітабыңда, 'Темір Сейхуннан өтіп, Ахангаран, Шыназ төнірегінде қыстау үшін тоқтап, әскеріне арнап үй салдырады. Содан кейін «Иассы» ауылына барып, сондағы Иасауи бейітіне зиярат етеді. Иасауидің Мұхамет Ханафияға туыстығы бар еді» деп жазады [11] . Міне, Ж.Аймауытовтың тегіне тартады деген тұжырымын Қожа Ахмет Иасауидың өмірнамасынан көреміз. Тектіден тектектілік туады.

Сопылық жайлы әр ғалымның әр түрлі ой-түйіндері бар. Сопылық әр кездің талап-мүддесі мен санасына орай ой мен жан-тән тазалығы болса керек. Сол себепті Қожа Ахмет Иасауи тұсындағы сопылық - діни мұраттар мен қағидалардан туған ұғым. Мұның арғы шығу тегі «Суфия» паргиясы мен Ас-Сари-Ас-Сакати (ескі мата жинаушы деген ұғымда) тобындағылар өз жұмысын тастап, Аллаға деген Жан тазалығын, махаббатын білдіру үшін, ел-жұрт, үй-ішін тастап, азап-қиыншылығы мол кезбелікті тандап алады. Бұл материалды дүниенің қолы еместігінің дәлелі.

Айта кететін бір  жәйт осы ғылыми (діннің тұрғысында) тұжырым А. Құнанбайұлының 38-сөзінде де кездеседі. Осы қара сөзіндегі Аллаға махаббат жүректен шығуы мен тіліңді арабша сөйлегеңде, құран тілін бұрмаламай кәлимаға келтіру керектігіне Абай Құнанбайұлы ерекше мән береді. Бұдан адамның ішкі және сыртқы құбылысында үйлесімділіктің Аллаға деген сүйіспеншілік нүктесінде түйісуі деп ұққан жөн.

Жоғары тұжырымды келтіргендегі мақсат не? Сол кездегі Қожа Ахмет Иасауи тұсындағы сопылық дәстүрдің адамға ең қажетті субъективті үрдісінің ізгілікті желіге ниеттенуінің гаптырмас моделі бүгінгі таңға да жат еместігін зерделеу болып табылады. Бұл ұғым белгілі бір ұлтқа, ұлысқа тән емес, керісінше бүкіл адамзаттың ізгілік моделінің әлемдік иерархиясы дейміз.