процесстердiң жылдамдықтарынының
мүмкiн айырмашылықтарының көрсеткiштері
ретiнде
жылдық орта мөлшерінің мəлiметтері
алынған: 1) күн радиацияның жиынтық
шамасы жəне оң
температуралардың қосындысы
туралы; 2) ультракүлгін радиацияның
шамасы туралы; 3)фотосинтез процессіне
бейiмделетін жəне топырақтың бетіне түсетiн
жылдық өсiмдiкқалдықтарында аккумуляцияланған
(жəне биохимиялық процесстердiң
энергетикалық көзi
болатын) энергиялар мөлшері
туралы; 4) найзағайлы күндердiң саны
туралы.Болуы мүмкiн элементтердiң
химиялық өзгерістердің сипаты бойынша
жəнегеохимиялық тосқауылдардың түрлерi
бойынша технобиогеомаларды топтау
үшiн келесімəлiметтер пайдаланылған:
1) табиғи су мен топырақтағы қышқылдық-сiлтiлiк
жəнетотықтырғыш - қалпына келтiргiш
шарттары туралы; 2) өзендер жəне көл
суларындағыорганикалық заттардың
құрамы туралы – бұл көптеген ауыр
металлдардың ерігіштігін өсіретінжəне
металлоорганиялық қосылыстар немесе
коллоидты кешендер формасында олардыңмиграциялық
қабiлеттiлiгін өршiтетін факторлар;
3) ерітінділер булану концентрациясыныңбар
болу немесе жоқтығының көрсеткiшi ретінде
жылдық жауын-шашын мен буланудыңқатынасының
қосындысы туралы; 4) булану концентрациясының
бар болуы жəне буланушылықтосқауылдарының
көрсеткiштері ретінде сор топырақтар
мен сорлардың таратлуы туралымəліметтер.
32.Қатерлер қалай
жіктеледі?
Жер ғалашарында техногендік
сфераның дамы екі қарама-қайшы жағдайды
туындатты:-бір жағынан электрондық,
атомдық, ғарыштық, авиациялық, энергетикалық
жəнехимиялық өндіріс салаларында,
сонымен қатар биологияда, гендік
инжинерияда айтарлықтайқол жетістерге
жетіп, тіршілік пен əрекеттің барлық
аймағында жаңа деңгейге көтерілуінемүміндік
берді; - екінші жағынан адам өзіне,
ол құрастыран нысандар мен тіршілік
аймағына, тек əскерикезеңде ғана
емес, сондай-ақ бейбітшілік кезеңде
де бұрын болмаған мүмкін жəне барқауіптіліктер
пайда болуын тудырды. Соңғы онжылдықтарда
пайда болған бұл қауіптіліктер
əртүрлі маңыздылықтынысандардың
аса қауіпті ехногенді апаттарға
ұшырауымен ашық мəселеге айналды: - яролық
(Чернобыль, Тримайл Айленд жəне т.б.);
- химиялық (Индия, Италия жəне т.б.); - космотық
жəне авиациялық («Челленджер», «Колумбия»
ғарыш кемелерінің апатқа ұшырауы,
Ресей су асты кемесінің апаттары
жəне т.б.);- құбыр жəне транспорттық
жүйелердегі апаттар.Бір Ресей
Федерациясының өзінде жүзден астам
қауіпті нысандар бар. Жағдайды мүмкін
қауіпті нысандар мен өндірістің
жобалы ресурсының таусылуы мен қызмет
ету мерзімінің өтуі
арқасында оданда ушыға түсуде.
Ары қарай нысандарды қолданукүрт
істен шығу қаупін
тудыруы мүмкін. Бұл өте
күрделі ғылыми-техникалық, экномикалық
жəне əлеуметік мəселелер.
Ірі халық шаруашылық өндірістердің
жəнетұрғылықты мекендердің тіршілік
етуінқамтамассыз ететін нысандар, ондағы
апаттардың болуы өндіріс пен тұрғындар
үшін күрделіжағдалардың туып, аймақта
экологиялық ластануды шақыруы мүмкін.
Қарастырып отырғаннысандарға энергетикалық
жүйе, коммуналдық шаруашылық (канализация,
су құбыры, тазартқыш құрылғылар жəне
т.б.), транспорттық коммуникация жəне
т.б. жатады.
Табиғи-техногендік
қатер. Қатерлердің көзі ретінде барлық
табиғи құбылыстарды жəнегеологиялық,
гидрологиялық жəне метеорологиялық сипаттағы
үрдістер жатады.Едəуір жиі болатын табиғи
құбылыстар мен үрдістер – сел, құйындар,
борандар, жерсілкіністері, цунами жəне
беткейлік үрдістер (сырғымалар, тасқын
сулар, қар көшуі), яғни
апатты нəтижелі жоғарғы
жылдамдықты табиғи құбылыстар болып
табылады. Төменгі жылдамдықты табиғи
құбылыстар мен үрдістердің болуы
мен дамуы (су басу, жағалық жəне
беткейлік эрозия, жер асты суының
көтерілуі жəне тб.), əдетте, апаттыжағдайлардың
туындауына əкелмейді. Алайа бұл
үрдістер жоғарғы жылдамдықты табиғиүрдістерге
қарағанда үлкен əлеуметтік –
экономикалық шығындарға əкелуі мүмкін.
Жоғарыда айтылған табиғи құбылыстар
екінші ретті табиғи, сондай-ақ техногендікүрдістерді
тудыруы мүмкін. Мысалға, жер сілкінісі
беткейлік үрдістердің басталуына
əкелуі
мүмкін, беткейлік үрдістер
тұйықталған акваторияларды қалыптастыра
алады жəне т.б. Табиғи
құбылыстардың тұрғылықты мекен
жерлерінде, өндіріс орындарында
дамуы техногендікапаттар мен тосын
жағдайларды болдыртады.Осылайша, қоғамның
техникалық қамтамассыз етілуінің
жоғарылауына қарамастантабиғи үрдістердің
адам мен жүйелерге, оның тіршілігіне
əсер етуі өсе береді. Бұның дəлеліғалымдардың
18-19 ғасырлар мен қазіргі заманда
болған апатты жағдайларды салыстырғандағынəтижесі
болып табылады. Бұл мəліметердіңкездейсоқтықжинақталғанына
қарамастан жалпы ортақ тенденциялармəдениеттің,
жаңа аймақтарды игеру адам мен тіршілік
етуді қамтамассыз ету жүйелерініңтабиғи
құбылыстар алдында əлсіздігін күшейте
түседі. Сондықтан, қазіргі таңда
техногендіболсын, табиғи болсын, барлық
апатты жағдайларды болжау мəселесі
алдыңғы қатарлы болыптұр.
33.Геохимиялық ландшафттық
тосқауылдар түсінігі
Ландшафттық-геохимиялық
тосқауылдар: Табиғи жəне техногенді заттардың
геохимиялықағынының құрамы мен
қысымдылығы ландшафттық-геохимиялық
тосқауылдардың барболуымен бақыланады,
бұл жүйе болыгында физикалық-географиялық
немесетермодинамикалық жағдайының кұрт
өзгеруі байқалады: тотықтырғыш-қалпына
келтіргіш, қышқыл-сілтілі, фильтрациялық-сорбциялық,
седиментациялық, биогеохимиялық, сондай-ақтемпература
мен қысым. Кей заттар миграциясы жағдайының
өзгерісі кезіндежылжымалылығын жоғалтып,
инертті ерімейтін күйге түседі жəне геохимиялық
тосқауылдардабөгеледі. Геохимиялық тосқауылдарда
əлсіз қозғалмалы уытты химиялық элементтеркумулятивті
жинақталу жағдайында (ландшафттық-геохимиялық
жүйелердің белгіліблоктарында), бірақта
биологиялық айналымға қосылатын жағдайда
жүйенің геохимиялы тұрақтылығы бұзылады.
Олардың барлығы ластанды, бірақта блоктан
шығатын заттар ағыны(қандайда бір уытты
заттардың бөгелуі арқасында) тазарылады
жəне ластану аймағын шектейді. А.И. Перельман
ландшафттық-геохимиялық тосқайылдардың
келесі типтері бөлінеді: 1) биогеохимиялық
(макро- жəне микроэлементтер ұлкен қатарын
ұстайды); 2) физикалық- химиялық: тотықтырғыш,
глейлі қалпына келтіргіш, қалпына келтіргіш
сульфидті, сульфатты-
карбонатты, сілтілі, қышқыл,
буланушылық, адсорбциялық, термо-динамикалық;
3)механикалық. Айтылған тосқауылдардың
əрқайсысында белгілі бір химиялық
элементтердіңассоциациясы бөгеледі.
Формасы бойынша геохимиялық
тосқауылдар сызыөты жəне аудандықдеп
бөлінеді. Біріншісі, əртүрлі қарапайым
ландшафттық-геохимиялық территориялықжүйелердің
шекараларына тəн. Оған мысал ретінде,
батпақ мен батпақтанбаған территоияларшекарасы,
онда топырақ, су жəне борпылдақ шөгінділерде
тотықтырғыш-қалпына келтіргішжағдайлар
күрт өзгереді, жəне де шекаралық жолақта
батпақты темірлі-марганецті рударлар
ментемір топтарының кей қатары жинақталады.Аудандық
тосқауылдар үлкен арақашықтарға жайылып,
қарапайым ландшафттық-
геохимиялық территориялық
жүйенің барлық айданын қамтып, жеке
блок немесесубблоктарында жерсінеді.
Осылайша, мысалға, газ немесе жауын-шашын
түріндеатмосферадан техногенді затардың
түскен кезінде аудандық тосқауыл ретінде
өсімдік
жамылғысы болады, олар техногенді
ағынның бөлігін механикалық
бөгеп, ассимиляциялайды.Техногенді заттардың
топырақ бетіне түскен жағдайда жəне
одан терең кірікен кездегенетикалық
кескіні шекарасында ұандайда бір
геохимиялық тосқауыл ретінде рөл
атқаратынəртүрлі генетикалық қабаттарда
олар дифференциацияланады. Сондықтан
ластанған сулардыңтопырақ арқылы
өтуінен техногендік қалдықтардан
толықтай немесе жартылай тазарады,
алайда күрделі геохимиялық
тосқауылды құрайтын топырақтың өзі, ластанады.
Ластану тектехногенді заттардың
топырақта химиялық өзгеруі уытты
техногендік ағынның жойылуыкезінде
болмайды. Мысалға, сілтілі топырақта
қышқылдардың, қышқылды топырақтардысілтінің
бейтараптануы, органикалық ластағыш
затардың минерализациясы, уыттыметаллдардың
алюмосиликаттардың кристаллдық торынан
өтіп, иммобильділік күйіне өтуі
жəне т.б.Техногенді ағынның
суда ерігіш компоненттері топырақ
қабатында тоқтамай, жалпы
ылғал ағынымен бірге топырақ
астына сініп, жер асты суларының
деңгейіне жетеді жəне олардыластайды.
Алайда, жер асты сулары қабатында
əртүрлі түрдегі геохимиялық
тосқауылдар əрекетете бастайды
– сору, қалпына келтіру жəне
т.б.Атмосфералық ылғал топырақ қабатынан
өте жер асты суларына жетпеу жағдайындатехногендік
заттар тамырлы қабаттан төмен жиналып,
биологиялық айналымға жəне су
миграциясына қатысу мүмкіндігінен
шығарылады, табиғи өзін-өзі жерге
көму жүреді. Кешенді
геохимиялық тосқауыл ретінде
су түбіндегі лайлы шөгніділер атқарады,
онда жоғарғытехногенді заттардың
седиментация поцесстерімен қатар
биологиялық жұту, сору, қайтақалпына
келтіру жəне т.б. процесстері жүреді,
шөгінділер тез жинақталса, онда жерге
көмілужəне ерімейтін техногенді заттардың
литификация үрдісі орын алады.
34.Техногенді ауытқушылықтарға
не жатады?А.И.Перельман ұсынған (1978) техногендi
ауытқушылықтар классификацияларындагеохимиялық
фоны (зат алып қою есебiнен) төмендетiлген
де, жоғарылаған да техногендiауытқушылықтар
ерекшеленеді. Мөлшерлеріне қарай оларды
келесідей ерекшелеуге болады: барлық
жер шарын немесе оныңүлкен бөлiгін қамтитын
ғаамдық ауытқушылықтар; материктер бөліктеріне,
жеке елдер,зоналарда таралатын жəне де
мысалға, улы химикат, химия тыңайтқыштарының
жаппайқолдану нəтижеде таралатын аймақтық
техногендi ауытқушылықтар; нақтылы эпицентрменбайланысқан,
радиусы бiрнеше ондаған километрлерге
дейiн созылған жергiлiктi геохимиялықауытқушылықтар.Жергiлiктi
ауытқушылықтар алатын кеңiстiкті шашыратудың
техногендiсəуле жиектерi деп атайды.А.И.Перельман
барлық техногендi ауытқушылықтары үш
түрде бөледi: пайдалы, зияндыжəне
бейтарап. Пайдалы техногендi
ауытқушылықтар қоршаған орталарды жақсартады.
Олардыңмысалына дренаждың нəтижесiнде
жəне жуулар арқылы топырақтан зиянды
тұздар мен т.б.алып тасталған немесе қышқыл
топырақтарының ізбесткілеу өткiзiлген
аумақ алуға болады. Зиянды техногендi
ауытқушылықтар(улы заттардың үлкен шоғырлануы)
адамныңөсiмдiктер жəне жануарлардың тірішілік
жағдайын нашарлатады, сондықтан олар
жүйелi түрдеортаның ластануының мəселелерне
байланысты зерттеледi. Бейтарап техногендi
ауытқушылықтар қоршаған ортаның экологиялық
қасиеттерiненақтылы ықпал бермейді. Бейтарап
техногендi ауытқушылықтар мысалы ретіндеА.И.Перельманның
қалалардағы банктерде алтынның, темір
мен алюминийдіңшоғырландыруын атайды.
Техногендi геохимиялық ауытқушылықтар
əр түрлi орталарда қалыптасады жəне деоларды
белгiлері бойынша топырақтар мен жыныстарда
– литохимялық,
сулардагидрогеохимиялық,
атмосферадаларда - атмогеохимиялық,
ағзаларда - биогеохимиялық
депажыратылады. Соңғысын фито-, зоо жəне
антроп - гео – химиялық ауытқушылықтар
депбөлуге болады. Дегенмен əдетте техногендi
ауытқушылықтар бiрнеше орталардың техногендi
ағынның ықпал ету сферасын
басып, түрі, құрамы мен жəне заттардың
дифференциациясыныңсипаты бойынша
күрделi қалыптасқан техногендi сəуле
жиектері жəне шашыратудыңағындарын құрайды.
Техногендi заттардың құрамы жоғары
(қалыпты геохимиялық фонмен салыстырғанда)
техногендi геохимиялық ауытқушылықтар:
1 ) техногендi заттардың бір мезгілдегі
апаттышығарылымдарынан (акваториядағы
мұнайдың құйылуы, ақаба лас сулардың
аварияшығарымдары мен тағы басқалар);
2 ) уақыт бойынша шектелген, бiрақ
қарқынды техногендікəсерлер нəтижеде
(пайдалы қазбаларды өңдеу: кен орындарда
қарқынды игерулер тоқталады,
бірақта ашылған жыныстардың
қоршаған ортаға тигізер геохимиялық
əсері аз-кем ұзақ уақытуақытта жалғаса
береді, техногендi геохимиялық сəуле
жиектерінің болуы созылады); 3 ) қоршаған
ортаға техногендi заттар көзiнiң əсерлерiнің
станционарлық режимінің (зауыттар,
фабрика, жылу электр орталықтар, өнеркəсiп
кешендер, ауылшаруашылық кəсiпорындар,автомагистральдар
мен үнемi жұмыс iстейтiн нысандар
жəне тағы басқалар) нəтижеде пайдаболады.
Бiрiншi жағдайда техногендi ауытқушылықтар
айқын көрініс берседе, қалдықты
болыптабылады. Олардың болуының ұзақтығы
экосистеманың тірі затының бастапқыфункцияларының
бұзылу дəрежесiне жəне осы жүйенiң
ластайтын заттардан тазаруына
себепшi
болатын немесе күрелендіретін
ландшафттық-геохимиялық шарттар
жиынтығынан тəуелдi
болады. Ауытқушылықтардың қызмет
етуінің бастапқы кезеңінде ластанудың
тұрақты көздері
жағдайларында олар жинақталу
сипатына ие болады, ығни екпiндейдi, содан
соң көздiң қарқындылығына жəне ортаның
шашырату мен тазару шарттарына байланысты
элементтердiң құрамындағы деңгейі бойынша
тұрақты сипат алады.
Тұрақты ауытқушылықтардың
қауiп-қатерi олар жоғарғы ауытқушылық
кезіндебиотаның күйiне əсері бiлiнбеуi
де мүмкiндiгiнде. Алайда, биогеохимиялық
белсендi заттардыңұзақ уақыт арасында
көп шоғырлануы ағзаға жинақтаушы эффект
беруі мүмкін. Осылайша, техногендi
биогеохимиялық эндемиялар пайда болады,
олар тек осы ұрпақтың ағзаларыныңтiршiлiк
функцияларының бұзулуына емес, тектiк
кодтар да өзгеруімен көрінеді . Жеке өнеркəсiптiк
кəсiпорындардың, жəне де олардың агломерацияларындағы
газ беншаң араласқан шығарылымдарының
атмосфераға шашыратуына қатысты техногендi
жергiлiктi геохимиялық ауытқушылықтар
урбандалған аумақтарда, автотрассалары
бойларында жəнежергiлiктi ластанудың
тағы басқа көздерiнде салыстырмалы жақсы
зерттелінген. Жергiлiктi техногендi ауытқушылықтарды
сипаттау үшiн жеке элементтердiң (Кк) шоғырлану коэффициенттерi
(ластанбалған ландшафттық фон мəнімен
салыстырғанда) менэлементтердiң ауытқушылығы
шегінде жинақталатын шоғырлану коэффициентіне
теңластанудың жиынтық көрсеткiштерi (2-шi)
(Сает, 1983) пайдаланылады. Тозаң ластануданшығатын
техногендi ауытқушылықтар қар жамылғысындағы
қатты жəне ерiтiлген заттардыңқұрам бойынша
жақсы жиектейдi, жалпы мөлшері жəне топырақтардағы,
əсіресе жоғарғықабатындағы жылпы жəне
еритiн микроэлементтердiң түрлерінің
қатынасы бойынша.
35.Техногенді ландшафттарды
зерттеудің неше түрі бар?
Техногендік ландшафттарды
зерттеу техногендік əсерлерге
ұшырамаған элементарлы
телімдер туралы мəлімет
беретін тестілік эталондардағы
бақылаулармен қатар жүргізілуі
тиіс. Бұл жағдайда да техногендік
ландшафттарды зерттеулердің екі
түрін ескерген жөн.Біріншісі – оңтайлы
немесе ұтымды (оптимальный): өндірістік
ластаушы көзі жоқ болғандықтан, болашақта
салынатын өнеркəсəптердің орналастыратын
аумақтың ландшафттарың жергілікті зонада
зерттеп алу. Мұндай жағдайларда өзгеріс
еңбеген
жерлерден алынған мəліметтер
бақылаушы, негізгі болып саналады.
Екінші нұсқау бойынша өндірісітік нысаны
бар аймақ, бұл жағдайда зерттелетін аймақтан
алшақ орналасқан ұқсас құрылымы мен қасиеттері
ұқсас ландшафттар аналог ретінде таңдалынады.
Техногендік жəне бақылау жүргізу кезеңіндегі
элементарлы ландшафттарды зерттеу