Әртүрлі жас шамасындағы балалардың даралық, тұлғалық қасиеттерін зерттеу

       Адамның  өзі  және  басқа   адамдар  жайлы  ақпараттары  қарым-қатынас  тәсілдерін  және мәнді  қарым-қатынасты  ұйымдастыру  ұмтылысына анықтайды. Осы  орайда  психологиялық  тұрғыда  хабардар болуы  керек.

       Адамның  даралық  психологиялық   ерекшеліктері  жоғары   жүйке-жүйесінің   типімен  анықталып,  ең  алдымен  темперамент  қасиеттерінде  көрініс  табады.

      Экстраверсия  мен  интраверсия адамның   психикалық  сипаттамалары  ретінде қарым-қатынас арасында  айқын түрде  байқалады.  Жүйке  іс-әрекетінің  неғұрлым күшті  типімен  байланысты,  экстраверсиялық  қасиеттері  басым   адамдар  басқа  адамдармен  жеңіл тіл табысып  кетеді,  әрі таныстарының  шеңбері  кең келеді.  Ондай  адамдар  айналасындағылардың  көзқарасына  тәуелді, әсерін тез алмасытрып   отыруға  тырысады, әртекті  істерді   орындағанды  әрі ұнатады./37/

        Интраверттер  жүйке  іс-әрекет  әлсіз тиіптегі  адамдар; олар  өзінің ішкі  жан дүниесіне бағдарланған  адамдар.  Таныстарының  шеңбері  өте  тар келеді,  қарым-қатынаста   өз серігін іріктеп  отырады, таныстарының  саны   көбейіп кетсе  оларадан шаршап кетеді.

          Адам  біреуіне  жақын болып  осындай  психологиялық  ақпаратпен  санайтын болса  сол типтерінің  қарама-қарсы  типтегі  адамдарды  түсіне  алмас  еді.

          Әлеуметтік  өмір адамдар  арасындағы  байланыста  дамиды. Осының  негізінде  адамдардың   бір-бірімен  өзара әрекеттестігінің  негізі  қалыптасады. Адамдар  өзара әрекеттеседі, яғни  бір-бірімен  байланысқа  түседі.

          Серігінің сәйкес   жауапты  әрекетін күтудегі,  басқа адамдарға  бағдарланудың   негізінде жүзеге  асатын  әлеуметтік   әрекет  арқылы  ұласатын   адамдардың  байланысын әлеуметтік  байланыс  деп  атаймыз.

       Адам  шын мәнінде  басқа  адамдармен   өзара әрекеттестік пен  қарым-қатынас  жағдайларында  тіршілік   ететін  әрі  қоғамдық,  әрі  әлеуметтік   тірі  ағза, тұлғалар арасындағы   өзара әрекеттестіктің   әрқилы  формалары  бар  достық,  махаббат,  бәсекелестік,  уақыт өткізу, ойын әлеуметтік  әсер бағыну, дау-дамайлар, діни  әрекеттестік т.б.

       Әлеуметтік  топ  әлеуметтік  өзара әрекеттестіктің  жалпы  формаларының  бірі  ретінде   анықталады.  Оның  әрбір мүшесінің   мінез-құлқы  мен әлеуметтік  дәрежесі  басқа  мүшелерінің  іс-әрекетімен және  тіршілігімен міндеттеледі./38/

      Адам  өзін  үнемі  бүтіннің бөлігі   ретінде  сезінеді. Адамның жалғыз  қалғанымен  басқа адамдардың тобында  болуының  арасындағы   айырмашылық  жер мен көктей (біршама  алшақтау).  Мұнда ең алдымен  адамның  өзі де  өзгеріске  түседі,-яғни  оның  қоршаған  әлемге  қатысты  әсерлері,  оның  ойлары,  сезімдері, тіптен   бет әлпетіне   дейін өзгереді; екіншіден,  тікелей  қарым-қатынас     жағдайында  ғана  көрініс  беретін  түбегейлі жаңа  психикалық  құбылыстар  орын ала  бастайды.

      Адамдардың  бір-бірімен  араласа  бастаса   болды,  олардың  тобын байланыстыратын  тартылыс  пайда бола бастайды. Топ  бұл өзіндік   күйі мен  құрлымы  бар, қандайда  бір бүтін  ұйым.  Сіз топтың әр мүшесін  жақсы  білуіңіз  әбден мүмкін алайда тікелей  қарым-қатынастағы  іс-әрекетін  немесе  бүтінде  топтың  әрекетін алдын-ала  болжауыңыз қиынға соғады.

        Кіші  топтар  ұжымның  табиғи әлеуметтік-  психологиялық  негізі іспеттес. Ал ұжым өз кезегінде  кіші  топтардың  жоғары  дәрежеде  дамуымен анықталады.  Ол күтпеген жерден  пайда болмай, біртіндеп  мақсатты түрде қалыптаса  бастайды./39/

      Арнайы  зерттеу   жұмыстары  көрсеткендей,  іскер және  жеке қатынастар үйлесімінің дәрежесі  қандайда  да бір  топтағы ұжымның қалыптасуының маңызды көрсеткіші  болып  табылады. Балалар ұжымында қағаз жүзінде  тіркелмеген, алайда  жеке тұлғаның  дамуыны  ықпал ететін, әрі бүтіндей  ұжымның  өмірін анықтайтын, өзара  түсіністіктің негізінде  топтар пайда  болып отырады.  Дәл осындай  топтың бала үшін маңызы зор болуы ықтимал,  өйткені  дәл осы жерде  оның мінез-құлқы  бағаланатындықтан  оның  мәні  басқа  топтарға  қарағанда  жоғарырақ болады.

       “Біз”-деп  аталатын  топтар  адамның  дамуы мен  мінез-құлқына  түбегейлі өзгерістер енгізуі мүмкін. Әлеуметтік психологияда  бұл топты референтті  немесе эталон  топ деп те атайды.

        Референтті  топтар  шынайы  тіршілік  етумен  қатар,  ойданда шығарылуы да мүмкін,  жағымды  немесе  жағымсыз  бола алады. Қандай  жағдайда да  олардың  атқаратын  қызметі  ортақ.

1. Референтті  топ  жағымды  не жағымсыз үлгілердің  бастауы  болғандықтан  әлеуметтік  салыстыру  қызметін атқарады.
2. Референтті топ адам бейімделуге  тырысытын ережелердің, пормалардың  бастауы  болғандықтан  нормативті қызмет атқарады.

     Іс-әрекетті ұйымдастырудың  сипаты мен түріне  байланысты  топтардың  дамуының төмендегідей  деңгейлері кездеседі.

1. Атаулар тобы ұжымдық дамудың  айқын көрсеткішінсіз  тек   қағаз жүзінде  ғана тіршілік етеді. Ортақ қызығушылық,  біріккен іс-әрекеттің  азынаулақ  тәжірибесі бар уақытша  байланыстарымен,  қатынастарымен  көре  түседі.
2. Ассоциация тобының  өзіндік  құрлымы, іс-әрекеттің  ортақ мақсаты  болғанмен  біртұтас  әлеуметтік психологиялық  бүтін бола  алмайды.
3. Коорпорация (ұжымы) –топ  ортақ мақсатпен  және  оны  жүзеге асырудағы іс-әрекеттің  біртұтастығымен  анықталады. Осындай  топтарға тән  серіктестік,  топ мүшелерінің  өзара  әрекеттестігі,  қарым-қатынастың  жеткілікті  дәрежедегі  топтық тәжірибені  құрап, оның  сол іс-әрекет  түріне  даярлығын  қамтамасыз етеді.
4. Ұжым дамудың ең жоғары  деңгейі. Іс-әрекеттің  негізінде  қоғамдық құны бар  мақсатттары мен  мотивтері  бар мұндай топ даярлықтың, психологиялық  біліктің  ең  жоғары  деңгейін сипаттайды. Яғни  бұл топқа  ұжымға  тән  әлеуметтік  психологиялық  ересектіктің  негізгі  белгілері  тән.

         Психологиялық  біртұтастылық  немесе  коммуникативтілік, жүйенің  өзіндік  реттеуін  және  өзіндік   бағдарлануын,  жүйе бөлшектерінің  қасиеттерін бүтінге  бағыттаудың  әрекеттерін  қамтамасыз етеді./40/

    Бұл құбылыс  мынадай  нәрселерді  қамтиды.

• Ақыл-ой бірлігі-белгілер  жүйесін бір түрге келтіру  қабілеті, топтың  тілдің  пайда  болуы,  шешімдерді  қабылдаудың  тиімді  әдіс  тәсілдерін анықтау.
• Эмоционалды  бірлік-бүкіл жүйе қал-ахуалының  индикаторы, жүйені  өзіндік  реттеу, мінез-құлықтың   бейімделу және  орнын толтыру  механизімдерін анықтау  топ тіршілігінің  қосымша энергоресурсын (күш  қоймаларын)  қалыптастыру  қабілеттері.
• Еріктік бірлік-топтың   мақсатқа  жетудегі  кедергілерін жеңуде  күшін жұмылдыру  қабілетінде  анықталатын  топ  жұмысының  “күн-тәртібінің ” реттеушісі.

          Ұжым іс әрекетінің   тиімділігін  оның  мазмұны  мен мақсаттарының эмоционалды  тартымдылығы  қамтамасыз етеді.  Яғни іс-әрекеттің  заттары мен процестерінің  қызықты болуы,  эмоцианалды  күйлердің  өзекшілігі  айқын ашық жерге  толы  жеткіншектің  қажеттіліктеріне  сәйкес келеді.

       Эмоционалды  тартымдылықпен байланысты  эмоциогенді   жағдайлар;

1. Басқа адамдармен өзара әрекеттестікте   нақты рөлді иелене, жеке  тұлғаның  өзіндік  айқындалуына  жағдай жасалынытын психоролдік  жағдайлар. Балалар  ұжымындағы  ойынның  және  ойын түріндегі  іс-әрекеттің  маңызы  зор. Мұнда  жеке  тұлға  әр қырынан  ашыла  түеді,  біріккен  күзелістерінің қажеттіліктері  қанағаттандырылады. Жұмысты ойын түрде  құрастырудың  өзі  балалар  ұжымының  көптеген  мәселелерін шеше алады.
2. Музыкалық-психологиялық жағдайлар, жалпы әуеннің өзі де  адамның  эмоционалды  күйіне  тереңінен  әсер ете  алады.

        Іс-әрекетті   орындаудағы  шабыттың   пайда  болуында, қатынастарды реттеуде  адамдардың  басын қосудағы  музыканың  алар орыны ерекше.

        Таныс  адамдардың  бірігіп  ән салуының  өзі  алғашындағы  күдіктің жағалауына  ықпал етеді.  Әуеннің  дыбыстары  ұжымдық  еңбектің тиімділігін  арттыруы не  төмендетуі  мүмкін.

        Адамдардың  қарым-қатынасындағы   бәсекелестік -  рух, пен  күштің  бастауы  іспеттес. Бәсекелестік   негізінен эмоционалды көрініс ретінде  анықталады.  Ол ұжымдағы   эмоционалды  ахуалдың  туындап әсер ететін,  адамзат қарым-қатынастың  маңызды  бір бөлігі./41/

        Алайда  күнделікті   өмірде   көңіл  көтеру   жағдайында  ұмытпаған  жөн. Бір қарағанда   қарапайым көрінетін,  алайда  жаңа  әдіс-тәсілдерді  пайдалана   отырып  іс-әрекетті  ұйымдастыру, адамдардың  мінез-құлқын  белсендіре  түседі.

        Алайда  бір  адамға  жағымды  әсер еткен  нәрсе  ұжым  мүшелерінің  басқаларына  да  соншалықты  әсер ете  қояры  екі  талай. Бұл мәселе  әсіресе аз ғана  уақыт мөлшерінде тіршілік   ететін топтарда  байқалады.  Бастауыш мектеп  жасындағы   оқушылардан, әртүрлі жас шамасындағы   жеткіншектерден құралған  ұжымның  эмоцианалды  белсенділігінің  көрінісі біршама  өзгеше болуы   мүмкін.

        Л.И.Уманскиймен  оның   қызметтестері  топты   ұжым ретінде   сипаттай  отырып, оның  төмендегідей   белгілерін  бөліп алады:

1. Топтың адамгершілік   бағытындағы   бағдарының  мазмұны   (топ  мүшелері  мақсатының, мотивтерінің бірлігі).
2. Ұйымдасқан бірлік.
3. Кез-келген іс-әрекет  түрінде  топтың  бірлескен даярлығы.
4. Психологиялық бірлік (интелектуалды, эмоциялы,  еріктік).

    Ұжымның  екі  жақты  табиғаты бар. Бір жағынан  оның  көптеген қырлары,  атап  айтқанда,  іс-әрекет түрлері мен  сипаты  мүшелерінің  санын  анықтайтын  педагогтың  саналы әрі мақсаты  ықпалының  объектісі  болып табылады. Екінші  жағынан,  балалар тобы өзгеше әлеуметтік  психологиялық  заңдылықтарға  сүйенген, дербес  салыстырмалы  түрде  тәуелсіз құбылыс.

        С.Л.Рубинштейн  бойынша  сыртқы  әсерлер  жеке  тұлғаның  ішкі  құрлымында  өзгеріске  ұшырап,  оның  өзіне айтарлықтай  әсер етеді. Осылайша, ұжымның  топтық даралығы  іс-әрекеттің  ұсынылған түрлерінің  өзара күрделі әрекеттестігіне  тәуелді келеді.Ұжымдағы өзараәрекеттестікте психологиялық ахуалдың рөлі ерекше.  

       Жағымды  психологиялық ахуалмен сипаталатын ұжым ғана  жеке  тұлғаның  қалыптасуына  ықпал ете  алады. Психологиялық ахуал ұжым  мүшелерінің  адамгершілігімен  анықталатын  жеке  және  іс жағдайындағы  өзара  қатынастар  эмоцианалды  дәрежеде  көрініс беретін,  ұжымның психологиялық көңіл-күйі./42/

       Ұжымның  психологиялық ахуалы   қарым-қатынас  үрдісінде  қалыптасады,  оның  негізінде бүтіндей  топтың қажеттіліктері  жүзеге  асады, адамдар арасындағы  және  топтағы  дау-дамайлар пайда  болып өз шешімін табады.

       Адамдар арасындағы  өзара әрекеттестіктің жасырын, мәнді жағдайлары  айқын сипатқа  ие  болады: бәсекелестік немесе құпия  бақталастық, ұжымшылдық немесе топтық кепілділік,  дөрекі қысым  немесе  саналы  тәртіп. Адамдар өзара әрекеттестігінің барлық жағдайлары өзара әсерлесетін  төрт негізгі  тәсілі арқылы  жүзеге асады, атап айтқанда, үгіттеу, жұқтыру, еліктеу  және сендіру  әрекеттері  арқылы.

       Үгіттеу – қандай да  пікірдің немесе ой қортындысының  логикалық негізін  келтіру, жеке  тұлғаның  эмоцианалды  әрі  рационалды қыры арқылы оның  өзіне  немесе  бүтіндей  топқа  әсер ету. Түсіністік пен  күйзелістің бірлігіне  жетуді  мақсат етуді  көздеген екі  немесе  бірнеше  адамдардың ашық немесе жасырын  айтысын яғни талқысын үгіттеу  процесі деп атауға  болады, демек  үгіттеу   монолог  бола  алмайды, бұл міндетті  түрде  диалог  түріндегі пікірталас.  Басқа  сөзбен айтқанда  үгіттеу  тәрбиенің  ең күрделі  түрі. Тыңдаушылардың  санасына  жол табатын  ерекше  қисынды  әңгіменің  ырғағын таба  білген жөн.  Үгіттеу -- үгіттеушінің  хабарындағы  мазмұнды  ақпараттың  болуымен бірге  қабылдаушының  саналы  қатысын  болжайды.

     Еліктеу -- индивиттің қандайда  бір  мінез-құлық көріністерін,  мәнерлерін, әрекеттерін, қылықтарын қайталау.

     Иланушылық (сендіру) адам психикасына  тән қасиеттердің  бірі. Әдетте, сенгіштік қасиет балаларда   басымырақ  келеді.   Сендіру  қарым-қатынастағы  адамдардың өзара әсер ету  процестерінің  бірі ретінде  ырықты немесе  ырықсыз,  тікелей  немесе   жанама   болуы  мүмкін, педагогикалық тұрғыда  сендіру  амалы дұрыс  пайдаланылатын  болса,  ал өте  күшті   тәрбие  құралына  айналар еді.

        Адамзат  өміріндегі  өзара   қатынастардың   шеңберінде  өзара әсер етудің   барлық әдісі  қолданылғанымен   сендіру  жетекші  орында.  Әлеуметтік  психолог В.Б.Ольшанский  адамдардың   бір-бірінің  іс-әрекетіне өзара әсер етудің   төмендегідей   түрлерін келтіреді:

1. Өзара жеңілдік, яғни   сол серіктердің   қатысы  екеуінің   де   іс-әрекеттің  тиімділігін   арттырады.
2. Өзара қиналу, яғни  өзара қатысу  әрқайсысының  іс-әрекетінде  қателердің  пайда  болуына  ықпал етеді.
3. Бір жақты  жеңілдеу – бір серігінің  қатысы  басқасының іс-әрекетін   жеңілдетеді. (мысалы,  ересек пен бала ).
4. Біржақты  қиналу – біреуінің   қатысы  екіншісінің   жұмысына  кері   әсерін тигізеді.
5. Тәуелділік — екеуінің  қатысы,  ешқайсысының   іс-әрекетіне  әсер етпейді.

      Іс-әрекетке   әсер ету   түрлерінің   көптеп  кездесуі  психологиялық  сыйысушылық  деген құбылыстың  айғағы  бола  алады. Психологиялық сыйысушылық  дегеніміз  өзара әрекеттесуші   адамдардың   ең  аз  дәрежедегі шығынындағы  іс-әрекетінің   жоғары дәрежедегі  нәтижеге жеткізуі.

      Әрбір тұлға  белсенділігінің  дәрежесі   ұжымның  тұлғаға  тигізер әсерінің   дәрежесі  сияқты, оның  сол ұжымдағы   эмоцианалды   саулығы мен  анықталады.