Әртүрлі жас шамасындағы балалардың даралық, тұлғалық қасиеттерін зерттеу

        Әдебиеттерде  қарым-қатынастың   пәні, қарым-қатынасты  жүзеге  асыруды  қажетсіну,  қарым-қатынас  құрудағы   мотивтер,  қарым-қатынас   әрекеті,  міндеттері, құралдары мен  нәтижесі де  қарым-қатынас   элементтері  ретінде  қарастырылады. Біз олардың әрқайысысын жекелей  айқындадық.

       Мұнда  Т.В.Драгунова /18/ бойынша қарым-қатынастың  пәні  қарым-қатынасқа   субъект рөлінде  болатын басқа  адам, яғни қарым-қатынас  жасаудағы   жұптас  адам болады.

       Қарым-қатынасты  зерттеу   мәселесімен айналысушы  ғылымдардың  көпшілігі  (А.Г.Ковалев /19/, М.И.Лисина, А.В.Петровский,  К.Обуховский /20/, В.С.Мусина /21/, В:С.Мухина /22/ және т.б.) адамдардың  қарым-қатынасты  жүзеге  асыруын  қажетсіну,  басқа  адамды  танып-білуге ұмтылу, ниет  білдіру  ерекшеліктерін тағайындаған.

        М.И.Лисина, А.Г.Рузская, С.Ю.Мещерякова, және  т.б. еңбектерінде  қарым-қатынас мотиві “затталған қажеттілік ” деген А.Н. Леоньтев  түсіндірмесіне  негізделіп, адамның  қарым-қатынаста танымдық іскерлік  және жеке  бас  мотивтері  болатындығы,  баланың  коммуникативтік  мотивтерінің  топтары мен  генезисі  сипатталады.

        Психология  мен оған  салалас  ғылымдарда  қарым-қатынас  құралдарының  сипаттамалары, жүйелері келтіріледі (А.А. Леонтьев).

        М.И.Лисинаның  қарым-қатынас  құралдарының  үш  тобын эксперессивті-мимикалық,  заттық-әрекеттік және  тілдік   құралдарына  бөліп  қарастыруды  біздің  зерттеуіміз  үшін де  маңызды.

  Қарым-қатынас  құралдарын  қолданып, жалпы  нәтиже  алу  тәсіліне  де  талдау  жасалық.  Қарым-қатынас  тәсілі  оның  бірлігі  деп танылды (М.И.Лисина, Д.А.Исмайлова т.б.).  Әдебиеттерде қарым-қатынас  тәсілі  әрекеттік  формада  “коммуникациялық біліктілік ” (Т.В.Антонова), әсер ету, реттеу,  байланыс жасау, ақпарат беру тәсілдері (Е.Г.Макарова ),  жалпы  нәтиже  алуды  қамтамасыз етуге    беғытталған  әсерлер жүйесі, әдіс пен  амалдар жиынтығы (Д.А.Исмаилова, Ж.С.Әбішева) ретінде  анықталады. Ал А.А.Бодалев  қарым-қатынас  әсер ету   тәсілдерін  интелектуалдық, эмоционалдық және  еріктік  деп үшке бөледі.  Біздің  зерттеу   аспектімізде  қарым-қатынас  тәсілдерін  жетілдіру – ең   негізгі  мәселе   болып табылды.

       Қарым-қатынас  анықтамасындағы  (М.И.Лисина  бойынша)   оның жалпы  нәтижесі  ретінде  қарым-қатынастан  шығатын материалдық  және  рухани   сипаттағы  құрылым  алынады. Нақтыласақ,   жалпы  нәтиже - өзара  қатынас   (Я.Л.Коломинский /23/),  таңдамалы  бауырластық (С.В.Корницкая, Р.А.Смирнова),  қарым-қатынас  субъектілерінің   бейнесі  (А.А Бодалев, Н.Н. Авдеева, А.Н.Силвестру)  деп қарастырылады. 

      Әдебиеттерге  талдау  жасай  отырып қарым-қатынас  механизмдерін  қарым-қатынастың  тиімділігін анықтайтын,  өзара  түсіністік   сипаттайтын  күрделі  психологиялық құрылым деп түсінеміз.  Осы орайда  В.С.Агеев, А.А.Бодалев / сынды ғалымдар  топ ішіндегі  және   өзара қарым-қатынастың  меха/низмдерін  көрсетіп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация, рефлексия, стереотипизация, каузалды  атрибуция, ореол эффектісін жатқызады.

      Қарым-қатынас  компоненттерінің  дамуы, өзгерісі  нәтижесінде  интегралды, тұтас  құрлым пайда  болады. Ол  коммуникативті  іс-әрекеттің  даму  деңгейін  анықтайды. А.В.Запорожец, М.И.Лисина бұл ерекше   құрлымдарды “қарым-қатынас онтогенезінің   сатылары”, “қарым-қатынас  формалары”  деп атаған. Біз өз  зерттеуімізде  осы  тұжырымдарға   сүйенеміз.

      Ал М.И.Бобнева /26/ қарым-қатынас   барысында  жеке адамның   ішкі  жан-дүниесі  қалыптасатындығын  қарым-қатынас  формаларын  зерттеу  арқылы  көз жеткізген. Көп ретте  қарым-қатынас жайлы  қарастырғанда  “қарым-қатынас  стилі” деген ұғым да анықталынады, “қарым-қатынас  стилі” деп адамдардың байланыс  жасау  техникасын,  не  болмаса  позициясын  айтады (Х.Т.Шерьязданова, Т.Н.Суркова).

     В.С.Мухина  қарым-қатынас стилін “әлеуметтік”   психологиялық әсер етудің  дара  –типологиялық  ерекшелігі  деп  түсіндіріледі. 1930-шы  жылдары Н.Левин  үш стилін ұсынғанды. Осыдан соң Р.Липпит, К.Уйтд  қарым-қатынас  стилінің  авторитарлық,  демократиялық және  либералды-босаң  деген  классификациясын  жасаған еді. Қазірде  Г.Андерсон, А.А.Бодалев, Р.С.Буре, И.М.Юсупова, т.б. ғалымдар қарым-қатынас стилінің  классификацияларын ғылыми қорда берген.                 

     Психологиялық, педагогикалық  зерттеулерде  педагог  пен балалар  арасындағы  қарым-қатынас   мәселесі  басқы  орын алады.  Бұл қарым-қатынасты  анықтауда  арнайы “педагогикалық  қарым-қатынас” деген ұғым  қолданылады. Педагогикалық қарым-қатынас А.А.Бодалев, В.А.Кан-Калик, Я.Л.Коломинский, В.А.Петровский, А.А.Леонтьев  /25/ т.б.  еңбектерінде  мазмұны, формалары,  тәсілдері  бойынша  сипаталады. Педагогикалық қарым-қатынас  педагог пен  балалар арсындағы  нақты  психологиялық контракт деп түсіндіріледі.

         Педагогикалық қарым-қатынас  негізінде  балалардың  мінез-құлқы,  таным  дүниесі,  адамгершілік  позициясы  қалыптасып  жетіледі. (Х.Т.Шерьязданова, В.Ф.Моргун  т.б.).

      Педагогикалық қарым-қатынастың  формасы - балалар мен  педагогтың  “субьект-субьект”  жүйесіндегі  бірлескен әрекеттестіктері  болып табылады.

      Педагогикалық  қарым-қатынас  педагогтың   жеке  басы,  балалар  психикасына  әсер  етудегі рөлі, яғни қарым-қатынас  стилі арқылы  әр  деңгейде  көрінеді.

       В.С.Мухина  қарым-қатынас  стилін  педагогтың  балаларға  әлеуметтік психологиялық  әсер етуінің  дара типологиялық  ерекшелігі  деп анықтайды.

       Әдебиеттерге  талдау   жасағанда  педагогтық   қарым-қатынас  стилінде  коммуникациялық  тәсіл,   қатынас  сипаты,  даралық, балалар   ерекшелігі,  әлеуметтік-адамгершілік  құндылықтар,  әлеуметтік  рөлі  мен  статус көрінеді.

      Әрбір  қарым-қатынас стилі  де  педагогтың  балаларға  әсер етуін  байқатады. Педагогтың қарым-қатынасындағы  авторитарлық  стиль педагогтың позициясымен сипатталады.  Онда  педагогтың  балалардан  бағынуды  талап етуі, не  іс-әрекетті  күшпен орындатуы, жазалау  тәсілдерін  қолдануы,  балалар  инициативасын табан  асты  етуі,  балалар мүмкіншілігінен тыс  жетістікке  үміттенуіне әсер ету,  тәрбиелеу тәсіліне  айналады. Мұндай жағдайда  балалардың  өз мінез-құлқын,  жүріс - тұрысын  реттей  алмауы,  қорқыныш-үрейлі  күй  кешуі,  кез-келген іс-әрекетке  қызығушылық,  ниет,  мотивтің  болмайтындығы   талай    зерттеулерде  белгілі  болған. Педагогикалық қарым-қатынастың    демократиялық  стилі педагог пен балалардың бірдей белсенді позициясын қамтамасыз етеді. Педагог балалардың жағымды  эмоцияларды  қажетсінуі   мен өзінің   ішкі мүмкіндіктерін шығаруға  мүмкіндік   жасайды.  Мейірім, достық  негізіндегі  дара стиль арқылы  балалардың  өз-өзіне  сенімді  болуын, адамгершілік  құндылықтарды  қалыптастыруы,  дамытуы   мүмкін болады. Мұнда  педагог  сендіру және  иландыру  тәсілдерін пайдаланып  қарым-қатынас  құрады.

      Педагогикалық  қарым-қатынастың  либералды –  босаң стилі  негізінде  балалардың  өз міндеттерін түсінбеуі, мінез-құлқын,  жүріс –тұрысын   реттей  алмауы,  топтық жағдайға  бейімделе  алмауы  сияқты  негативтер болады.  Бұл  педагогтың  кәсіби  әлсіздігімен,  енжарлығымен  түсіндіріледі.

       Әрбір  педагогтың қарым-қатынас сферасында  барлық  стилдер  қолданылғанымен  бірі  басымдылау болады (А.В.Мудрик, /27/ В.С.Мухина).

       Педагогтың  қарым-қатынас стилі мен  балалардың  эмоциялық  қалпында  өзара  байланыс   болатынын  А.А. Бодалев  жариялаған.

       Балалардың  қарым-қатынасын  зерттеуге  арналған  әдістемелер  негізінен  байқауға, әңгімелесуге, сауал-сұраққа, вервальды  тестік әдістерге  сандық,  сапалық  жағынан бақылауға, эксперттік  бағалауға  негізделген. Мұнда  балалардың  жас ерекшелігіне, тәжірибесіне  байланысты  диагностикалық  жұмыстар  табиғи жағдайда  өтуі жөн  болады. Осы орайда  техникалық  құралдар – аудио, видео, жазба, таспа,  аппаратураларын – қолдану  аса тиімді  (Л.А.Петровская).  Бұл зерттеу  сенімділігімен  дәлдігін арттырады.  Балалардың  белсенділігі  қарым-қатынас  жасауына, өз-өзін  танып білуіне  мүмкіндік  береді.  Біз қазіргі  балалар  қарым-қатынасын  анықтауға арналған әдістемелерді толық (саны жағынан) қолданса  ғана  балалардың  коммуникативті   іс-әрекетін  диагностау  дәлдікке ие  болды деп  ұйғарамыз. Алайда,   барлық қарым-қатынас  компоненттерін зертттеуге  арналған  әдіс  тәсілдерді толық қолданудың  қандайда  болсын уақыт шеңберіне  симайтындығы  даусыз. Екінші  жағынан,  әрбір бала  белгілі  бір  әлеуметтік  ортаның  ықпалында  болады. Сол ортаның  құндылықтарын  өзінің  жеке  басына  “сіңіреді”, бұл жағдай  балалар  қарым-қатынасының  локалды  әлеуметтік  этикетпен, ритуалмен, құндылық  есебіндегі  мінез-құлық,  жүріс-тұрыс  стандарттарымен әрленіп,  өзіндік  әлеуметтік  таңбасы болатындығы  белгілі. Әсіресе ұлттық  өзіндік  сананың  интенсивті дамуына  барынша жағдай  жасалынып  жатқан  қазіргі  қоғамда  қарым-қатынас субектілерін  ұлттық  ерекшеліктерінен, салт-санасынан бөліп алып, “тексіз”, “ұлтсыз” пенде  күйінде қарауды,  зерттеуді заттың  футлярын  ғана қызықтаумен  салыстырар едік.

        Баланың  басқа  балалармен қарым-қатынас  құру  арқылы өз-өзін  тану, бағалау  мүмкіндіктері  болады (И.И.Чеснокова, Т.В.Драгунова, Д.Б.Эльконин, И.Непомнящая, және т.б. ).  Мектеп  жасына  дейінгі кезеңдегі “бала-бала” жүйесі  В.С.Мухина еңбектерінде   сипатталынады. Ғалым  баланың  басқа  балалармен  қарым-қатынас  құруы  оның  психикалық  дамуына  жағдай  жасайтынын  тағайындайды.

       Онда  негізгі 3 жағдай  баса көрсетіледі:

1. Баланың  балалар  тобымен  қарым-қатынас  құруында  ерекше,  ересектермен  жасалған  қарым-қатынастан  айрықша  қатынас  тағайындалады;
2. “бала-бала ” жүйесінде  ғана  кейбір іс-әрекет түрлерін  меңгеруге  болады, яғни   балалар топпен  ғана  ересек  адамдардың  қатынасын бірлесіп  қайта жаңғырта  алады;
3. Балалар тобында мінез-құлық, жүріс-тұрыс  нормалары мен   адамгершілік  қасиеттерді  қолданып, жаттығуға мүмкін болады.

1.2 Бастауыш мектеп кезеңіндегі  балалар қарым-қатынасының психологиялық  ерекшеліктері.

              Жан–жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу, психология ғылымының  аса мәнді теориялық және практикалық міндеттерінің бірі. Кеңес психологиясында балалардың қабылдау мен сезіну мәдениетінің қоғамдық–тарихи тәжірибесіне,  “әлеуметтік меңгеру “ процесіндегі қарым-қатынасқа ерекше көңіл бөлінеді (Л.С.Выготский /26/, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин). Сондықтан,  қоғамның қазіргі заманға лайықты даму сатысында, қоғамнық практикалық негізгі міндеттерін шешу жолында, қарым – қатынас мәселелерін шешіп алған жөн. Қарым-қатынас қоғамдық өмір құбылыстарының бірі. Бұл құбылыс адам өмірінің, іс - әрекет жағдайларының материалдық әсерінен тарихи тұрғыда пайда болады. Біріккен іс - әрекет еңбек негізінде, адамдардың қарым – қатынас қажеттілігі пайда болады .

       А.А.Бодалев, М.И.Лисина /27/, А.А.Леонтьевтердің нақты зерттеу жұмыстарының бір қатары қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігін зерттеуге арналған. Алайда, осындай байланыстың сипатын әртүрлі зерттеушілер әрқилы түсінеді . 

       А.А.Леонтьев, қарым-қатынас іс- әрекеті бұл–ең алдымен сөздік іс - әрекет, өйткені онда іс-әрекетке тән элементтердің барлығы бар (әрекеттер, операциялар, мотивтер және т.б.) десе, Б.М.Ломов қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігін мойындап, осы процестерді өзара байланыстырмай, адамның әлеуметтік болмысының екі жағы ретінде, оның өмір салты ретінде қарастырады .

       Оқушылардың  ересектермен  қарым-қатынас   қажеттілігінің мазмұны, балалардың жетекші іс-әрекетінің сипатымен детерменделеді (М.И.Лисина, А.Н.Леонтьев). Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен  қарым–қатынасындағы  жетекші мотивтері ретінде іскер және жеке мотивтері көрінеді. Қарым-қатынас пен жеке тұлғаның даму мәселелерін зерттеу жұмысы, “қатынас“, “ өзара қатынас “ ұғымдарын пайдалануды болжайды. В.М. Бехтерев /28/ пен А.Ф.Лазурский сияқты ғалымдардың қарым-қатынас мәнін ашудағы орны ерекше. Эксперименталды тұрғыда осы мәселені А.А.Бодалев, оқушылардың адам қасиеттерін  тәрбиелеу аспектісінде, Л.И.Божович және Л.С.Славина оқушылардың  оқуға  қатынасының мінез-құлық  мотивациялары мәселерімен тығыз байланыста зерттейді. В.Н.Мясищев адамның  қатынастары  нақты қажеттіліктерден туындап, тұрақтылыққа жалпылылыққа ие болады деген. Адамның қатынастары танымдық, еріктік, эмоционалды компонентердің қатысуымен сипатталады. В.Н.Мясишевтің пікірі бойынша, адамдардың қатынастары әр бір нақты жеке тұлғаның мәнін ашатын әрекет ретінде адамның мінез-құлқын өз  бетінше ұйымдастыра алады.   Жеке тұлға құрылымында   қатынастардың   осылайша абсолюттенуі С.Л.Рубинштейннің /29/  сынына ұшырайды . С.Л.Рубинштейіннің ойынша, психологиялықтың негізі қоршаған әлемге қатынасы арқылы анықталып, адамның басқа адамдармен қатынасын ашуға бағытталған адам өмірінің шынайы психологиясының өзегін құрайды. Адамдардың  қоршаған  ортаға  қатынасы бұл – ең алдымен оның өмірінің жағдайларын құрайтын объективті ақиқатқа қатынасы. Бірақ, адамның тіршілік әрекетінің бірінші міндеті  басқа адам. Бастауыш мектеп кезеңі бұл –“жеке“ тұлғаның мәнді алғышарттарының қалыптасу  аралығы болып  табылады.  В.В. Давыдов бала мектепке келісімен  оқу процесінде  жеке тұлғаның теориялық  санасының негіздері жасалынатындығын  (ғылыми, көркемдік, адамгершілік) нұсқайды. Д.Б.Эльконин бойынша, бастауыш сыныптағы оқушы өзінің мектептегі жұмысын қоғамдық мәнді, қатаң түрде міндетті іс - әрекет ретінде қабылдай бастайды да, оның бойында оқудың жаңа қоғамдық  сезімдегі  мотивтері көріне бастайды. Б.Г. Ананьев, балалардың мектептегі оқу процесі олардың бүкіл өмірін жаңаша ұйымдастырып, баланың жанұядағы орнын өзгертетіндігіне ерекше көңіл қояды, өйткені онда жанұядан тыс міндеттер, яғни міндетті оқу еңбегі пайда болады. /30/  Психологтар бастауыш мектеп жасындағы  оқушының жеке тұлғасының қалыптасуындағы  оқу  іс-әрекетінің  мәніне ерекше  көңіл бөліп,   “оқушының ішкі позициясын қабыл алу“,  (Л.И.Божович),  “оның танымдық және адамгершілік күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез – құлық мотивтерінің өзгерісі “ (В.В.Давыдов),  баланың “мектепте оқу міндетін“ сезінуде қамтылған қоғамдық орнының өзгерісі (Н.Ф.Добрынин) сияқты аспектілерді бөліп көрсетеді. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше қарастырылады, ол адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде бағытталған қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін қамтиды (Л.И.Божович). Баланың қай мотивті өзіне жетекші мотиві ретінде таңдап алуына қатысты оның адамгершілік позициясы қалыптаса бастайды (Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды  - еріктік  сферасына, оның ақыл-ой әрекетіне әсер  ететін  түрлі  қатынастардың  қайта  құрылуына әсер  ететін өте  мәнді  фактор ретінде көрінетін “ педагогикалық бағамен“ анықталады.

         Осы жастағы оқушылардың қарым–қатнастарының ерекшеліктерін сипаттай келе, Л.И.Божович, В.В.Давыдов,   Д.Б.Эльконин балалардың құрдастармен жақындығына қарамастан ересек адам, әсіресе мұғалім олар үшін бедел иесі болып  табылатындығын  көрсетеді. Д.Б.Эльконин, “баланың  ересектермен  қатынастарының барлық жүйесі  жеке қарым–қатынасқа дейін оқу іс-әрекеті арқылы жанамаланады “ деген қорытындыға келеді.  Баланың  оқу іс-әрекетіне енуі ересектің оқушылардың өзіндік сана сезіміне әсер ету мүмкіншілігін ұлғайтады. Осындай көзқарастың негізінде бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен өзара қатынастары бір–біріне қайшы екі тенденциямен сипатталады. Бір жағынан ересектердің талаптарына мойынсыну, бағыну  міндеті айқын көрінсе, екінші жағынан өзінің жеке  басының дербестілігін,  ынтасын, хұқығын қорғау мақсатында дербестік пен тәуелсіздік сезімі пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың, ересектерге қатысты тәртіп сезімі  әлі қалыптаса қоймайды.  Дамудың  осы  сатысындағы балалардың, сана сезімі жаңадан қалыптаса астайды. Жеке басының  жеткілікті дәрежеде жетілмеу себебінен, балалардың ересектермен қатынас қажеттілігі пайда болады. Психологтардың ойынша бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара қатынастарының  негізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде.  Құрдастарының берген бағасы өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз болмайды. Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс-әрекеті оқу іс-әрекеті  болып  табылады. Қарым-қатынас көбінде өз-өзін және басқа адамдарды тану қажетілігін қанағаттандыратын іс-әрекет ретінде қарастырылады (М.И.Лисина). Баланың ересектермен қарым–қатынастарының жүйесі жеке қарым–қатынасының өзі оқу іс-әрекеті арқылы жанамаланады (Д.Б.Эльконин).

        Баланың  мектептегі  өзгерістерден  кейін  өмірлік  тәжірибесі  пайда болады, құрбыларының арасында өзіне тән нақты орынды иелену ұмтылысы пайда болады. (А.Н.Леоньтев, Л.И.Божович, И.В.Дубровина, Б.Г.Ананьев). Бастауыш мектеп жасында  балалардың  ересектермен,  әсіресе  мұғаліммен қарым–қатынастары ерекше мәнге ие болады, өйткені осы жас шамасындағы балада мектептегі оқуға  өтумен  байланысты  өзінің  іс-әрекетіне,  ересектермен және құрбылармен жаңа қатынасқа, жаңа өмір салтына өту дайындығымен қатар, білімдерді  меңгеру  дайынығын  қамтитын,  оқушының  әлеуметтік  позициясы қалыптасады  (Л.И.Божович).  Балада мектепке келісімен оқығысы келу тілегімен қатар осы міндеттерді жүзеге асыра алмаумен  байланысты қиыншылықтар  мен қарама – қайшылықтары пайда болады. Ересек адам баланы жаңа іс-әрекеттерді орындауға  неғұрлым дұрыс үйрететін болса, оқушының оқуға деген қызығушылығы соғұрлым нығая  түседі, оқудың қандайда бір жағымды мотивациясы қалыптасады. /31/ Соңғысы аса мәнді, өйткені бастауыш сыныптағы оқушының жеке тұлғасының дамуы көбіне оқу іс-әрекетінің мотивтерінің бағыттылығымен анықталады.       Баланың  жеке  тұлғасы  оның ересектермен қарым–қатынасында қалыптасатындығы  белгілі. Ересек адам  балаларға  адамзат мәдениетінің жетістіктерін     табыс  етеді, адамның  психикалық  дамуын  қамтамасыз етеді  (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, М.И.Лисина).  Балада қарым–қатынас  қажеттілігінің  пайда  болуы  оның  онтогенездегі  дамуының анықтаушы мезеті болып табылады. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ересектермен қарым-қатынасы, олардың жеке тұлғасының қалыптасуының жетекші факторларының бірі болып табылады. Л.С.Славина  мен Э.Л.Фрухтың пікірінше, балалардың ересектермен қарым–қатынасының  жетіспеуі, олардың бір–бірімен қарым–қатынастарының мәнін ұлғайтады. 30–шы  жылдардың өзінде   кейбір  балалардың теріс мінез–құлықтарының астарында “психикалық витаминдердің“ - әсіресе  ересектер  тарапынан   қарым–қатынастың, мейірімнің, көңілдің жетіспеуі  жатыр  деген  болатын. Тәрбие  мәселесі  ғылыми  тұрғыда  қалай қойылмасын, махаббаттан, мейірімнен,  көңілден айырылған  баланың жаны да, тәні де қалжырайды. Осындай жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами алмайды, өткені әлеуметтік дағды тәжірибесі бірден жүдеп кетеді, бала өзінің жеке басын дұрыс бағалай алмайды. (М.И.Лисина, В.С.Мухина, С.Г.Якобсон).