Әртүрлі жас шамасындағы балалардың даралық, тұлғалық қасиеттерін зерттеу

      Әрбір тұлғаның   дамуына  ықпал  ететін және  бүтіндей   ұжымның  еңбекқорлығын  қамтамасыз ететін психологиялық  ахуалды  ұйымдастыруда  топ мүшелерінің  өзара қатынастарын  реттеуден  бастау  керек.

      Балалардың  өзіндік басқаруына  сүйене  отырып,  ортақ іс-әрекеттің  негізінде,  ұжымның қалыпты  психологиялық  ахуалын қамтамасыз ете  отыра,  оны  топтастыруға  болады. “Өзіндік реттеушісі жоқ ”, “ ұжымдық іс-әрекет”  тәрбиелеуші  фактор бола  алмайды. Балалардың   өзіндік  басқаруын  ескермей   ұйымдастырылған  іс-әрекет  өтеу актісі болып  қана қала  береді.

  Қазіргі  заманға   лайықты  психология  ғылымның  аумағында  еңбек, таным  және   ойын, іс-әрекеттің  әлеуметтік негізгі  түрлері ретінде  қарастырылады.  Еңбектің, танымның және  ойынның үйлесімі балалар  ұжымы  тәрбиесінің тиімділігін  арттырады.

      Еңбек өзіндік  басқарудың  өзегі  болса, ойын-оны  ұйымдастыру  тәсілі. Бастауыш мектеп  жасындағы  балалардың алғырлығы, ықыластығы  және аңқаулығының  негізінде оларды  кез-келген  іс-әрекет  түріне әсіресе  ойынға тартуға  болады. Ұжымдық, танымдық  ойындардың  түрлері  әрқилы. Ойынның  белгілі бір талаптарға   сәйкес келуі  шарт, мысалы:  ұжымның топтасуына  ықпал етуі, танымдық  мәнінің болуы,   жеткіншектердің   іс-әрекетін  жетілдіруі,  ойынға қатысушылардың ой  белсенділігін қамтамасыз етуі,  балалар  шығармашылығына   жағдай  жасауы.

         Әлеуметтену  және  тұлғалардың  бірін-бірі  өзара қабылдауы сияқты  екі  феноменнің  қарастырылуы  өте  күрделі  міндеттердің  бірі  болып табылады, өйткені   тұлғалардың  өзара қабылдауы  бір мезетте  әлеуметтену  құралы  ретінде,  әрі  оның  өнімі   ретінде  көрініс   береді. Бір жағынан,   тұлғалардың  өзара қабылдауы  әлеуметтену   бір шарты  болып табылады. Мысалы, жеке  тұлға   нормаларының  құндылықтарының, мінез-құлық  ерекшелерінің  қалыптасуы   оның  өзінің   дамуының  міндеті   шарты болып  табылады. 

      Тұлғаның  басқа адамдардың  мінез-құлқтарын  олардың құндылықтарын қабылдауы  мен  бағалауы  жоғарыда  аталған.  Құрлымдардың  дамуының  негізі  жеке әлеуметтенуде бастауыш мектеп  жасының,  жеткіншек пен  жас өспірімдік  кезеңнің маңызы  көпшілікке  мәлім.

       Осы  жас шамасы -  адамдардың  сана  сезімі  қарқынды  түрде  дамып, бағдарлаушы іс-әрекеті  күш ала бастаумен ерекшеленеді.  өмірдегі  құбылыстардың  барлығы “жаман- жақсы ”, “дұрыс-бұрыс” категорияларына  топтастырыла  бастайды. Әлеуметтік  белсенділіктің  өсуі, әлеуметтік  рөлдердің  ұлғаюы, оқушы  қабылдайтын  қоғамдық құбылыстардың  шеңберін кеңейтеді. Осы  жас  шамасында  адамның  дүние  танымына әсер еткендердің    барлығы  оның   өмірінің  соңына дейін  сақталады.

       Сана  сезімнің дамуы   әлеуметтенудің  маңызды  бір бөлігі  болып табылады.  Кері байланыс процесі   қарқынмен дамып,  бала  өз ойын  айналасындағылардың   қөзқарасымен салыстыра   бастайды. Осы шақта, оқушының  зейінінің  адам тұлғасының  неғұрлым маңызды  сапаларына  бағдарлап, өзін  және   басқа  адамдарды  дұрыс  бағалауына  көмектескен жөн. Дәл осы  шақта  реңінің  кемшіліктерінен, адамдармен  тез араласа кете алмау  салдарынан комплекстер  пайда болуы  әбден  мүмкін.  Көбінде  ойдан  шығарылған осындай  проблемалардың   көпшілігі  мінездің  дамуына   кері  әсерін тигізуі  мүмкін.  Басқалардың  сені  қалай  қабылдайтындығына  сәйкес аталған  құбылыстар  пайда  бола  бастайды.  Бір адамды  басқа бір адамның  қабылдау  бағасының парапарлығы  адамдардың  бірін-бірі  танудың психологиясының өзегі  болып табылады.

         Қалыптасу  үстіндегі   жеке  тұлғаның   қоршаған әлеуметтік  әлемді  парапар  қабылдауына  баулу қажет,  өйткені  дәл осы  жас шамасында оқушы  айналасындағы  әлеуметтік  ақиқатты  тануға, өзіндік  танымға  бағдар алады.

        Оқушы  үшін   өзі мүшелік  еткен  топ әлеуметтік  тәжірибенің мәнді  бастауы  ретінде  көрінеді. Ол  жанұя, мектеп сыныбы, спорт үйірмесі  болуы  мүмкін. Әрине, бұл топтардың  мәні  бірдей  болғанымен,  тұлғаның  ұжымға сіңу дәрежесі, ұжымның  өзгеше  ерекшеліктері  және  оның  басқа да сипаттамалары  да маңызды.

    Балалар шипажайының (шипажайы) аясында  пайда  болған  ұжым -  баланың  жеке  тұлғасының  қалыптасуына   өз әсерін  тигізбей  қоймайды.  Оның  тиімділігі,  күші  көбіне-көп осындай  ұжымдардың  қалыптасуымен  даму  заңдылақтарын  орынды  пайдалана білуде. Арнайы  педагогикалық ықпалдың жоқтығынан  балалар  ұжымының қалыптасуы екі талай. Ұжымдағы  әлеуметтік-перцептивті процестердің  динамикасы,  балалар ұжымындағы,  оның оқушының  тұлғасына  тигізер әсерінің  аясындағы маңызды  әлеуметтік  психологиялық  мәселелердің  бірі  болып табылады.  Оның  шешімі,  тұлғалар арасында  қабылдауының  ерекшеліктерінің  ұжым  дамуының әртүрлі  сатыларымен  байланысын  анықтауға,  топтың  дамуы мен әлеуметтік-перцептивті процестердің  интенсивтендіруге бағдарланған  педагогикалық ықпалдың  неғұрлым  тиімді  әдіс тәсілдерін табысты  етуге  жағдай жасайды.

       Осындай  ұжымның  оқушының  тұлғасына  ықпал ету  мүмкіншілігі  мол. Жұмыс барысында, тез арада біріккен топтасқан  ұжым  пайда  болады.  Осындай  қарқынды  даму  үрдісін  балалар ұжымының  өзіндік  ерекшеліктері  қамтамасыз етеді.  Мұндай  ұжымдардың  негізгі  ерекшеліктері - қысқамерзімділігі,  құрамалылығы және дербестілігі.

       Ұжымның  қысқа мерзімділігі  барлық әлеуметтік психологиялық, әсіресе әлеуметтік-прецептивті процестер ағымының  қарқындылығын, қозғалмалылығын қамтамасыз  етеді.  Ұжымның  құрамалылығы  баланың  айналасындағы  құрбыларын тану   құралы іспеттес. Осы ұжымға  балалар осыған  дейінгі  ұжымның  негізінде сіңірген   тәжірибелерін  алып келеді. Әрқайсысының   ұжымның  нормалары жайлы  жеке    көзқарасы  бар. Санаторий (шипажай) жағдайында  қалыптасқан ұжымда, баланың сол өткен  тәжірибесімен  алмасып,  ендігі  жолда жаңа  ұжымның  қарым-қатынас  нормаларының  қалыптасуына  ықпал етеді.

       Әрине,  осындай  қысқа   мерзімде  ұжымның  толық қалыптаспауы мүмкін. Алайда,  балалар  арасында, қанық  байланыстардың  негізінде,   балалардың  әртүрлі  іс-әрекет  түрлерінде  тәрбиешілермен  қарым-қатынасының  арқасында уақытша  ұйым берік ұжымға  айнала алады.       

       Біріккен іс-әрекет  әлеуметтік–перцептивті процестердің  детерминанты ретінде  балалар  ұжымындағы  тұлғалардың  өзара  қабылдауында  ерекше  көрініс  береді.

       Л.И.Уманский  біріккен іс-әрекетті  ұйымдастырудың    үш түрлі үлгісін келтіреді:

1. Біріккен –дара
2. Біріккен-- жүйелі
3. Біріккен -- өзара әрекеттестік

Шынайы  өмірде  біріккен  іс-әрекетті  ұйымдастырудың осы үш үлгісі де  бірдей  кешенді  түре  көрініс  беретіндігіне  қарамастан, оның  қандайда  бір  басым түрін бөліп алуға  болады.

 

 

 

 

 

 

 

Бірінші  тарау  тұжырымы.

       Қарым-қатынас  адамдардың  өзара әрекеттестік  және  өзара  қатынас  жасаудың  ерекше   формасы  болып табылады.

       Қарым-қатынас  ұғымын  қазіргі  кезде   философия,  психология, әлеуметтану,  психолингивистика сияқты  іргелі  ғылымдар  жан-жақты  зерттейді.

       Бұл тарауда  біз қарым-қатынастың  мазмұнды  жағына,  іс-әрекет  жүйесіндегі  орнына,  әр жастағы  балалардың  психикалық  дамуының  қарым-қатынас байланысын талдауға, балалардың қарым-қатынас қажеттілігі мен  мотивтерін  анықтауға   баса  назар аудардық.

       А.Н. Леонтьев іс-әрекеттің   қай  түрі  болмасын  қарым-қатынаспен  қабаттас  болады  деп  түсіндіреді.  Ол іс-әрекетті  қарым-қатынастың  қажетті  шарты  ретінде  қарастырады.

       Б.Г.Ананьев, А.Бодалев концепциялары қарым-қатынасты  “субъект-субъект”  жазықтығында   қарастыруды  негіздейді.

     Қарым-қатынасты  зерттеуде  ең  алдымен оның  құрлымдық  компоненттерін  анықтау   қажет (В.В.Давыдов). Г.М.Андреева  қарым-қатынастың   бір-бірімен  байланысты  үш жағын  қарастырады:  коммуникативтілік, интерактивтілік  және  перцептивтілік.

     Өз  зертттеуімізде  біз балалардың  қарым-қатынасын  коммуникативті іс-әрекет деп  қарастыратын А.Н.Леонтьев пен М.И.Лисинанның  концепцияларына сүйендік.

       Балалардың  қарым-қатынасын  зерттеуге  арналған  әдістемелер  негізінен  байқауға,  әңгімелесуге, сауал-сұраққа, вербальды тестік  әдістерге,  сандық, сапалық  жағынан бақылауға,  эксперттік  бағалауға негізделген.

     Біз қазіргі  балалар  қарым-қатынасын  анықтауға  арналған  әдістемелерді  қолданса  ғана   олардың  коммуникативті  іс-әрекетін  диагностикалық  дәлдікке  ие болады  деп  ойлаймыз.

       Әрине,  қарым-қатынас  компоненттерін  зерттеуге  арналған әдіс-тәсілдерді  толық қолдану  уақытпен де  байланысты. Ал, екішнші  жағынан әрбір бала белгілі  бір әлеуметтік  ортаның  ықпалында  болады. Сол ортаның   құндылықтарын  бала  өзінің  жеке  басына “сіңіреді”.

       Баланың  басқа  балалармен қарым-қатынас  құруы  арқылы  өз-өзін  тануы,  бағалау   мүмкіндіктері  болады (И.И.Чесноков, Т.В.Драгунова, Д.Б.Эльконин, И.Непомнящая т.б.) .   Адамның  қатынастары  танымды, еріктік, эмоционалды  компонентердің  қатысуымен  сипатталады.

        Баланың  әлеуметтік   ортада  бағдарлануы  мен мінез-құлқының  адамгершілік  үгілерін  меңгеруінің  негізінде,  оның  жеке  басының   қасиеттері   қалыптаса  бастайды. Осы  тұста  қарым-қатынастың   алар орны  ерекше.

        Адам  өзін үнемі  бүтіннің  бөлігі  ретінде  сезінеді. Адамның   жеке қалғанымен,  басқа  адамдардың   тобында  болуының   арасынада  үлкен айырмашылық  бар.   Мұнда   адамның  өзі де   өзгеріске  түседі, яғни  оның  қоршаған  әлемге  қатысты  әсерлері,  оның ойлары,  сезімдері,  тіптен бет-әлпетіне   дейін өзгереді; екіншіден,  тікелей қарым-қатынас  жағдайында ғана көрініс  беретін түбегейлі  жаңа  психикалық  құбылыстар орын ала бастайды.

      Арнайы  зерттеу  жұмыстары  көрсеткендей,  іскер және  жеке   қатынастар үйлесімінің  дәрежесі  қандайда да  бір топтағы   ұжымның  қалыптасуының  маңызды  көрсеткіші  болып табылады.

     Балалар ұжымында қағаз жүзінде  тіркелген,  алайда   жеке  тұлғаның   дамуына  ықпал  ететін, әрі  бүтіндей  ұжымның   өмірін анықтайтын,  өзара түсіністіктің  негізінде  топтар  пайда  болып отырады. Дәл  осындай топтың   бала  үшін  маңызы  зор  болуы  ықтимал,  өйткені дәл осы  жерде  оның   мінез-құлқы бағаланатындықтан,  оның   мәні  басқа  топтарға  қарағанда  жоғарырақ болады,яғни референтті топ. Оқушы  үшін  өзі  мүшелік   еткен топ,  әлеуметтік  тәжірибенің  мәнді  бастауы  ретінде  көрінеді. Ол жанұя,  мактеп сыныбы,  спорт  үйірмесі болуы  мүмкін.

       Әрине  бұл топтардың  мәні  бірдей  болғанымен,  тұлғаның  ұжымға  сіңу  дәрежесі, ұжымның   өзгеше  ерекшеліктері  және  оның   басқа  да   сипаттамалары да  маңызды.

      Балалар  шипажайында пайда  болған  ұжым - баланың   жеке  тұлғасының    қалыптасуына өз әсерін  айтарлықтай  тигізеді.  Оның  тиімділігі,  көбінесе   осындай  ұжымдардың  қалыптасуымен психикалық  даму  заңдылықтарын  орынды  пайдалана  білуде.

     Ұжымның   қысқа мерзімділігі,  құрамалылығы  барлық  әлеуметтік   психологиялық, әсіресе   әлеуметтік  перцептивті  процестер  ағымының  қарқындылығын,  қозғалмалылығын қамтамасыз етеді. Ұжымның құрамалылығы  баланың   айналасындағы   құбылыстарын тану  құралы  іспеттес.  Осы  ұжымға  балалар осыған дейінгі  ұжымның  негізінде   сіңірген тәжірибесін  алып келеді.  Әрқайысысының ұжымның нормалалары жалпы  жеке  көзқарасы  бар.

            Алайда, балалар  арасында,  қанық  байланыстардың  негізінде, балалардың   әртүрлі  іс-әрекет  түрлерінде    тәрбиешілермен  қарым-қатынасының  арасында уақытша ұжым - берік  ұжымға  айналуы мүмкін.

 

 

 

 

 

      2  Әртүрлі жас шамасындағы балалардың  өзара қарым-қатынастарын зерттеу.

 

2.1 Әртүрлі жас  шамасындағы балалардың  даралық, тұлғалық қасиеттерін зерттеу.

  

         Адам  өз өмірінің барысында  оларды  өзінің  даралық қасиеттеріне  байланысты  қайта  өңдеп,  өткен  тәжірибесіне, ішкі  ниеті мен  сенімдеріне  сүйене  отырып,  ассоциативті байланыстардың  негізінде  (мысалы суретті  жеке  басының  ерекшеліктеріне  сәйкес талқыланды). Проективті әдістемелер жанама  түрінде  адамның  эмоциялық ерекшеліктері мен невротикалық реакцияларын зерттеуге жағдай жасай  отырып, оның  даралықтарын көрсетеді.

      Балалар жеке  басының  ерекшеліктерін  зерттеу  мақсатында, танымдық қабілеттерді  зерттеуге  арналған, алғаш Ф.Гудинаф ұсынған “Адамның бейнесі” атты тесті қолданылды. Кейінірек  К.Маховер  осы  тестің көмегімен адам тұлғасының ерекшеліктерін бағалауға  жағдай жасайтын белгілердің жүйесін   құрастырады. Тестің аз ғана уақыт мөлшерін алуы, мектептегі  дәстүрлі  сабақтардан өзгешелігі  балаларды  тексерудің  тиімді  жолын ұсынады. “Адамның  бейнесі” әдістемесінің  негізінде алынған  мәліметтердің  сенімділігі  күмән келтіргенімен,  баланың  қай салада  психологиялық кемшіліктерінің  кездесетіндігі  жайлы  дәл жорамалды  құрастыруға  жағдай  жасайды. Зерттеу Алматы қаласындағы “Алатау” балалар санаторийінің жазғы маусымында дем алған әртүрлі жас шамасындағы балалар тобымен жүргізілді.