Жоғарғы мектпте әдебиетті білімденудің инновациялық технологияларымен оқыту

Ноғайлы Ордасы Алтын  Орда мен Ақ Ордадан бөлініп шыққан көшпелілердің куатты хаңдығы болды. Ал Өзбек хаңдығынан XV ғасырда Жәнібек Керей іргесін бөліп алған. Қазақ хандығының құрылуынан көшпелілік пен отаршылдықтың жіктелуін байқауға болады.

Шоқанның пікірінше, қалада тұратын туыстары өзбек, ноғайлардан (татарлар) көшпенділер өздерін жоғары санаған, ерекшеліктің символы қазақ деген атты мақтаныш тұтқан.

Әуелбек Қоңыратбаев: «Ноғайлар  төрт түрлі: «1) Сары ноғай. Бұлар 1380 жылдан соң ислам діні асты басына келіп, Қазан, Қырым, Қасимов (Еділ) хандықтарын жасайды.

1. Кара ноғай. XVI ғасырда  бұлар он сан ноғай хандығын орнатқан. Ноғай, қазақ бүгіңде, оны оң ханы Орманбетті қазақтар өлтірген (1560 ж.). Олардың елі - барабы татарлары.

Маңғыт ноғайлары. Бұлар Маңғыстау жерінде тұрып, көп заман казақтармен жерлес, тілдес болған. Едіге, Орақ, Қарасай, Қазы маңғыттан шыққан Әз-Жәнібек тұсында Ноғай ұлысы жауласады (XVI ғасыр) Қоныс Маңғыстау, батыста Дағыстан, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Ұлыс, Өзбек ханы Әбілхайырдан (1428 - 1468 ж.) кейін туған.

Аталған нысана жоғары оқу орны мен жалпы білім беретін мектептердің оқытушылары мен ұстаздарына модель ретінде, тарихи ұстаным сапасында ұсынылды.

 

Жыраулық дәстүрге ғылыми тұжырым:

- Халқымыздың тарихи өмір жолын анықтауға септігін тигізеді;

- Ел басқарған хандар мен билердің ұстанған саяси-әлеуметтік бағытын, көзқарасын, бағдарын жіктеуге мүмкіндік береді;

- қазақ болып қалыптасқанға дейінгі кеңістік пен уақыт аралығында мекендеген өлкелер мен аймақтардың қалалары мен елді жерлері жайлы мағлұмат жиюға ынталандырады;

- Ресей империясының өмір бастауымен салыстырғаңда, Ресейдің бөлшектік жүйесімен (Иван ІІІ-ге дейін), ал Түркі тұқымдас елдердің (ғұн, сәнби, жужан, оғыз, қыпшақ, сақ) өмір бастауы тұтастық шеңберден бөлшектік дәстүрге айналуы жайлы ой-пікір қалыптастыруын түрткі жасайды;

- халқымыздың дәстүрлі түсінігін, дүние-танымын, оның даму жолдарын анықтауға ықыластандырады;

- ұлттық психология, парапсихология, ойлау, бағымдау, пайымдау, барлау жүйесінің қыр-сырын, типтік ерекшеліктерін ажыратуға көмектеседі;

- көркемдік, шыншыл, пәлсапалық, саяси-әлеуметтік, мәдени ойлаудың даму сатылары, уақыт пен кеңістік ұғымдарының түрлі сипаты толып жатқан жанрлардың қалыптасу, өсу жолдарын да таныта алады;

- әдебиет пен өнерді ырғақ (такт) айналым (цикл), бейнелеу (ассоциация) тәсілдері де уақыт пен кеңістік туралы түсініктердің тарихымен сабақтастығын ажыратуға жетелейді;

- ауызша сөз өнері мен жазбаша әдебиеттің ара қатысы да осы ұғымдар арқылы ажыратылады.

Уақыт пен кеңістік ұғымдарын жіктеу үш салаға бөлінеді:

- шыншылдық (биосоц), ақиқаттық (реалды), нышандық (объективті) уақыт пен кеңістік;

- тұғырнамалық (концептуалдық) уақыт пен кеңістік-табиғат, аспан денелері, қоршаған орта туралы біздің санамызда жинақталған ұғымдар. Бұл тек іс жүзінде нышандық уақыт пен кеңістіктің санамыздағы үлгісі (моделі) болып табылады. Ондай үлгілер жұртшылыққа таныс, көпшілік қабылдаған болуы шарт.

Бұған, мәселен, әр халықтың өз өзінше қолданатын ай, күнтізбесін, мүшел жыл санау, жыл қайыру ерекшеліктерін атасақ та жеткілікті.

Перцептуалды (перцептивческое  восприятие) уақыт пен кеңістікке келетін болсақ, бұл ұғым адамдардың сезім-түсініктерінің психологиялық қабылдау әдістерінің белгілі жағдайлар (Sit) мен сәттерге сәйкес үндесіп өзгеріп отыруымен төркіндес. Мәселен, көркем шығарманың өз ішінде ғана жүріп отыратын уақыт пен кеңістікке қатысты адамдардың көңіл-күйінің өзгеріп отыруы осының айғағы.

Аталған уақыт пен  кеңістіктің үш түрлі өлшемі тұрғысынан көркем шығарманы алып көрелік. Нышанды, шыншыл, ақиқатты уақыт (реалды) пен кеңістікке материалдық (қағаз, не дыбыс түріндегі, не бейне сипатында) нысана (объект), немесе ойдан шығарылған іс-әрекеттердің жинақталған үлгісі, үшіншісінде бейнелердің, кейіпкерлердің, қаһармандардың жиынтығы [57].

Бүкіл адамзат қоғамының уақыт пен кеңістік туралы ұғымдарын, оның тарихын соңғы екеуінен іздесек болғандай. Себебі нақтылы бір көркем шығарманың ішіндегі субъективті уақыт пен кеңістіктен бастап ұлттық ойлау жүйесіне дейінгі сан-саналы түсініктердің көрінісі (отражение), мәнісі (значимость), маңызы (сущность) міне осыларда жатыр.

Тұғырнамалық және перцептуалды уақыт пен кеңістік категорияларының субъективті сипатта екені даусыз. Себебі олардың негізгі заңдылықтары мен қағидалары өмірден алынғанымен, тұжырым-түйіндері, қабылдау әдістері ішкі санада болатын үрдістер.

Ал С.Ю.Неклюдов [58] ауыз әдебиетіңдегі уақыт пен кеңістік қағидатына арнайы тоқтала келіп, оны екі түрлі арнайы қарастыруды ұсынады. Бірі - тарихи-генетикалық бағыттағы ізденулер. Бұл ауыз әдебиетінің белгілі шығармаларының пайда болған мезгілі, мекені, жырлар мен толғауды тудырған орта, тарихи шындық пен көркем шығарманың арақатысы, тарихи оқиғалардың көрінісі, қоғамдық ортаның мән-маңызын анықтау болып табылады. Екіншісі – шығарманың өз ішіңдегі өрілетін каһармаңды, оқиғаны белгілі бір мекенде және белгілі бір мезгіл аралығында бейнелейтін, көркемдік-поэтикалық қызмет атқаратын ауыз әдебиетіне лайықты уақыт пен кеңістіктің өзгешеліктерін арнайы қарастыру.

Көркем шығарманың біріне лайық өзара байланысқа түсіп, көркемдік қызмет атқаратын уақыт пен кеңістіктің бірлігін М. Бахтин хронотоп деп атаған (термин жаратылыстану ғылымынан алынған). Ғалым оған мынандай сипаттама береді: «Әдеби-көркем шығармадағы хронотоп дегеніміз - уақыт пен кеңістік белгілерінің нақтылы бір бүгіннің табиғатына лайық бірлікте көрінуі. Мұнда уақыт қоюланады, сығылысады, сөйтіп көркемділігімен көзге түсетіндей дәрежеге жетеді; ал кеңістік болса шоғырланады, тарихтың, оқиғаның, уақыттың қозғалысына бағындырылады. Уақыттың белгілері кеңістікте алынса, кеңістік уақытпен өлшеніп, уақыт арқылы ұғылады» [59].

 

1.3 г. Шал ақын шығармаларындағы  дидактиканың пәлсапалық негізі

 

Шал ақынның эпикалық өлеңдері пәлсапалық, психологиялық, таіімдік деңгейде өрнектеледі:

Пайдасы жоққа жалынсаң,

Семіз бір жемқор малмен тең.

Жақсы қатын алсаңыз,

Алланың жауған нұрымен  тең.

Жаман қатын алсаңыз,

Маңдайға біткен сормен тең.

Уайымшыл жігіттің,

Кең дүниесі тармен тең.

Жетесі жаман жігіттер,

Тоқсандағы шалмен тең.

Жаманнан көрген қорлығың

Көкірекке біткен шермен тең.

Бұқар жыраудың «Тілегіндей» ПІал ақын да әлеуметіне ризық, несібе, құт, дәулет, береке, ырыс, баянды бақ тіледі:

Құдая, жаманыңмен теңді  қылма,

Құрбымнан өзім теңді  кемді қылма.

Жаратқан барша жанды  пәруардігер,

Өзімдей пенделерге пеңде  қылма.

 

Мың сайтан, жүз пәлекет қамаса да,

Бір тәңірі қағып шығар  сақтарында.

Дария сия болса қамыс қалам,

Жер жүзі қағаз болса  рахаттанам.

 

Шал ақын зауал деген ұғымды түсінген. Жеті атаның бір буынында жамандық іс-әрекет басқаларға зауалын (карма) тигізеді. Сондықтан көптеген адам «Менің Аллаға жазған жазығым жоқ» - деп кейбірісі Аллаға сенуден қалады. Бұл адамдардың надандығы Мәшһүр Жүсіптің «Мүйізі жоқ демесең, өгіздер мен сиырлар...» деген ой-түйінмен үндестігі осында. Бұл - терең пәлсапалық топшылау. Сол себепті бақыт нұры адамның бір мезетте өз-өзінен құлдырамауы, әрі кетпеуі үшін адам үнемі ғибадат етіп отыруы керектігін аңғартады.

Бақ көшсе ақылына  қарамайды,

Жақсыны жаман адам табалайды.

«Адам басы Алланың добы» деген

Қайда айдаса сол жаққа  домалайды.

Күні толық болған соң түні қайтсін,

Жеңі шолақ болған соң қолы қайтсін.

Өзі жаман болайын  деген бар ма,

Білімі, өнері жоқ, оны  қайтсін.

Жігіттер, ғибадат қыл, маған нансаң,

Намаз оқы, Алланы ойыңа  алсаң.

Қырық жыл қашқан ажалдан  Қорқыт та өлген,

Түбінде сөз сенікі өлмей қалсаң.

Жігіттер, мал мен басым көп  демеңіз,   

Киім бүтін, тамағым тоқ демеңіз,   Даму бағдары

Дәуіттің отыз ұлын бір күнде алған,

Біздерге жала-жаза жоқ демеңіз...

Мекке менен Медине жолдың ұшы,

Алыс сапар дейді ғой барған кісі

Ата менен анаңды құрметтесең,

Мекке болып табылар үйдің іші.

 

Ханнан тақыт таярда

Қарашы жұртпен қас болар,

Байдан бақыт таярда

Дәулетіне мас болар.

Кәріден абырой таярда

Аңдығаны ас болар.

Жетесіз туған жігіттер    Ізгілік пішіні

Жиырма бесте жас болар.

Шешен жігіт дүрмен тең,

Имансыз көңіл кірмен тең...

Уайымшыл адамның

Алды тұйық жармен тең.

Жетесі жаман бозбала

Тоқсандағы шалмен тең.

Тотемдік рәсімдерге назар аударған. Оны «Әкесі Құлеке өлгенде айтқаны» мен «Біреудің баласы өлгенде айтқан жұбату» деген өлеңдерінен аңғарамыз:

Құлеке жиырмада арқар еді,   Метафора

Отызда би, қырқыңда дарқан еді,

Кешегі дулап өткен  Құлекенің

Алдынан орыс, қазақ тарқап еді...

Бәрі де туған жанның өлмей тұрса,

Бұрынғы батыр қайда ту көтерген?

Бұл өлім қайда жоқ?

Жарқыраған Айда жоқ,

Күркіреген Күнде жоқ.    Диалектика, пәлсапа

Өтері өтіп кеткен соң,

Мың теңгелік қайғыдан

Бір теңгелік пайда жоқ.

«Жылау жылау шақырады»  деген пікірден жыламау қажеттігін түсінген. Бұл ырымды биоинформацияға, ішкі ойға түсіп кеткен қара сызат, міне, осы сызат адамның өмірге, болашаққа құлшынысын жояды деген ғылыми тұжырымдарды ақын білген.

Шал ақынның жыраулық дәстүрден тағы бір ерекшелігі - айтыскерлігі. Оның «Шал мен дегдар қыз», «Сұрау-жауап» айтыстары да бар.

Ақындықтың шебер үлгісін Шал ақын шығармашылығынан толық бағамдай аламыз.

Америка Құрама Штаттарының атақты физиолог-терапевт дәрігері Поль С. Брэгг өзінің «Чудо голодание» деген ғылыми еңбегінде жүйке жүйесінің дімкәс болуы, дерттің ұлғая түсуі, адамның күйгелектік деңгейге жетуі оның мінез-құлқындағы көлеңкелі жайттар екеніне мән береді. Атап айтқаңда, уайым, қайғы, қорқу - жаман дағдылар. Бұл күйзелістік кез-келген адамның алғы өміріне жұмсауға арналған қордағы қуатын бағыттайды. Жүйкенің ауруға шалдығуы ашу мен ұрыс, жанжалдан, іштарлықтан болатыны белгілі. Барлық рухани, тән, ішкі қуат деңгейліктерінің ең төменге түсуі - жаман мінез-құлықтың қосындысы. Міне, осыдан адам бей-жай күй кешіп, барша нәрселерге салғырт тартпақ.

Сөйтіп, Брэгг қорқудың 6 түрін атап өтеді: кедейліктен қорқу, аурудан қорқу, кәріліктен қорқу, өзін қоршаған адамдардың пікірінен қорқу, махаббатын жоғалтудан қорқу, өлімнен қорқу. Ол өзінің осы ғылыми еңбегінде діннің ғылыми тағлымы тек адамның пессимистік көңілін емдеуге, дуалауға қарсы ілім деп дәлелдеген.

Адамның ішкі ойы өзен секілді, ол өзен тек уайымнан тұрса, болашақ өмір жоқ.

Сөйтіп, Шекспирден ой-түйінін келтіріп өтеді:

Трусы умирают много  раз до смерти,

Доблестный умирает  только раз,

Ибо смерть - необходимый  конец

Придет тогда, когда  придет...

Жастық-кәрілікке көпір.

Міне, Шекспир мен американдық ғалымның ой-тұжырымдары ІПал ақын өлеңдеріндегі пікірлермен рухтас. Адамның мінез-құлқына денсаулығы байланысты. Оған жоғарыдағы ақын өлеңдерінен келтірілген мысалдар дәйекті дәлел.

Аталған ойды Шал ақынның  өлеңімен аяқтаған орыңды деп білеміз:

Қорқақ емей немене қашқан кісі,

Батыр емей немене шанышқан кісі.

Мың жылқылы байлардан  несі кейін,

Оразасын үйінен ашқан  кісі.

Дүния деген шолақ  депті,

Жан кеудеге қонақ  депті.

Ақырет деген бір  киім,

Алып қайтар сол-ақ депті.

Дүние деген осы

Ешкімнің емес досы,

Болар еді досы,

Аумаса егер қосы.

Дүниеге қызығамыз несін  біліп,

Аз күнгі қызығына есерленіп,

Жалаңаш кеп, жалаңаш  қайтамыз ғой,

Мойынымызға төрт қары бөз  тесіп іліп.

Шал ақын Шекспир болмағанымен, өз заманының үлкен ақыны. Әр тұлғаның өз өрісі, өз деңгейі, өз болмысы бар. Шал ақынның заманының өзіне ілесе шыққан біраз ақындардан даралық қасиеті - өкінішті жайды еске алмауы, өкпені көңілге түймеуі, қайғылы болған жүректі берік ұстап, пессимизм сарынын бойдан куып, өршіл сезімін бойына дарытуы дер едік. Бұл - дидактиканың пәлсапалық негізі.

Конференцияға қатысу арқылы қандай құндылықтарды руханият деңгейінде топтастыруға болады? Міне, осы іс-қимылдың үлгісін беруді артық көрмедім. Оқыту болған соң мұның да өзінше заңдылықтары бар. Сол заңдылықтарды мысал ретіңде ұсынылуды жөн көрмедім.

1999 жылдың қарашасының  25-де Халықтар бірлігі мен ұлттық тарих жылына арналған «Шал Құлекеұлы және ақындық өнер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция болып етті.

Конференцияны ашқан  Шал Құлекеұлының ұрпағы, ҚР ҒМ Ғылым академиясының вице-президенті, академик Аманжол Қошанұлы.