Жоғарғы мектпте әдебиетті білімденудің инновациялық технологияларымен оқыту

Кіріспе сөздің негізгі  сарыны төмендегідей: «Шал Құлекеұлы - Үйсін Төле бидің жиені. Әкесі Құлеке хан Абылайдың адал батыры, Қытаймен арадағы қарым-қатынасты дипломатиялық деңгейде оңтайлы шешіп, қиыншылық сәттерден озық парасат, байымымен шебер шығып отырған.

Шал Құлекеұлы рулардың шығу тегі жайлы ішкі жүйелерді этикалық шығармаға арқау етіп, эпос құрастырған жыршы. Бұл шығармасынан тек біраз ғана жолдар бізге жеткен. Жыр толығымен дерек жоқ болып кеткен.

Шал Құлекеұлының ақыңдық өнерін, шығармашылық жолын тұңғыш зерттеген Шоқан Уәлиханов. Бертінгі зерттеушілер - Мұқтар Мағауин, Өтеген Күмісбаев.

Ақын өзінің өлеңдерімен  жыраулық дәстүрден қайнаған тұрмыстық қарым-катынас заңдылықтарын дидактикалық танымда тануға бейімдеуші болған. Шал ақын - Дулат, ПІортанбай, Мұрат секілді көп қырлы, синкретті, киелі өнер иелерінің бастауы.

Аталған ақындар өмірдің  сан түрлі сауалдарына көркемдік  жауап айтып келген, өз ортасындағы  өмір ағымына жамағатшылық көзқараспен ерекшеленген...».

Конференцияда бірінші  хабарламашы Ш. Ыбыраев, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докгоры, профессор.

Ш. Ыбыраев: «Уақыт пен  кеңістіктің талап-мүддесіне орай Шал Құлекеұлы - сыртқы ой-тұжырым, толғаулардан ірі тұрмыстық заңдылықтарды өз өлендеріне арқау еткен шебер тактик.

Шал ақын - жыраулық дәстүрді жаңа өлшемге өзгертті.

Өз заманының тыңдаушылары тұрғысынан келсек, өткен заманның ұрымтал сәттерінен зілсіз қалжың, әжуаға ойысуды аңғарамыз. Алғаш әдемі сатиралық сарынды Шал ақыннан байқаймыз. Ақын өлеңдеріңдегі кәріліктің сипаты шебер, шыншыл бейнеленген.

Ақын өлеңдеріндегі  күлу өзгеге күлу емес, өзіне күлу.

Шығармаларындағы бір  аңғарарлық түйін - шектен асып кететін  қалжыңға қарсылық.

Ия, ақын тек өз заманының  жүгін арқалап өтті. Жаңа дәуір поэзиясы сыртқы жаусыз тұрмысқа тиесілі жағдайларды сипаттауға түбірімен бетбұрыс жасады...» - деп мағлұмнама берді.

Хабарламашы Р.Ғ. Сыздықова - А. Байтұрсынов атыңдағы Тіл білімі институтының бөлім меңгерушісі, ҚР ҒА корреспондент мүшесі. Рабиға Ғалиқызы: «Ауыз әдебиетіне екінші тақырып келді. Ақындар біршама жерге түсті. Дерексіздіктен деректілікке ыңғайлану аңғарылды. Бұхар жыраудың жырларыңда жалпы балау, теңеулер кездессе:

Кәрілік шіркін не қылмас:

Апта бойынды бас алмай,

Келін-бала келгеңде,...

Жайнап тұрған қызыл  шоқ 

Су құйылып өшкен соң...

Шал Құлекеұлының өлендерінде кәрілік сипаты нақтылана түседі:

Кәрілік елден бұрын тісіңді алар,

Ойыңнан түк қалдырмай  есіңді алар,

Құлақ кетіп, аузыңнан сөзіңді алар.

Белден медет, тізеден  қуат кетіп,

Ең соңында аңқайтып өзіңді алар.

Әдеби-көріктеу, психологиялық  егіздеу азайып, символдық өрнектер нақты заттар тұрғысында көрінеді. Жаңа бейнелеуіш жолдар пайда бола бастады. Әр сөз өз орнында, тура мағынасында келіп, өзі, әкесі, жақсы, жаман, қатын сияқты күнделікті өмір тынысына қатысты адамдардың мінез-құлықтары шыншылдық нақышпен, тіпті қажетті жерде дөрекі тіркестермен де сипатталады. Өлеңдерінде әлеуметтік-мешкейлік бейне - бүкіл қазақ халқының хал-ахуалын типтендіру.

Хабарламашы Мұқтар Мағауин - жазушы-зерттеуші ғалым:

«Шежірені жырмен өрнектеген Шал ақын Алаштың шығу тегін ашқан. Бұл эпос жоқ болып кетті.

Шал Құлекеұлының шығармаларын Қыздар Қазбеков, Мәриям Хакімжанова, Айқын Нұрқатов, Ғаббас Елеусіз секілді адамдар жинастырған. Негізінде көпшілігі баспаға әзірлеген - Қошан Жантілеуов ақсақал. Мен Алқағаш деген елде тұратын ақсақалдан өлеңдерін жазып алдым.

Ақын Ғалым Малдыбаевтан біраз өлендерін «Алдаспан» жинағына енгіздім.

1964 жылы Шал ақын шығармаларын зерттеуге кірістім. Ақын өлеңдері сыршылдық, жекешілдік сарында. Өлеңдері шалқымалы, эротикаға толы. 70-ші жылдары баспасөзде эротикаға қатысты өлеңдерді жіберу қиынның-қиыны еді. Сөйтіп, кітабымыз кәмпескеге түсті. Жалпы халықтық мұраға қарсы өктем үкімет өктемдік күш көрсетті. Монография орысша жазылып, талай тексеріс елегінен өтті. «Бес ғасыр жырлайды» жинағы созылып-созылып әзер дегенде кейін жарық көрді».

Хабарламашы Герольд  Бельгер - жазушы:

«Елуінші жылдары Шал  Құлекеұлының атын, өлеңдерін елімізде тұратын Ғалым Малдыбаевтан бірінші рет естідім. Ол кезде жас неміс баласының шақшадай басына мұңдай ақпараттар сия бермейтін. Дегенмен, Шал ақын сол бала, бал дәуренде миға орнығып қалды.

Сонау Асан, Бұқар, Ақтамберді, Дулаттардан жұққан менде де жершілдік патриотизм сезімі бар. ПІал ақынға жерлес болғаным үшін мақтана аламын. Бала кезімнің өзінде біздің де елде атақты адамдар бар деп масаттанып жүрдім.

Жуырда мектеп дәптерлерімнің ішінен әбден сарғайып қалған бір бет қағазға жазылған Шал ақынның 40 жол өлеңін тауып алдым. Бұны мен 1967 жылы Ғалымның қайын атасы, елдің белді, беделді ақсақалдарының бірі Ерғалидан жазып алған едім».

Келесі сөз  ақын Шал Құлекеұлының жерлесі Есләм  Зікібаевқа берілді. Ол өзінің өлеңін оқымас бұрын:

«Еліміз алыстау, өзіміз орыстау, - деп бастап, кешегі тоталитарлық режимнің Солтүстік Қазақстан облысына батырған тісінің жарасы бүгінге дейін жазылмай келе жатқанына ерекше токталды. Соның бір айғағы мұрты бұзылмай тұрған жер аттары: Сергеевка, Афанасьевка, Ново-Покровка, Явленко т.б. Міне, империялық саясат өзінің алпауыш күшін, табын елімізге батпандап енгізгені жайлы өлең өрнегімен сипаттап берді. Бұны баспасөзден оқырсыздар».

Хабарламашы Қ. Жарықбаев - Әл-Фараби атындағы қазақ  ұлттық университетінің кафедра  меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы:

«Әдебиетті адамтану ғылымы дейміз. Осыдан 250 жыл бұрын Шал ақын қазақ халқының психологиясын ашып берген. Қыздардың, жігіттердің, қатындар мен шалдардың, жақсы мен жаманның, адалдық пен пасықтықтың ішкі-сыртқы әрекет-тұрпаттары арқылы адамның психологиялық болмысын жан-жақты бейнелеген. Бұл сипатқа бірде бір халықтың психологиялық болмысын қатар қоюға болмайды. Бұл білім-ғылым әлі де болсын бағы жанбаған. Себебі республика көлемінде 2-3 қана этнопсихологиядан гылыми атағы бар адам бар. Осыдан халықтық тағлымда психология қырларының зерттелмеуін байқаймыз».

Хабарламашы Ө. Айтбаев - А. Байтұрсынов атындағы Тіл  білімі институтының бөлім меңгерушісі, ҚР ҒА корреспондент-мүшесі:

«Шал ақын өлеңдеріндегі  ұғымдар қатталып-қатталып келеді. Тіл мақамы, бояуы өзінше реңкті танытады, қайталаушылық жоқ. Өзінше дара тұлға. Ақыл мен парасатты, сенім мен арды, ел басқару жүйесін, адамдардың өзара байланысын, өмір сүрудің пәлсапалық қағидаларын тіл өрнегімен дәл, математикалық есеппен жеткізеді. Өлеңдерінде тіл қуаты - қозғаушы күш».

Хабарламашы Ө. Күмісбаев- филология ғылымдарының докторы:

«Шал Қүлекеұлы айтыс  жанрына үлкен үлес қосты. Айтыс  өрнегіңде бұрынғы мақам, бүгінгі мақам өзара бірлікте жымдасып бірін-бірі толықтыра түседі».

Хабарламашы Нағима Сағындықова - ҚР ҒМ - ҒА қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар бөлімшесі академик-хатшысының орынбасары, филология ғылымдарының докторы:

«Поэты Казахстана» деген жинақ 1978 жылы Ленинградта басылып шыққан. Бұл басылымда орысшаға аударылған ақын-бабаның 14 өлеңі жүр. 9 өлеңін Всеволод Рождественский аударған, ал бесеуін - Владимир Цыбин. Өкінішке орай бұл кітаптағы басылып шыккан орысшаға аударылған өлеңдерден сіздер Шал Құлекеұлының шығармаларын іздеп таба алмайсыздар. Мысал үшін мынандай жолдарды Владимир Цыбиннің аудармасы деп оқиық:

«Наш старик» когда-нибудь

прозовет тебя такое 

Никогда любви не будет  у тебя, мой

друг, с такою...

О, верблюдица моя белая, забыть нельзя,

Как не оставляя без заботы, без ухода...

Да и мужа туда же потянет она за собой

Даже див побоялся бы встречи с такой албасты...

Ең бір таңқаларлық  жағдай аудармада түпнұсқаның жұрнақтары да қалмаған, анда-санда бір, мағынасынан тұспалдап, дәуде болса осы өлеңнің аудармасы шығар деген ой келеді...»

Ең соңында Аютас  өңірінен (бүгінде Сергеевка) Уап Латанұлы сөз алып, оңда былай деді: «Құрметті жәмиғат, халықтар мен бірлік жылы біздің бабамыздың тойын ұйымдастырумен дәл тоғысып келді. Бұның өзі ырымға жақсы. Бүкіл Шал ақын ұрпағының жүрек жарды қуанышын әкеліп тұрмыз. Зерттеушілер бабамыздың шығармашылығын кеңестік дәуірде де бастаған, жеріне жеткізе, тиянақты, түбегейлі ғылыми еңбектеріне біздер қатты ризамыз.

Әсіресе, Алланың нұры жауғыр Мұқтар Мағауинге Шал ақынның бірде-бір өлеңін (табиғатын) шашау шығармай, уытты суреттеген жолдарына жауапкершілікпен қарағаны үшін, ел ішіндегі көнекөз қариялардың аузынан қажеттісін екшеп ала алғаны үшін дән ризамыз, рахметімізді айтамыз.

Шал ақын өлеңдерін Қошан  ағамыз, Ахметжан Нұртазин, өзінің жамағаттары, ел адамдары жатқа айтып жүрді. Ол кезде халықтық мұраға мұқияттықпен қарау болмады.

Ең өкініштісі - Шал  бабамыздың бейіті Есіл өзенінен жасанды теңіз жасау науқанына қатысты теңіздің астында қалды. Мен ол кезде жауапты қызметте болғаныма қарамастан, біраз ынталылық танытып, әрекет жасадым. Бірақ бұл күйкі тірліктен еш нәтиже шықпады, ешкім мені тыңдамады. Осы бір оқыс қылықтарымызға біз кінәлі болмасақ та, Алладан кешірім сұрап, ғибадат етеміз.

Шал ақынның рухы тек  өлеңдерімен ғана жоғары емес, ол өзінің әкесі Құлкенің Түркістан кесенесіне мәйітін қою жайлы соңғы өтінішіне де ыктиятпен, ықыласпен қараған асыл азамат. Сонау алмағайым шақта мені сайлау тәртібі, рәсімі біздің кейінгі ұрпақтарымызға өшпес үлгі болмақ.

Мен бүгінгі осындай  салихалы, салмақты, халықаралық өреде өтіп жатқан конференцияны ұйымдастырушы інім, академик, Шал ақынның немересі Аманжол Қошанұлына шын алғысымды ел атынан, өзімнің атымнан білдіремін! Осыңдай ұрпағы бар бабамның рухы да Нұрлы әлемде болары сөзсіз».

 

1.3 д. Абай Құнанбайұлы шығармаларындағы  дидактиканың пәлсапалық негізі

 

Бүгінгі ғылым парадигма  талабымен бағаланады. Тәуелсіздік  биігіне ие болған еліміздің басынан  өткен бұрынғы тарихының белестері дидактиканың пәлсапалық негіздерін құрды. «Тығырықсыз жайланыс, қысымсыз кеңдік» жоқ демекші, кешегі отарлау саясатының құрбаны болған тұтас халқымыздың бостандық таңына оңай кезікпейтінін кезінде нық пайымдаған данышпан Абай Құнанбайұлының еңбектеріңдегі дидактиканың пәлсапалық негіздеріне тоқталмай кету мүмкін емес. Ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлының 1995 жылы Абай Құнанбайұлының әлемдік мерейтойында жасаған баяндамасын [60] бағамдай отырып, дидактиканың пәлсапалық негізіне ойыспақпыз.

Нұрсұлтан Әбішұлы күллі қазақстандықтардың атынан ЮНЕСКО ұйымына рахметін айта отырып, Абай Құнанбайұлын әлем жұртшылығына былай таньпты: «Абайдың әуелден-ақ әкенің баласы болмай, адамның баласы болуды армандағаны белгілі. Бұл жолғы тойдың төріне сол көксеген мұратына жетіп, барша әлемге аты қадірлі, сөзі өтімді, пікірі қымбат Адамзат Ардағы, Адамзат Ақыны, Адамзат Ақылшысы болып көтеріліп отыр. Бұл жолғы салтанаттың Алматы мен Семейден, Қарауыл мен Жидебайдан басталмай, Батыс пен Шығыстың іргелі елдерінен, Еуропа мен Азияның ең беделді мемлекеттерінен, Мәскеу мен Стамбул, Париж бен Пекин сияқты әлеуметтік астаналардан басталғаны да осының айғағы. Бұл - бүкіл планетамыздың мәдени-рухани тынысын жүйелеп отырған аса беделді халықаралық ұйым - ЮНЕСКО-ның біздің жеке өтінішімізді ыстық ықыласпен қабылдап, ... оны дүниежүзілік деңгейде өткізуді өзінің биік құзырына алуға шешім қабылдағанының арқасы» [61]. Бұған Абай Құнанбайұлының тек қазақ ақыны емес, дүниежүзілік деңгейдегі салихалы философ, данышпан ақын екенін тағы бір есімізге аламыз.

Мұнда Абай шығармаларындағы еңбекке қатысты айтылған пәлсапалық топшылаулар мен тұжырымдардың халықтың әлеуметтік ахуалы мен экономикалық, саяси бағытының дамуына тигізер ықыласының молдығына әкелген ой-түйіндер сарапталған. Бұл айтылған парадигманы толық түсіну үшін Ел Президентінің өз үніне үңіліп көрейік:

- ... рухани бедерімізді айқындай түсетін Абайдай беліміз барлығына шүкірлік етеміз;

- ... беліміздің атын аспандата ұлықтай алатын еліміз барына да шүкірлік; ...

- ... ақын табылмай тұрып, ештеңе табылмайды;

- ... ар-намыс (онсыз) шындалмайды;

- онсыз ұлттық сана мен ұлттық намыс та тұл;

- ... дағдарыстан шығар жолды тарих пен табиғаттың айрықша лейілі түскен періште ниет, пайғамбар тектес перезенттері ғана сілтеп бере алады;

- Абай да дәл сондай балағат заманда ғаламат тәуекелге бара алған ерекше парасат пен ерекше рух иесі;

- отаршыл кемсітушілік бар жерде болмай қоймайтын тайсалудың орнына тайталасып, жиренудің орнына үйренуді, жарамсақтықтың орнына жарастықты, мансап қуған баққұмарлықтың орнына білім қуған бәсекені сіңістіріп, ұлтымыздың рүхани қайсарлығын атымен жаңа қасиеттермен байытқандығы; ...

- Абай да ақыл айтпас бұрын қилы заманның бар қиқар қысын өз басынан өткеріп көрді. Оның сол кездегі еуропалық саяхатшылардың аузынан «дала Цицероны» деген атақ алған, ІІІонжар әкесі ескі мен жаңаға бірдей жорға болды. Ел жақсылары мен патша әкмішілігіне сөзін бірдей өткізе білді;...

Қалған жиырма жыл ғұмырын тек қана оқып білуге, тек қана шығармашылыққа жұмсады. Ол еңбегі, енді міне, адамзат ақыл-ойының асқаралы тұлғасына айналып отыр;...