Әртүрлі жас шамасындағы балалардың даралық, тұлғалық қасиеттерін зерттеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

 

 

БІЛІКТІЛІК ЖҰМЫС

 

Әмреева Алтын

 

 

 

ӘРТҮРЛІ  ЖАС  ШАМАСЫНДАҒЫ  БАЛАЛАРДЫҢ  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ  ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ

  

 

 

                                                  Ғылыми жетекшісі:

                                       _________ пс.ғ.к.  Бапаева М.К.

Қорғауға   жіберілді:

Психология кафедрасының

меңгерушісі, профессор

_______Шериазданова Х.Т

 

“____”____________2004 ж

 

 

Алматы

2004

 

 

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.........................................................................................................3-6

1 ӘРТҮРЛІ ЖАС ШАМАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. Әртүрлі жас шамасындағы балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерінің  педагогикалық - психологиялық мәселелері.............................................................................................7-15
2. Бастауыш мектеп кезеңіндегі балалар қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктері..........................................................16-25
3. Өзара әрекеттестіктегі тұлғалық қатынастар.................................25-41
1. ТАРАУ ТҰЖЫРЫМЫ...................................................................42-44
2. ӘРТҮРЛІ ЖАС ШАМАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ
1. Әртүрлі жас шамасындағы балалардың даралық, тұлғалық қасиеттерін зерттеу............................................................................45-50
2. Балалардың  топтағы  қарым-қатынастарын  бағалаудың  талдамасы...........................................................................................51-59
3. Уақытша ұжымда психологиялық ахуалды қалыптатырудың жолдары..............................................................................................60-66

2-ТАРАУ ТҰЖЫРЫМЫ..........................................................................67-69

ҚОРЫТЫНДЫ..........................................................................................70-72

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..................................…...73-75

ҚОСЫМШАЛАР......................................................................................76-98

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

      Қазақстан  Республикасының  білім  беру  заңында  көрсетілгеніндей,  адамзат құндылықтарының, ғылым  мен тәжірибе  негізінде,  жеке  тұлғаны  қалыптастыруға  қажетті  жағдайларды жасау -  білім  беру  жүйесінің негізгі  міндеті болып отыр.

           Әлеуметтік экономикалық  дамудың  қазіргі кезеңінде, оқу-тәрбие   жұмысының жаңару заманында  ағарту  саласының  білім  беру  буынында  шешуін күткен  келелі мәселелер тұр.

          Атап атқанда,  ол балалардың  жеке  басын  дамыту,  психикалық  дамуын,  даралық ерекшеліктерін, ішкі потенциалын  анықтап, жан-жақты  зерттеу  негізінде  оқу-тәрбие жұмысын  балалардың  жақын арадағы  даму  аймағына  бағыттау.

           Балалар тәрбиесі, оқуы  және  дамуы   жайлы теория мен  тәжірибе қарым-қатынас мәселесінде  қилысады.

      Қарым-қатынас  негізінде балалардың барлық жеке  бас қасиеттері  дамып,  психикалық сапалары  қалыптасады. Сонымен қатар қарым-қатынас балалардың танымдық үрдістерінің  жетілуін  қамтамасыз ететін бірден-бір фактор және  жағдай  болады. Ал балалардың  өзін-өзі  дамытып, жетілдіруі, реттей  алуы -  олай  болса,  өзіндік  бағаның  дұрыс  болуын қамтамасыз ететін де балалардың  ересектермен және  басқа  балалармен жасайтын өзара  әрекеттестігі, өзара  қатынасы және өзара  ақпарат алмасуында  болады.

         Балалар қарым-қатынасының  мәнділігі  әркімге- психологтарға, педагогтарға, ата-аналарға белгілі және  ол әртүрлі  балалардың әлеуметтенуіне қатысты зерттеулерден белгілі  болғанымен,  балалар қарым-қатынасында шешілмеген мәселелер жеткілікті. 

 Әлеуметтенудің негізінде  адам өмір сүруге, басқа адамдармен өзара әрекеттестікте болуға ыңғайланады. Осындай әрекеттестік қарым-қатынаста жүзеге асады.

Қарым-қатынас адамның тіршілік әрекеті мен әлеуметтік топтардың әр қырында көрініс беретіндігімен, бұл мәселе әлеуметтік психологияның жетекші міндеттерінің бірі болып табылады. Қарым-қатынассыз адам, басқа адамдардың арасында тіршілік ету, даму, жаңа нәрсені ойлап табу дағдыларынан айрылып қалады. Әлеуметтік топтардың өмір сүруі мен дамуы да қарым-қатынаспен тығыз байланысты. Кең мағынада, қарым-қатынас ұғымы адамдар арасындағы түрлі байланыстардың жиынтығын құрайды. Мұның барлығы қарым-қатынас процесінің жан-жақты қарастырылуын талап етеді.

Дипломдық жұмыстың барысында біз уақытша құрылған балалар ұжымындағы қарым-қатынас процестерін қарастырамыз.

Әлеуметтену процесінде жеке тұлға қоғамдық қатынастардың обьектісі мен субьектісі ретінде анықталады. А.В.Петровский /1/ жеке тұлғаның әлеуметтену процесінде дамуының үш сатысын қарастырады: бейімделу, даралану (индивидуализация) және интеграция.  Балалық шақ кезеңіне тұспа-тұс келетін бейімделу кезеңінде балаға оның  ата-аналарының, тәрбиешілердің, мұғалімдердің  және оған қандай да бір дәрежеде жақындығы бар басқа адамдардың назары бағытталады. Осы сатыда адамдар қоршаған ортаның ыңғайына қалыптаса бастап, кейбір белгілер жүйесін, мінез-құлықтың қарапайым нормалары мен ережелерін, әлеуметтік рөлдерді меңгере бастайды. Адам жеке тұлға қасиетіне ие болу дағдысына үйренеді.

Даралану сатысында  дара тұлғаның персонализация қажетілігі тудыратын,  қандай да бір оқшаулану байқалады.  Осы саты,  бір адамның басқа адамдардан ерекшеленуіне ықпал етеді.

Интеграция сатысы, адам мен қоғам арасындағы қандай да бір тепе-теңдікке қол жеткізуді болжайды.

Осылайша, әлеуметтену процесінде дара тұлғаның енжар және белсенді позициясының динамикасы жүзеге асады.

Зерттеу жұмысының мақсаты. Қарым-қатынас пен тұлғалардың бір-бірін  қабылдау процестерін зерттеу.

Зерттеу жұмысының пәні. Жеке тұлға мен топтың эмоционалды ахуалы, өзара қатынастары, даралық психикалық сипаттамалары, қарым-қатынас жасау кабілеттері.

Зерттеу жұмысының нысаны. Балалар шипажайында демалған балалар.

Зерттеу жұмысының болжамы. Егер әртүрлі жас шамасындағы балалардың уақытша топтарында қарым-қатынас процестерін зерттеп,  кейін түзету жолымен топтың бір тұтастылығын қамтамасыз етуге  бағытталған  әдіс  тәсілдерді  жүйелі  қолданса, онда ұжымның   жағымды психологиялық ахуалы қалыптасады.

Зерттеу жұмысының міндеттері.

1. Балалардың жеке бас ерекшеліктері мен қарым-қатынас жасау қабілеттерін анықтау.
2. Уақытша қалыптасқан  ұжымда  жарасымды психологиялық ахуалды  тудыра  отырып, ортаға  біртіндеп  бейімдеу.
3. Әр жас  шамасындағы  балалардың  қарым-қатынас  жасау  ерекшеліктерін жетілдіру  мақсатында,  әдістемелік  нұсқау  жасау.

          Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.

Дипломдық жұмыс балалардың уақытша ұжымындағы өзара қатынастарының заңдылықтарын анықтауға жағдай жасайды. Зерттеу жұмысының нәтижелерін ұжымның  біртұтастылығын қамтамасыз ету, өзара қатынастарды жақсарту, түзеу мақсатында, мектептерде, балалар сауықтандыру орталықтарында, интернаттарда қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының негізгі әдістері.

Бақылау, социометриялық сауалнама, Г.Айзенктің жеткіншектерге арналған сұрақнамасы”, “Индивидтің топты қабылдауы”  әдістемесі,  “Адам бейнесі” және Л.А.Кондратенко құрастырған “Орман мектебі”  атты проективті әдістемелер.

             Зерттеу жұмысының тәжірибелік  базасы. Алматы  қаласындағы “Алатау ” балалар шипажайы.

            Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, 14 кесте, 2 суреттен тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша соңында берілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1  ӘРТҮРЛІ ЖАС ШАМАСЫНДАҒЫ  БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ  ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

 

1.1. Әртүрлі жас  шамасындағы балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерінің педагогикалық - психологиялық мәселелері.

 

   ХХ  ғасырдың   ортасында  дүниенің  әр түпкірінде  қарым-қатынас  мәселесіне арналған   зерттеулер  шамаман  бір уақытта  пайда  болып,  тарала  бастады.

      Мұндай  зерттеулер  ішінде  балалардың   қарым-қатынас  сферасына  қатысты  еңбектер  ерекше  орын алады.

      Қарым-қатынас  адамдардың  өзара әрекеттестік   және  өзара  қатынас жасауының  ерекше  формасы.

      С.И. Ожегов /2/ сөздігінде  қарым-қатынас  ұғымы  өзара  келісім,  іскерлік  және  достық  байланыс  арқылы анықталады.  Нақты  әлеуметтанулық, психологиялық,  педагогикалық  зерттеулерде қарым-қатынас   ұғымы өзара   әрекеттестік, байланыс  ұғымдарымен  жақын  мағынада  қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас  контексінде   өзара әрекеттесуді,  қатынасты  тиімді  жүзеге  асырудың  тәсілдері,  дағдылары, құралдары, адамның  қабілеті   мен  қасиеттері  жүйесінде  қарастырылады. Қазіргі  кезде   қатынас  мәселесін  философия, психология, әлеуметтану,  этика, психолингвистика -- осы  сияқты, саладағы ғылымдар  әр жақты  зерттейді. Мысалы, Л.П.Буева /3/  іс-әрекет  пен қарым-қатынас  өзара байланысты,  сонымен қатар өзбетті  деп тұжырымдайды, М.С. Каган /4/  қарым-қатынасты  адамның   іс-әрекетінің   бір түрі,  құрлым мен  атрибутына тән деп  қарастырады. М.В.Соковин /5/  адамның  қарым-қатынасын  коммуникативті  іс-әрекет, қатынас, өзара  түсіну  және  өзара  әсер ретінде қарастырады.

       Қарым-қатынас  мәселесін  психологиялық, педагогикалық  тұрғыдан зерттеу  әлемдік  ғылымда  Екінші  дүниежүзілік  соғыстан кейінгі  кезеңде  өзекті  болып көтерілді. Осы уақыттан  бастап қарым-қатынасқа  анықтамалар  беріліп, оны зерттеуде  бағыттар  пайда  болды.

       “Қарым-қатынас”  ұғымының   көп анықтамаларының  арасында  біз оны - “коммуникативті іс-әрекет” ұғымымен  синоним деп қарастыратын (А.Н.Леоньтев /6/, М.И.Лисина /7/, Х.Т.Шерьязданова, Т.И.Суркова /8/, Д.А.Исмайлова, Ж.А.Абишева /9/ және т.б.) позицияларына  жүгініп, М.И.Лисинаның  анықтамасын арқау етеміз. Сонымен қарым-қатынас  деп - екі  (немесе одан да  көп)  адамның қатынастарын  жасап, реттеуі мен ортақ  нәтиже алуды  мақсат етіп, келісім мен  бірлестікке  бағытталған  өзара әрекеттерін  атаймыз.  Олай  болса, біз зерттеуімізде  қарым-қатынастың  мазмұнды  жағына,  іс-әрекет  жүйесіндегі  қарым-қатынастың   орнына, әр жас шамасындағы   балалардың  психикалық  дамуының   қарым-қатынас  байланысын  анықтауға, балалардың  қарым-қатынас  қажеттілігі  мен мотивтерін  анықтауға  баса  назар аудардық. А.Н.Леоньтев /10/  іс-әрекеттің  қай түрін болмасын  қарым-қатынаспен қабаттас  болады  деп түсіндіреді. Ол  іс-әрекетті  қарым-қатынастың  қажетті  шарты  ретінде  қарастырады. А.Н.Леоньтевтің   қарым-қатынасты  іс-әрекеттің  өзгеше  түрі  деп талдау  концепциясы, Б.Г.Ананьевтің /11/, А.А.Бодалевтің /12/  коммуникативтік әрекет жайлы  ілімдері  біздің   зерттеулеріміздің  әдіснамалық  негізі болды.

      Ал отандық  ғалым  С.М.Жақыпов /13/ бүтіндей  оқу-тәрбие  үрдісініің  тиімділігін  анықтайтын  факторлардың  бірі  және  оқытушы  мен оқушының  арасындағы  өзара  әрекеттестік  деп  бірлескен  диалогтық танымдық іс-әрекетті  (совместно-диалогическая познавательная деятельность) тиімділік  критериі  деп  көрсетеді. Мұнда  өзара әрекеттестік, қарым-қатынас  мәселесі шешілгенде  танымдық  іс-әрекетті  қалыптастыру  үрдісіне  жетекшілік  жасау   мүмкіндігі  пайда   болатындығы  дәлелденеді.

       Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста  “субъект-субъект” жазықтығында  қарастыруды  негіздейді,  басқаша  оқу-тәрбие үрдісіндегі  ұйымдастырылатын қарым-қатынас   тең  позициялы  түрде  жүргізу  басты  мәселе  болады.  Осы тұрғыда  қарым-қатынасты жетілдірудің өзі  баланы  коммуникативті  қарым-қатынастың  субъектісі ретінде  қарау, тану, дамыту.

       Қарым-қатынас  мәселесін  талдауда  оның  құрлымдық  компоненттерін анықтап  алу  зерттеуге  арқау болатынын  білдік. Бұл мәселені  1977ж. В.В.Давыдов /14/  көтергенді. Г.М.Андреев , П.Яноушек /15/   зерттеулерінде  қарым-қатынас мақсат-бағдарлы, индивидтердің бір-бірін  қабылдай  алуы,  түсіне  алуы, өзара  бірлесіп  іс-әрекет  жасауды  және  ақпарат  алмасу  үрдісі деп  қарастырылады.

        Балалардың  ересектермен  және басқа   балалармен  қарым-қатынас  жасауы  әр-түрлі  ғылыми  позициядан  түсіндіріледі. Сол кезден  бүгінге дейін  “бала(лар) мен ересек(тер)” жүйесіндегі  қарым-қатынас “бала-бала(лар)”  жүйесіндегі  зерттеулерден  көш ілгері  және  жан-жақты  қарастырылған.

        Қарым-қатынасты  зерттеуде   ең  алдымен  оның   құрлымдық компоненттерін анықтау  қажет.  Осыған орай   зерттеу   барысында Г.М.Андрееваның    қарым-қатынастың   бір-бірімен  өзара   байланысты  3 жағынан  қарастырады: коммуникативтілік, интерактивтілік  және  перцептивтілік. Коммуникативті  жағы  мәлімет  беру-алмасу мәселесімен анықталады; интерактивті  жақтың   мәні  қарым-қатынас  жасаушы  жұптастардың  өзара  әрекеттестігінде болады,  ал перцептивті  компонент-адамдардың  бірін бірі  қабылдауы, өзара түсінушіліктері.  Ғалым  бұлай жіктеп, бөлудің  шартты ғана  екендігін, қарым-қатынас   үрдісінде оның  3 жағы  да  көрінетіндігін  дәлелдейді. Біздің зерттеу де  осы позицияны  арқалана  отырып, балалардың  ересектермен, басқа   балалармен қарым-қатынас  жасауын зерттеуде   коммуникация,  интеракция  және  перцепция  ерекшеліктерін  дамытуды  алға  қойды.  Бұл контексте қарым-қатынастың   теориялық  негізіне  іс-әрекеттің  құрлымы  жайлы  түсінікті  қабылдаймыз. Біз балалардың   қарым-қатынасын коммуникативті  іс-әрекет деп  қарастыратын А.Н.Леоньтев /16/  М.И.Лисина /17/ концепцияларына  сүйенеміз.  Сонда   қарым-қатынастың   құрлымын  анықтайтын  коммуникация, интеракция  және  перцепция  коммуникативті  іс-әрекет  деп  қарастырылады.