Шпаргалка по "Техногенді экология"

шығатын тастандылардың да химиялық құрамы бір типтес болып келеді. Сонымен қатар,оларды бір-біріне ұқсас климаттық жағдай біріктіреді, ол аналогтық нысандарды таңдаған кезде

осы жағдайдың техногендік  əсерлерінің ландшафттарға қалай əсер ететінін толық қарастыру

үшін қажет.Болжам жасау процессі келесі кезеңдерді қамтиды.Бірінші кезең. Далалық жəне тəжірибелік зерттеулердің нəтижелері бойынша техногендік

ландшафттардағы зат ағымы  берілген нысаннан атмосфераға, өсімдіктерден  топыраққа жəне де

ыза суларына дейінгі аралықты қамтиды.

Екінші кезең. Алынған  мəліметтер, изосызықтарды пайдалану  арқылы техногендікзаттардың таралуы, оның ландшафттарға тигізетін іс-əрекеті  мен олардың қарсы реакция  беруікөрсетілген «Доза-эффект» аналогының құрылымдық-құбылымдық үлгісі үшін пайдаланылады.Жұмысты  ыңғайландыру үшін «Доза» субүлгісі  ерекшелініп алынған. Соңғы үлгісі техногендікластаушы заттардың  түсу мөлшері (жылына т/км3) мен кеңістіктік  таралуы туралы

мəліметтерді қамтиды.Үшінші кезең.__ Келешекте құрылатын ЖЭС-тердің («Доза» субүлгілері) əрқайсысынаболашақта пайдаланылатын техногендік заттардың  кеңістіктік таралу үлшілерін алу  үшін

аналогтық үлгіге келесі сипаттамалар еңгізідіп, қарастырылуы тиіс: 1) пайдаланылатынкөмірдің мөлшері жəне оның химиялық құрамы жəне күлдің мөлшері; 2) тасындылардытазалау  киды; 3) мұржалардың биіктігі. Затардың бірдей мөлшерде түсетін аймақты  анықтауүшін ЖЭС-аналогтан шығатын  заттардың қаншалықты алысқа тасталынатынына  жəнесалынатын ЖЭС-тің мұржалардың  биіктігінің қатынасына байланысты мына формуламен анықталады. Мұнда, la –  жобаланған ЖЭС-аналогтан шығатын  заттардың

тасымалдануының ара-қашықтығы; На - ЖЭС-аналогтың мұржасының биіктігі; ln -жобаланған ЖЭС-тан шығатын заттардың  тасымалдануының ара-қашықтығы; Нn –  жобадағыЖЭС мұржасының биіктігі.Техногендік  əсерлердің ландшафттарға жергілікті деңгейде əсер етуі көп жылдық жел

тармағының анықтауы бойынша  бақылаулар ұзақ уақыт зертеуді қажет  етпейді. «Желтармағының ластануы»  туралы мəліметтердің өзі де жеткілікті. «Доза» субүлгісі жергетүсетін заттардың  мөлшері, олардың қарда жинақталу  көлеміне байланысты, топырақ жəнеқарда  айқын сақталатын ластану аумағының  құрылымын сипаттайды. Басқа сөзбен айтсақ,«Доза» субүлгісі «жел тармағының ластануын» көрсетеді.Аталған технобиогеомдар  техногенді бедер пішіндерінің басым  баолып келуі,ашықжатқан (вскрышных) тау  жыныстарының əлеуметтік-экономикалық факторларды ескереотырып, биологиялық  қалпына келтіру, жарамдылық класстарын анықтау барысында 20рекультивациялық аудандарға бөлшектенді. Рекультивацияның түрлі бағыттарын іскеасыруда рекультивацияға  пайдаланылатын аумақтардың техногенезөнімдерімен  ластануы,халық тығыздығы, сонымен  қатар ландшафттардың өзін-өзі реттеуі, қалпына келтіре алуыесепке алынды. Аталған факторлар биологиялық  қалпына келуінің қайталымдылығын,

реттелімдігіне де пайдаланылады

47. Қазастанның экологиялық жағдайы және техногенді ландшафттардың пайда болуы

Материалдық өндірістер көбейді, барған сайын шикізатқа сұраныстың өсуініңнəтижесінде жерасты мен  үсті қазба байлықтары жеделдетіп игерілуде. Ғылыми-техникалықпрогрестің нəтижесінде  жасалынған табиғатқа əсер, экожүйенің өзгеруі, дауылдар, сутасқындары, жер  сілкіністері сияқты табиғи құбылыстармен  тепе-тең жағдайға жетті, тіпті

олардан асып түсті десе де болады. Олар табиғаттың келеңсіз əсерін шұғыл күшейтіп,биосферадағы табиғи жағдайдағы энергия мен зат алмасуды бұзды. Адамның табиғатты өзгертуіөте қауіпті жағдайға айналды. Бұл құбылыс дүние жүзі бойынша экологиялық сипат алды. Қазіргі дүние жүзілік ғылыми-техникалық прогрес пен адам əрекеті табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып, болашақ ұрпақтың алдына ғаламдық экологиялық проблемаларды тудыруда.Табиғаттың байлығын қажжеттілігімізге жүйелі жаратудың орнына, кейінгі жылдары оған

жаппай үлкен қауіп тудыратын, ядролық, экологиялық, биологиялық қарулардың сыналуы,

ормандардың кесілуі, аң мен  құстардың есепсіз жойылуы, адамның ақыл-ойын аздыратын арақ

пен есерткінің таралуы осы  экологиялық апаттың көзі болып  табылады.Қазақстандағы қазіргі  жағдай егерде қоршаған ортаның жағдайы  төмендей беретін болса,

тек оның тұрғындардың амандығына ғана емес, тіршілік етуіне қауіп төндіреді. Республиканың

төрттен бір бөлігінің астамы ондағы əскери палигондық тəжірибеледен кейін өмір сүруге

жарамсыз, фабрикалар мен  зауыттардың өндірістік əрекеті арынан тонналаған өндірістік

қалдықтарды қалдырады, ал ауыл шаруашылығы зиянкестермен күресте уытты химиялық

заттар қолданады. Шөлейттену нəтижесінде ауыл шаруашылық жердің 75% астамы тұздалған.

Кей аймақтарды алып қарағанда  өмір сүру ұзақтығы дамыған елдерге  қарағанда 15-20 жасқа қысқарған.Эколог мамандардың анықтауынша Қазақстан жерінде 20 млн тоннадай өндіріс орындарынан қалған қалдықтар жатыр. Түсті металлургияның өзі өзінен кейін 5,2 млн тоннадай шығарындылар қалдырған. Түсті металлургия қалдықтарын қабылдайтын жинақаушылар 15 мың гектар жерді алып жатыр екен. Əр қалдықты үйінділер жылына орташа алғанда 1 млрд тоннаға ұлғаяды. Зиянды қалдықтардың жартыснан астамы (89%) арнайы беткі қоймаларда орналасқан. Негізгі уытты өндірістік қалдықтардың жинақталуы Қарағанды облысында – 29%, Шығыс Қазақстан -25,7%, Қостанай -17% , Павлодар облыстарында- 14,6% шоғырланған. Бұл облыстар республиканың мақтанышы болған, мүнда өндірістік алыптар

орналасқан болатын.Қазақстанда  өндіріс орындарының жəне əскери палигондардың қасында оранласқанэколонөгиялық  жəне технологиялық қатерге ұшыраған жерлер бар. Мамандардар републиканыңжалпы  жағдайын зерттей келе келесідей  жағымсыз əсерлерге жиі ұшырайтын  территориялардыбөліп шықты. Республикада қорғасын мен цинк өндіретін 14 өндіріс  орындары бар. Едəуір қоршағанорта мен  халықтың ден саулығына қауіптілікті «Акшатау ке байыту комбинаты», «Ащысайполимталл комбинаты», «Жеқазған тау-кен байыту комбинаты», «Ертіс полиметалл кобинаты»,«Ленинагорск полиметалл комбинаты», «Текелі қорғасын-цинк комбинаты», «Өскеменқорғасын-цинк комбинаты», «Шымкент қорғасын зауыты» жəне т.б. акционерлік қоғамдарыныңіс-əрекеті  тудырады. Бұл өндіріс орындарының 40 астам тау жыныстарын тастау орындары мен30 астам қалдықтарды сақтағыш орындары бар. Мұнай өндірісінің  де қалдықтарының жинақталуы мен  таралуы қазіргі кезде өте  өзекті

мəселелрдің бірі болып тұр. Қалдықтар барлық бағыттар бойынша  таралып, өсімдік, топырақ

жəне су сияқты табиғат компоненттерін ластайды. Əлемде «қандай қала ең лас» немесе «қандай

ауданда өзен суында балық  аз» деген сияқты шартсыз сайыс  бар. Ондайдан біздін Қазақстанда да орын игегерлері бар.

48. Атмосфера ауасының ластануы

Қазақстаның тау-металлургиялық кешені металлургияның қара жəне түсті  салаларын

жатады. Республиканың тау-металлургиялық кешені жоғары категориялы қауіпті нысандаға

кіреді. Жалпы тастандылардың қоршаған ортаға шығарылу көлемі бойынша  тау-металлургиялық кешені энергетикалы кешенен соң екінші орында тұр.

Тау-металлургиялық кешені өндірістерінде қалыптасатындардың құрамы мен мөлшері

жəне атмофераға тасталуы, жергілікті мекендер ауасының ластануы бірнеше факторлар

кешеніне байланысты:- Өндіріс орнының күші мен құрамына;- Қолданылатын технологиялық үрдістеріне;- Руда мен шикізаттың химялық құрамына;- Қолданылатын отын түріне;

- Технологиялық жəне транспорттық  үрдістердің ағынын қамтамассыз  ететін сыртқы

байланыстардың жақындығына;- Қоланатын транспорт түріне;- Зауыт ауданының орналасу жəне өндіріс орнының басты жоспрының ерекшелігіне;

- Тұрғылықты аудандар мен зауыттардың өзара орналасуына;- Аудан климаттық ерекшелігіне, бедеріне жəне т.б.Қазақстанда жүргізілген зерттеулер бойынша көміртегі оксиді мен азот екі оксидін

өндіретін келесі өндіріс орындары ең максимальды шығындарды тудырады: «Испат кармет» -

75% жəне 57,6%, «Қазақмыс» - 75%. Өндірістер ішіндегі негізгі ластаушы көздер.Қазақмыстың жалпы экологиялық шығын шамасына үлесі 68,6% құрайды.

49. Қоршаған ортаның көмірмен ласталуы

Қазастан Респубикасыныңкөмірсутегімен ластануы көп жағдайда өндірістің мұнай-газ  өндіру салаларынан шығады.Жалпы  Қазақстан бойынша ластаушы заттардың  үдемелі үлесі 7,7% 0 құрады. Респбликаныңбұл  өндіріс саласы дамыған жерлерде айтылған шама келесідей болып келеді: Атырау

облысында – 99,9%, Қызылорда  – 96,7%, Маңғыстау – 94,1%, Батыс Қазақстан  – 89,7%.Қазігі уақытта отыгн алауларында  мұнай газының 800 млн м3 жағылады. 1965 жылданбастап, барлық республика бойынша 46293 млн. м3 мұнай газы өндірілген, оның 37938 млн. м3немесе 81,9 % отты алауларда  жағылып кеткен. Осы уақытта атмофераға миллионы тонна

астағыш заттар түседі. Стационарлық көздер мəліметі бойынша 1998 жылы Атырауй  облысыбойынша зиянды заттардың  атмфераға тастауы 135,4 мың. т, Манғыстау  облысы бойынша-71,0 мың. т. құраған.

Атмофераға газ өңдеуші  құрылғалар арқылы түсетін улы заттардың  уыттылыққасиетінде айымашылық бар.Ғалымдар, экологтар ғана емес, жұмысы мұнай кен орындарымен байланысты көптеген адамдар - мұнай өндіру кезінде бөлініп шығатын газдарды пайдаға асыру (утилизация) мәселелерін көтеріп жатыр. Үкімет теория жүзінде бұл бағыттың маңызды екенін көптен бері айтуда. Тіпті алғашқы жобалардың бірін бекітіп, мүмкіндігінше жақын арада іс жүзінде қолға алынатынын да айтты. Алауларда газдарды жағу арқылы Қазақстан бағалы энергетикалық ресурстардан қағылып отыр. Мұнан басқа бұл газ ластаушылардың бірі ретінде планетатемпературасының өзгеруіне әсер ететін қуатты көздердің бірі. Соңғы уақытқа дейін республикада атмосфералық ауаны ең қатты ластайтын көздерге, әсіресе, күлі көп шығатын көмірлерді пайдаланатын жылу энергетикалық кешендерді де жатқызып келді. Экономикалық дағдарыс кезінде қалада амалсыздан көнтеген өнеркәсіп орындары тоқтап қалды. Алайда қала атмосферасындағы көміртеті оксиді мен азот оксидінің мөлшерінің артуы саны күннен-күнге көбейе түскен автокөліктер есебінен болды. Қазақстанның үлкен қалаларында көп тараған химиялық ластаушы - күкіртті газ (күкіртті ангидрид). Зерттеулер өкпе паталогиясы мен атмосфералық ауаның ластануының арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетеді. Күкіртті ангидридтің мөлшерінің көбеюі бронхиалды астма мен созылмалы бронхит ауруының асқынуьша алып келеді.Индустриалды дамыған елдерде атмосфераны ластайтын негізгі көздер - автокөліктер, транспорттың басқа түрлері және өндіріс орындары. Зерттеу мәліметтері бойынша антропогендік әсерден атмосфераға жыл сайын 25,5 млрд. тонна көміртегі оксиді, 190 млн тонна күкірт оксиді, 65 млн тонна азот оксиді, 1,4 млн тонна хлорлы және фторлы көміртектер (фреондар), көмірсутектің, қорғасынның органикалық қосылыстары, сондай-ақ қатерлі ісік ауруын тудыратын канцерогенді заттар бөлінеді. Ең таза ауа мұхит бетінде. Ауылды жерлерде ауа құрамындағы шаңды қоспалар мұхит бетімен салыстырғанда 10 есе, кішігірім қалаларда 35 есе көп. Ал үлкен қалалар үстінен қара тұманды байқауға болады. Мұнда шаңды қоспалар мұхитпен салыстырғанда 200 еседен аса көп. Лас ауа ірі қалаларда 1,5-2 км биіктікке дейін созылады. Бұл лас тұман жазда күн сәулесінің 20%, ал қыстың күні онсыз да күн сәулесі аз болғандықтан жартысын Автокөліктерден бөлінетін заттар. Әрбір автокөлік жылына 4 тонна ауа жұтып, 800 кг көміртегі оксидін, 40 кг азот оксидін және 200 кг-дай әртүрлі көмірсутектерді атмосфераға бөледі. Автокөліктерден бөлінетін газдар - 200-дей заттардың Қоспалары. Мұнда отынның толық және жартылай жанған өнімдері - көмірсутектер болады. Транспорт моторы жай айналымда, жылдамдық алар кезде және кептелісте тұрғанда қоршаған ортаға көмірсутектер көп бөлінеді. Осындай жағдайда отын толық жанбайды да, лас ауа 10 есе көп бөлінеді. Қалыпты жағдайда қозғалтқыштан бөлінетін газдың құрамында С0₂ - 2,7% болса, жылдамдықты түсірген жағдайда - С0₂ 3,9%-ға, ал жай қозғалған кезде - 6,9% дейін көбейеді. II валентті, IV валентті С02 ауаға қарағанда салмағы ауыр, жердің бетіне жақын жиналады. Сондықтан тротуарда, бесік- арбада отырған нәресте С0₂-ын анасынан көп жұтады. Адам организміне жағымсыз әсерлердің бірі - көліктерден бөлінетін газ құрамында көп кездесетін қорғасын және оның бейорганикалық түрдегі формалары. Ауадағы қорғасын мөлшері көбейген сайын оның мөлшері адам қанында да көбейе түседі. Нәтижесінде қанның оттегімен қанығуы нашарлап, ферменттердің белсенділігі төмендейді.

50.А.И.Перельман  ұсынған техногенді ауытқушылықтар  классификациясы

А.И.Перельман ұсынған (1978) техногендi ауытқушылықтар классификацияларында

геохимиялық фоны (зат алып қою есебiнен) төмендетiлген де, жоғарылаған  да техногендi

ауытқушылықтар ерекшеленеді.Мөлшерлеріне қарай оларды келесідей ерекшелеуге болады: барлық жер шарын немесе оныңүлкен бөлiгін қамтитын ғаамдық ауытқушылықтар; материктер бөліктеріне, жеке елдер,зоналарда таралатын жəне де мысалға, улы химикат, химия тыңайтқыштарының жаппай

қолдану нəтижеде таралатын  аймақтық техногендi ауытқушылықтар; нақтылы  эпицентрмен

байланысқан, радиусы бiрнеше  ондаған километрлерге дейiн созылған жергiлiктi геохимиялықауытқушылықтар. Жергiлiктi ауытқушылықтар алатын кеңiстiкті шашыратудың техногендiсəуле жиектерi деп атайды.

А.И.Перельман барлық техногендi ауытқушылықтары үш түрде бөледi: пайдалы, зиянды

жəне бейтарап.Пайдалы техногендi ауытқушылықтар қоршаған орталарды жақсартады. Олардың

мысалына дренаждың нəтижесiнде  жəне жуулар арқылы топырақтан зиянды тұздар мен т.б.

алып тасталған немесе қышқыл топырақтарының ізбесткілеу  өткiзiлген аумақ алуға болады.

Зиянды техногендi ауытқушылықта(улы  заттардың үлкен шоғырлануы) адамныңөсiмдiктер жəне жануарлардың тірішілік жағдайын нашарлатады, сондықтан олар жүйелi түрдеортаның ластануының мəселелерне  байланысты зерттеледi.Бейтарап техногендi ауытқушылықтар қоршаған ортаның экологиялық  қасиеттерiненақтылы ықпал бермейді. Бейтарап техногендi ауытқушылықтар мысалы ретіндеА.И.Перельманның қалалардағы  банктерде алтынның, темір мен  алюминийдің

шоғырландыруын атайды.Техногендi геохимиялық ауытқушылықтар əр түрлi орталарда қалыптасады жəне деоларды белгiлері бойынша топырақтар мен  жыныстарда – литохимялық, сулардагидрогеохимиялық, атмосферадаларда - атмогеохимиялық, ағзаларда - биогеохимиялық деп

ажыратылады. Соңғысын фито-, зоо жəне антроп - гео – химиялық ауытқушылықтар депбөлуге болады. Дегенмен əдетте техногендi ауытқушылықтар бiрнеше орталардың техногендiағынның ықпал ету сферасын басып, түрі, құрамы мен жəне заттардың дифференциациясының сипаты бойынша күрделi қалыптасқан техногендi сəуле жиектері жəне шашыратудыңағындарын құрайды.Техногендi заттардың құрамы жоғары (қалыпты геохимиялық фонмен салыстырғанда)техногендi геохимиялық ауытқушылықтар: 1 ) техногендi заттардың бір мезгілдегі апаттышығарылымдарынан (акваториядағы мұнайдың құйылуы, ақаба лас сулардың аварияшығарымдары мен тағы басқалар); 2 ) уақыт бойынша шектелген, бiрақ қарқынды техногендікəсерлер нəтижеде (пайдалы қазбаларды өңдеу: кен орындарда қарқынды игерулер тоқталады,