Жоғарғы мектпте әдебиетті білімденудің инновациялық технологияларымен оқыту

Силу, создавшую эту  удивительную Вселенную, часто называют любовью. Бог есть любовь. Нередко  мы слышим утверждение «Любовь движет миром». Все это верно. Любовь - связующее звено, обеспечивающее единсгво Вселенной» [40].

Қорытып жинақтасақ, Қожа Ахмет Иасауи өмір сүрген уақыт пен  кеңістік қай кез, кейінгі еңбектерді жазған заман қай кез? Өмір өте  қызық. Қожа Ахмет Иасауидың Аллаға ғашықтық дүниетанымы «Вселенная Сила» деген атқа ауып кетті. Айырмашылығы сыртқы атауы, ал ішкі мазмұны мен мәні сол қалпында. Пендешіліктің қамытын киген, нәпсісін еркіндіктің Сарайына бос жіберген пұшайманның Бақыттан дәмесінің жоқтығын берілген дидактиканың пәлсапалық көздерінен бағамдаған сияқтымыз.

Біздер дидактиканың пәлсапалық тірегінің Ізгілікке  бастар Нұрлы пішінін данышпан Қожа Ахмет Иасауи ілімдеріне сүйене отырып, оқырман назарына ұсынып отырмыз.

Әр тұжырымның қайшылықты сыңары бар екені бүгінде жаңалық емес. Ендеше, Ізгіліктің «қарсыласы» не? Оған Қожа Ахмет Иасауидың «Екінші дәптері» арқылы жауап береміз:

- 33. Ділім қатты, тілім ащы, өзім Залым.

- 34. Құран оқып, бойсұнбас жалған ғалым [41].

- 237. Отыз үште сақи болып шарап үлестім.

- 299. Әскер түзеп шайтанмен мен ұрыстым [42].

- 653. Дүние малын түгел бердім, тоймас көзін [43].

- 740. Дау-дамаймен о дүниеге озып кетті.

- 763. Дүние боқ, соңынан итше жорттым.

- 764. Іздеп оны артынан күн-түн қудым [44].

- 800. Хақтан қорқып аза тұтсам күлер қа-қа.

- 801. Аузы ашық, нәпсі ұлық, мешкей лақа.

- 804. Қараңғыда бірге жүрсең жолға салмас.

- 808. Надандардан естімедім бір жақсы сөз [45].

- 1195. Үлкен, кіші адамдардан әдеп кетті.

- 1196. Қыз, келіншек, нәзік жаннан ұят кетті.

- 1197. «Ұят барда иман бар» деп Расул айтты.

- 1198. Арсыз қауым бүлдіріп бітті, достар [46].

- 1199. Мұсылман мұсылманға болды қатал.

- 1200. Нақақ істеп хақ жұмысын бұзды батыл [47].

- 1201. Мұрат пірге жылы жүзбен болмай жақын.

- 1202. Ғажат сұмдық замана болды, достар.

- 1203. Ел, дүние, халқымызда қайырым жоқ.

- 1204. Патша менен уәзірлерде әділет жоқ.

- 1205. Дәруіштердің дұғасында қасиет жоқ.

- 1206. Түрлі бәле халық үстіне жауды, достар.

- 1207. Ақырзаман ғалымы залым болды.

- 1213. Өзін өзі көтеріп мақтаған жоқ [48].

- 1280. Танымасын тас лақтырып оған күлер.

- 1281. Дуана деп басын жарып қанға бояр.

- 1283. Сүймегенде жан да жоқ, әрі иманы.

- 1285. Неше айтсам да естуші жоқ, білген кәне.

- 1290. Ар, иманын соқыр тиынға сатар, достар.

- 1299. Заманақыр болды да пейіл кетті [49].

- 1352. Шариғатсыз тарихатқа өте алмадым.

- 1353. Ақиқатсыз мағрифатқа бата алмадым.

- 1354. Жолы қатты пірсіз қалай өтер, достар [50].

Берілген нұсқадан аңғарғанымыз, белгілі бір білімді қабылдату үшін оқытушының өзі Ізгілік пен оған қайшылықта келетін Надандық, оның қасында қабаттаса тұратын Зұлымдықтың «шекарасын», ара жігін ажыратарлық өлшемдіктер керек. Міне, осы қажеттіліктен туған өлшемдіктерді біздер даналарымыздың шығармашылығынан жүйелеп алуымыз, бүгінгі күннің ұлттық рухының гуманистік моделін құруға бірден-бір тіректік ролін айқындай түспек.

Бабаларымыздың дидактикалық данышпандық тұжырым-түйіндерінің оң жалғастылығын бүгінде Еуропа елдерінде жарық көрген біраз еңбектерден кездестіретініміз жайлы әжептәуір дәйекті дәлелдемелер келтіріп өттік. Дәйектемелерде ізгілікті іс-қимылдың моделінен ой-түйіңдер сипатталды. Еңді керісінше Ізгіліктің жауы Зұлымдыктың, Құт пен Бақтың кастасы, жолы болмағыштықтың сапалары жайлы нендей ой-түйіндер айтылғаны жайлы да мағлұмнаманы білу артық болмас.

Нақты дәлел ретінде С.Н.Лазаревтің мына бір ой-түйініне назар аударып көрелік: «У Вас зацепки - объясняю женщине, - за личное «эго», волю, желания - раз. За принципы, цели, идеалы, - два. За способности, волю, интеллект, - три. Это дает самую большую гордыню, т.е. неприятие потери человеческих ценностей. В библии это называется дъяволизмом. Попробуйте сначала сделать свое человеческое «Я» менее значимым через пост, голодание, дыхательные упражнения, физическую работу и усталость, через ограничение желаний. И попробуйте молиться дома, становясь на колени, это символ унижения вашего «эго».

Когда лбом в молитве  касаетесь пола, - это унижение Вашего сознания. Но, пожалуйста, молясь, помните, одну простую вещь: Вы унижаете свое человеческое «Я» и отстраняетесь от человеческих ценностей.. .» [51].

Бұл ой-түйіннен адамның жаман пиғылының өзі, құдіреттен өзінің мүддесін, мақсатын, ойын т.б. қасиеттерін жоғары қою екендігі көрінеді.

Аталған харакеттер адамның шайтандығын үдетіп, оның өзімшілдік мінез-құлқын өрбітіп, тіпті ауруға дейін апаратыны, надандығынан Тамұқты тандап, тілеп алатыны жайлы Ресейлік ғалым өз еңбегінде дәйекті түйін айтқан. Сол пеңдешіліктің емі тек Аллаға сыйыну, былайша айтсақ, бақытқа, құтқа, жұмаққа қол жеткізу тек - өз-өзіңнің нәпсіңді тізгіннен шығармау деген Қожа Ахмет Иасауи тұжырымына түйісетіні сөзсіз. Сол секілді адамның материалдық қырының өніміне оның терісқақпай ниетінің қырсықтығы жайлы Наполеон Хиддің мына бір пікірін келтіріп өтелік:

«На переднем плане находятся и всегда были слабости, ставящие барьер на пути людей к успеху: Нетерпимость, Вожделение, Алчность, Зависимость, Подозрительность, Мстительность, Эгоизм, Высокомерие, Стремление снять урожай там, где не сеял и привычка расходовать больше, чем заработал [52]...

Каждое искажение истины представляет собой не только что-то вроде самоубийства для лжеца, но и удар в сердце для человеческого общества» [53].

Өтіріктің аяғы адамның өз-өзін тығырыққа апаруына соқтырады. Әйтеуір, адам бойындағы көлеңкелі әрекеттердің қай-қайсысы болмасын білімді дұрыс меңгеруіне, не қабылдаушыға меңгертуіне ерекше тосқауыл екенін дидактиканың пәлсапалық тұжырымынан ұққан жағдайда дидактика нысанасын оңтайлы бағытта ұстаймыз.

 

1.3.б.  Хас Хажиб Жүсіп Баласағұни  еңбегіндегі дидактиканың пәлсапалық негізі

 

Нұр, Құт, Бақ, Дәулетке қатысты адам болмысында қандай касиеттер мен әдіс-тәсілдер қажет деген сауалға дидактиканың пәлсапалық негіздемесіне сүйеніп, Жүсіп Баласағұни кейінгі ұрпақ үшін өмірлік, Зақилық, классикалық тұжырым-түйінді өзінің «Құтты білік» еңбегінде жан-жақты сипаттап берген.

Адамның танымы үнемі  құбылып отырады, себебі қоғамдық құндылықтар өзгерісте болып, уақыт пен кеңістік өзінің таңбасын дүниетанымның «шымбайына» батырып жібереді.

 

Халқымыздың ырысы болған ілім

 

«Болашақ - өткен өмірді қорыту» деген ұлағат сөз сонау орта ғасырлық данышпан Ж. Баласағұнның «Құтты білік» бәйітінен бері белгілі. Бірақ бұл дана сөзді растайтын ісіміздің жоқтығын жасыруға болмайды. Академик Манаш Қозыбаев Қазақстан тарихын тек империялық деңгейде Қытай мен Ресей жазған деп тегін айтпаған.

Ықылым заманнан түркі  халықтарының ішінен тараған қазақ халқының төл жазбасынан айрылып қалуы ескексіз қалған теңіздегі қайықпен тепе-тең еді. Бұл - өкініштің өкініші. Осы бір өткен өкінішімізді серпілтетін бүгіндегі ғылыми зерттеулер демекпіз. Орта ғасырда түркі тайпалары іштей сараланып, әрі территориялық, әрі этникалық, әрі тілдік ерекшелігіне қарай халық болып қалыптасқан. Жазба дәстүрі халқымызда бұрыннан бар екенін ғалымдар зерттеп, дәлелдеді. Көркем әдебиеттің жазба үлгісі X ғасырда қалыптасқан. Түркі тілдеріндегі жазба көркем әдебиеттің озық үлгілерінің бірі Жүсіп Хас Хажибтың «Құтты білігі» болып саналады.

Осы «Құтты білік» дастанында мемлекет басқару жүйесі толық әңгіме болады. Егер бүгінгі таңға дейін дастанның мәнділігі мен мәнісін түйсініп, тәлімді тек осы кітап бағдарына сәйкес алсақ, халқымыз ешқашан тығырыққа тірелмеген болар еді. Дастанды тек хан сарайының салтын жырлайтын шығарма деп қарау дұрыс емес. Онда түркі тайпаларының салт-санасы да көрініс тапқан. Кейбір жыр деректеріне қарағанда қараханидтар мемлекетінде әділетсіздіктің орын алғаны байқалады. Елдің жағдайын жақсарту Бограханның қолында екенін Жүсіп Баласағұн ашық аңғарталы.

Е. Бертельс Жүсіп Баласағұнды бұқара халыққа арқа сүйеген ақын деп бағалайды. Өзінің ақыл-парасатымен Бограхан секілді мемлекет басшысын табындырып, оның өз көмекшісі болуын қалағаны бүгінгі күні де мемлекет басшыларын ойландыратын жәйт. Кісілік деңгейді Ж. Баласағұн бабамыз былай жіктейді:

1.Әділ (заң).

2.Дәулет (құт, бақ).

З.Ақыл-парасат (интеллект).

4. Қанағат- ынсап.

Білімнің тұжырымына тірек боларлық негіздер.

Егер біз де отбасы, мектеп қабырғасында берілетін тәлімді осы бағьттарға сүйене отырып, ұлттық сипатта бергенде «Қара шал», «Қара кемпір», «Бозторғай» секілді өзегіңді өртеп, намысыңды қоздырып, көзімізге жас әкелетін қайғылы өлендер тумаған болар еді. Әкеге баланың, анаға қыз баланың жатбауыр, тасбауыр, безбүйрек болып кету себебі өзіміздің табиғи даму қалпымыздан шығып, орта жолдан еуропаша «ілгершіл» болғымыз келген қисық тағылымсыздыққа әкелді.

Аталған ежелгі дәуір  мөдениетінің менділігі тек ел басқарушы  бектердің арасындағы қарым-қатынас емес, жоғарғы деңгейден төменгі деңгейге дейінгі (аспазшы, төменгі қызметшілер, халық сияқты кейіпкерлерді де қарым-қатынас заңдылықтары берілген) мәдени қарым-қатынас эталоны баяндалған. Мәселен, Жүсіп атамыздың: «Ел басқарушы әкімге алдымен қандай қулық керек?» деп, жауабын «сақтық» деуі бәрімізді де ойлаңдырады.

Сонда Әкім болу үшін сақтық бірінші, негізгі қасиет те, оған қосымша:

1.ақыл, парасат

2.ниеті түзу

З.сөзі шырын

4.өнерлі

5.білімді

б.қолы ашық

7.пейілі кең

8.көзі тоқ

9.кек сақтамайтын асыл  құлықтар

болғанда ғана Әкім дамыған  өреде болатынын сипаттайды. Сол  секілді дастанды оқып отырғанда Әділ дегеніміз не дей отырып, оның құрамы, сипаты, мәні, құбылысы деп жүйе-жүйесімен жіктейді. Сөзім дәлелді болу үшін Әкімнің халқыи дұрыс басқаруы үшін әділ болуды уағыз еткен данышпан Жүсіп Хас Хажиб мына бір шумағын келтірейін:

1... Адамдықты пір тұтқан өмірі ұдай,

Көзі қарақты, сөзі шын, көңілі бай.

Шындық жасын қуған ер, түкті жүрек,

Атақ-даңқы күн сайын  өсті үдеп.

Атқарады ісін ақылмен, саясатпен,

Саясатқа сай келер  парасатпен...

Ерлік, даңқ жарасар нағыз  ерге...

Ессіздерді қуды елінен қаралап,

Жарамсызды ұрды қолмен күйретіп...

Қырағылықты, шыншылдықты, көңілі бай болуды, атқарған ісін әділ заңға бағындыруды, саясатты парасатқа жүгіндіруді, ессіздер мен жарамсыз - еңбек етпейтін тоғышар адамдарды - қууды меңзейді. Сонда ғана Әділет заңы салтанат құрады дейді. Мұнан «жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат» деген халық даналығы осы ата-баба тәлімінің нәтижесі екенін түйсіну ойша шығару қиын емес.

Аталған ежелгі дәуір  мәдениетінің мәнділігі - дәулет жинауды игеру. Кешегі кеңестік қоғамда дүниеқұмарлықпен (вещизм) күресті кіші халықтардың санасына қалыптастырып, барлық басқа «ұлы халықтар» өз дәулеттерін өрістете бергені де бүгінге белгілі болып, олардың көпшілігі миллионерлік дәрежеге жетіп, тағы да жоғары билікте отырғанын қалай жасырмақпыз. Бұл да өкініш. Көне дәуір жазбасында дәулеттің негізгі қасиеті төмендегідей беріледі:

1.Жомарт, 2. жұғымды,

2-көңілі зерек, 4. ойлы,

3.ұғымды, 6. сөзі майда, бал тамған,

4.өнер-білімді.

- Егер аталған қасиеттер келмей, құр дәулетті жеке қарасақ, - дейді, ақын, - онда мынадай ғана құлықтар қалады:

1.кезбемін (дәулет - баянсыз деген мағынада)

2.көзім соқыр (жақсыға  да, жаманға да қонамын)

З.айтысып кетемін

4.құтты кісі лепірсе, тұрақсыз.

Аталған дәулеттің қасиеттеріне көлеңкелі ісім ілігіп қалмас үшін мына секілді құлықтарды меңгерген жөн дейді Хас Хажиб:

1. Іздеген жан жібектей мінезді болсын.

2. көңілі таза.

3. тілі майда.

4. жігерлі.

5. мекерлікті білмесін.

6. жауыз істің маңынан да жүрмесін.

7. құрмет қыла біл.

8. кішіпейілдік жаса.

9. шарапқа әуес болма

10. нәпсіңді тый.

11. қол мен тіліңді бос ойыннан сақта.

12. көңіл - арсыз көрінгенге лақпасын.

Міне, бұл бүгінгі тілмен айтсақ, мектеп қабырғасында тәлім алатын оқушыларға диагностика өлшемі секілді. Мұнымен бірге ата-баба салған тәлімнің ең құндысы ақылдылық пен біліктілікті дамытуға және сыртқы ортаға көрсетуге қырсығын тигізетін қасиеттер: 1. ашу, 2. қызбалылық екенін ерекше меңзеген.

Әділдіктің қасиеті  мен нышаны бар екенін де бағдар ретінде берген:

1. тілі, ділі бір сөзден шығу керектігі,

2. тысы-ішіне, іші-тысқа жараса келуі,

3. шыншылдығы,

4. әділдік-құт,

5. кішіпейілдік,

6. көңілі ашық, әділ ер,

7. адалдық.

Осы жолға түсіретін  тек ізгілік екені баса айтылады.

1. Анадан ізгі болып туады.

2. Ессізге ерсең, ессіз болып шығасың,

- деуі Жүсіптің түйсік  пен ізгіліктің көзі жаратылысында, нәсілінде дегені. Сөйтіп, нәсіліне қарай адам өзіне не бақ, не сор жияды деп ұққан жөн. Құда түсу рәсіміндегі құдаласу, қыздың ата-анасының тегіне қарау секілді ізгі дәстүрімізді жоғалтып алғанымыз өкінішті.