Шпаргалка по "Техногенді экология"

кезеңi қышқылдық сілтілену  жəне гологенез үрдістерінің сəйкес келмеушiлiгіне байланысты қысқа мерзiмдi жəне топырақтардағы тұздар (апаттан  кейiнгі алғашқы жылдарда) топырақ  кескінінің шектерінен салыстырмалы жылдам шайылады. Дегенмен, ландшафт өзінің бұрынғы  күйіне оралмайды; сор басу кезеңi жеңіл  болсада, натридың тұздарының су жəне топырақтарда болуы топырақ кешенiнде  терең өзгерiстер қалдырады жəне бұрынғы күлгiн топырақтардың  кесікіні бойынша сорлардың iзiнше  техногендi сортаң топырақтар дамиды, ал бедердiң  ойыстарында шақатты  топырақтар қалыптасады. Топырақтардың  су өтiмдiлiгi төмендейді, батпақ өсiмдiктерi дамиды. Мұндай техногендi - трансформацияланған  ландшафттар тiптi тайга аймағында  жеткiлiктi тұрақты болады.

28. Каскадты ландшафттық геохимиялық жүйелер-территориясының жағдайы және техногенді әсерлерге тұрақтылығы

Табиғи, əсiресе жылдам ағымдағы табиғи -техногендi процесстердің геохимиялық  болжам үшiн теориялар жүйесінiң  бiртiндеп қолдануы маңызға ие. Қандайда бір территорияны зерттеуді ландшафттық - геохимиялық жүйелердiң құрылымын  бейнелейтін жəне қарапайым бiрлiктерi жəне олардың жеке блоктерiнiң деңгейiнде(атмосфера, табиғи сулар, өсiмдiк жамылғы, топырақ) жүйешелер құрамына кiретiн логикалық  үлгiлердiң құрастырылуынан басталуы керек.Ландшафттық - геохимиялық жүйелердiң  құрылымы жəне олардың жұмыс жасау  сипаттының түрiне байланысты техногендi сəуле шашырау жиегiнiң созылымдылығы,формасы, заттық құрамы (бiрдей модулындағы техногендi қысым) жəне қалыпты геохимиялық  фонмен салыстырғанда оның геохимиялық  контрастылық деңгейі өзгередi: бiр  ландшафттық -геохимиялық жағдайларда  сəуле жиектерi қатал iрiктелген, басқасында – кең алаптар аудандарын қамтиды, үлкен кеңiстiктерге шашырайды, ластаушы көздерiнен алыс аумақтарға ықпал  етеді, ғаламдық геохимиялық фонның жоғарылауын тудырады.Техногендi қысымдардың  бiрдей модулдары кезінде техногендi сəуле жиегінiң жəне ол қамтыған экожүйелердің геохимиялық тұрақтылық деңгейі жүйе құрылымына, жүйенің  ішіндегі заттық ағындардың сыйымдылығына  жəне кернеулiгiне тəуелді болады.Ландшафттық - геохимиялық жүйелердiң керi байланыстардың ұйымдасуы жəне тарлығы деңгейлер  бойынша, қарапайым жəне каскадтыға жiктеледi.Бастапқы қарапайым ландшафттық - геохимиялық жүйелер (ҚЛГЖ) каскадты жүйенiң жоғары орналасқан буыны (мысалы, жергiлiктi су айырық беттері) геохимиялық  автономды,оған заттардың ағынны көбiнесе атмосферадан түседi. Каскадты баспалдақтың төменгі бөлігін құрайтын ҚЛГЖ (бедер  беткейлерінде жəне ойыстарында, жергiлiктi су қоймаларында орналасқан) геохимиялық  тəуелді немесе гетерономды ҚЛГЖ болып табылады: олар атмосфералардан  түсетіндерден қатар жоғарырақ  орналасқан ландшафттық – геохимиялық  каскадтар буындарынан беткі  жəне жер асты суларының ағылып шығарылатын  заттардың

бөлiгін алады. Қоршаған ортаның  тең кернеулiк жəне құрамды техногендiк  заттар ағындарымен ластану қауiп-қатерiнiң  деңгейі (жəне барлық каскадты жүйенi сайып  келгенде қамти алады) каскадтың  жоғарғы буындарына түсетіндігіне  немесе оның соңғы буындарында жинақталуына жəне көлемдi техногендi ауытқушылықтар қалыптастыруына тəуелдi болады. Каскадты ландшафттық - геохимиялық жүйелер  бастапқы жəне соңғы каскадты буындарының  аудандарының қатынасы бойынша сызықтық, шашырау жүйесi немесе желдеткiш  тəрізді, жəне шоғырлану жүйесі, немесе ландшафттық-геохимиялық ареналар деп бөлiне алады.Каскадты жүйелер  заттардың түбінде теңiзге жəне мұхитқа шығарылуы болатын ашық,заттардың  ағынсыз ойыстарға түсуі байқалатын жабық немесе тұйықталған деп  бөлінеді.Каскадты жүйенiң түрiнен  оның шектерiнде техногендi заттардың  түсуі тəелді: бiр жағдайларда  ағынның түпкi облыстарындағы жылжымалы  техногендi улы заттарының аккумуляциясы  болады, басқа жағдайда - дельталар  жəне эстуарийлердің ластануы, үшiншiсінде  – үлкен кеңiстiктерде құрлық пен  мұхиттардың таралуы байқалады, ал ластаушы заттардың тұрақтылығы  кезінде - ғаламдық масштабтағы олардың  мөлшерінің деңгейiнiң жоғарылауы сезіледі. Өзендердiң алаптары, кішігірім су ағындардан бастап ірі су тамырларын бiрiншi,екiншi, үшiншi жəне жоғарғы реттегі  ландшафттық - геохимиялық ареналар каскадты ландшафттық - геохимиялық  жүйелерге бiрлестiредi. ТМД территорияларында  тұйықталған ландшафттық - геохимиялық  ареналардың қатарында болады. Бұлар  Каспий маңы жəне Тұран ойпатының  тұйық облыстары, олардың ішінде ең ірілері Алакөл, Балқаш, Шалқар-Теңіз  болып табылатын Орталық жəне Оңтүстік-Шығыс Қазақстан ағынсыз  алаптары,Батыс - Сiбiр ойпатының жəне Есiл, Құланды жəне Барабин далаларының ағынсыз көл алаптары.

29. Техногенді қауіпсіздік мәселелер және техногенді қатерлер

Жер ғалашарында техногендік  сфераның дамы екі қарама-қайшы жағдайды туындатты:

-бір жағынан электрондық,  атомдық, ғарыштық, авиациялық, энергетикалық  жəнехимиялық өндіріс салаларында,  сонымен қатар биологияда, гендік  инжинерияда айтарлықтайқол жетістерге  жетіп, тіршілік пен əрекеттің  барлық аймағында жаңа деңгейге  көтерілуінемүміндік берді;- екінші  жағынан адам өзіне, ол құрастыран  нысандар мен тіршілік аймағына, тек əскери кезеңде ғана емес, сондай-ақ бейбітшілік кезеңде  де бұрын болмаған мүмкін жəне  барқауіптіліктер пайда болуын  тудырды.

Соңғы онжылдықтарда пайда  болған бұл қауіптіліктер əртүрлі  маңыздылықты

нысандардың аса қауіпті  ехногенді апаттарға ұшырауымен ашық мəселеге айналды:

- яролық (Чернобыль, Тримайл  Айленд жəне т.б.);

- химиялық (Индия, Италия  жəне т.б.);

- космотық жəне авиациялық («Челленджер», «Колумбия» ғарыш  кемелерінің апатқа ұшырауы,

Ресей су асты кемесінің апаттары жəне т.б.);

- құбыр жəне транспорттық  жүйелердегі апаттар.

Бір Ресей Федерациясының өзінде жүзден астам қауіпті нысандар бар. Жағдайды мүмкін

қауіпті нысандар мен өндірістің жобалы ресурсының таусылуы мен қызмет ету мерзімінің өтуі

арқасында оданда ушыға түсуде. Ары қарай нысандарды қолданукүрт істен шығу қаупін

тудыруы мүмкін. Бұл өте  күрделі ғылыми-техникалық, экномикалық жəне əлеуметік мəселелер.

30. Қауіпті нысандар мен технологияларды жіктеу номенклатурасы

Мүмкінқауіпті нысандарды жіктеу ондағы апат кезінде болатын мүмкін төтенше жағдайлардың

сипатымен жүргізіледі. Оларды ірілете алты топты бөлуге болады.І топРадиациялық қауіпті нысандар жəне күрделі техникалық жүйелер, оларда болатын

апаттар кезінде жаппай адамдардың, жануарардың жəне өсімдіктерің аурға  шалдығуы, кең

территориялардың радиациялық  ластануы орын

алады. Радиациялық қауіпті  нысандарға

ядролық отындық циклді өндірістер, зерттеушілік жəне тəжірибелік реакторлары  бар ұйымдар

жəне т.б.Ядролық отындық циклді өндірістер:

1. Атомдық станциялар2. Ядролық  реакторлар

3. Өнідіріп біткен ядролық  отынын сақтау қоймасы

4. Радиактивті қалдықтар  қоймасыЯдролық отын шығарушы өндірістер:5. Урандық кендер жəне гидрометаллургиялық зауыттар6. Уран көму жəне байыту өндірістері7. Жылу шығарғыш элементтер дайындайтын өндірістерӨңделіп біткен ядролық отын қайта өндіру мен радиоактивті заттарды көму

өндірістері:8. Радиохимиялық зауыттар9. Радиоактивтік қалдықтарды сақтау10. Радиоактивтік қалдықтарды көмуҒылыми-зерттеушілік жəне жобалық ұйымдар:11. Зерттеушілік жəне тəжірибелік реакторлар12. Сынақ стендтері

Транспорттық ядролық-энергетикалық  қондырғылар:

13. Су асты кемелері мен кемелер14. Ғарыш кемелері

Арнайы техника нысандары:15. Ядролық жарылғыш қоймасы16. Зымыран ұшыру

ІІ топ-Химиялық қауіпті нысандар мен күрделі техникалық жүйелер, бұл жағдайда апат кезінде

жаппай адамдардың, жануарардың жəне өсімдіктерің аурға шалдығуы, кең территориялардыңқатты əсер ететін улы заттармен ластануы орын алады. Химиялық қауіпті нысандарға қаттыəсер ететін улы заттарды өндіру, қайта өңдеу жəне утильдеуөндірістері жатады.Химиялық өндірістер мен өнеркəсіптер:1. Байланған азот өндіру (аммиак, азотты қышқыл, азотты тыңайтқыштар);2. Анилинді сырлы жартылай өнімдер, бензолды жəне эфирлі (анилин, нитробензол,нитроанилин, хлорбензол, фенол жəне т.б.) тізбктер өндіру өнеркəсібі.

3. Нафталинді жəне антрацендік тізбектер (бета-нафтол, аш-қышылдар,фенолпериқыщқылдар, ангидридтер жəне т.б.) жартылай өнімдер өндірісі.

ІІІ топ-Өрт қауіптілігі бар нысандар мен күрделі техникалық жүйелер, онда белгілі бір жағдайда

жарылғыш өнімдер немесе заттарды өндіретін, сақтайтын жəне тасмалдайтын өндіріс орны.

Барлық жарылғыш өндірістер қосымша бірнеше категорияға бөлінеді. Бірінші ретте ең

басты апатты қауіптілікті А жəне Б – бірінші жəне екінші ретті категорияларға жататын

нысандар алады.А категориясы – мұнай-газ өңдеуші зауыттар, химиялық өндірістер, құбыр жолдары мен

мұнай өнімдерінің қоймасы  жəне т.б.Б категориясы – көмір шаңын, ағаш ұнтағын, қант құмын жəне т.б.б дайындайтын жəнетасмалдайтын цехтар.

IV топ-Биологиялық қауіпті жəне күрделі техникалық жүйелер, онда апатболған кезде өсімдік

пен жануарлар əлемінің жаппай залалдануы, сонымен қатар кең территориялардың биологиялық

қауіпті заттармен ластануы орын алады. Оларға биологиялық қауіпті заттарды дайындау, сақтау

жəне жою өндірістері, сондай-ақ маманданған ғылыми-зерттеу ұйымдары жатады.Биологиялық қауіпті жəне күрделі техникалық жүйелерге келесідей өнімдердідайындайтын өндіріс орындары жатады:

- ақуыз (ашытқы, ақуыздық жабдықтар, аминоқықылдар);-\физиологиялық қарқынды заттар (антибиотиктер, дəрумендер, ферменттер, гормондар

жəне т.б.);- органикалық қышқылдар (лимон қышқылы, сүт жəне сірке қышқылы);- ауыл жəне орман шаруашылықтарындағы зиянкестермен күрес жүргізу дəрілері жəне дежер игеруді қарқындату (энтобактерин, боверин, дендробациллин, азотобактерин).V топ-Гидродинамикалық қауіпті нысандар жəне күрделі техникалық жүйелер, олар бұзыса,үлкен толқындар пайда болып, кең территорияларды су басады. Оларға гидротехникалық

құрылыстар жатады: бөгеттер, тоғандар, бөгегіш қабырғалар, тепе-теңдік сақтаушы қоймалар,

гидроаккумуляцилық электростанциялар  жəне т.б. жатады.VI топ-Ірі халық шаруашылық өндірістердің жəне тұрғылықты мекендердің тіршілік етуін

қамтамассыз ететін нысандар, ондағы апаттардың болуы өндіріс пен тұрғындар үшін күрделі

жағдалардың туып, аймақта экологиялық ластануды шақыруы мүмкін.

31.Технобиогеомалар – табиғи ортаны ластау ықпалының ландшафттық геохимиялық болжамының нысандары. Техногенездің атмосфераға, өсiмдiктер бетіне,топыраққа, су қоймаларына түсетiн қатты, сұйық жəне газ тəрізді өнiмдерiнiң тағдырытехногендi өнiмдердiң табиғатына, сол сияқты оларда түсетін ландшафттық – геохимиялықжағдайларына едəуiр мөлшерде тəуелдi болады. Техногенез өнiмдерi бiр шарттарда табиғижүйенiң тұрақтылығынан асатын мөлшерде сақталынады жəне жинақталады, биологиялықайналымдарға белсене қосылады жəне тірі ағзаларға əсер етедi. Басқа жағдайда сол техногенезөнiмдерінің саны мен сапасы табиғи геохимиялық процесстермен оңай қайта өңделедi, жылдамыдырап, химия өзгерістерге душар болады, улағыштығын жоғалтады, үлкен кеңiстiктергебытырайды. Нəтижесiнде, шоғырлануы төмендеп, олар қауiптi емес болып қалыптасады.Кейде, нақтылы ландшафттық - геохимиялық тосқауылдарға техногенез жылжымалы өнiмдерітұрақты инертті формаларға өзгередi, ортақ миграция ағындарынан шығарылады жəнебиологиялық айналымға қосылмайды. Бұл жағдайда табиғи ландшафт техногенез өнiмдерiненоңай өздiгiнен тазарады жəне техногендi əсерлерлерге байланысты едəуiр жоғарғытұрақтылыққа ие болады.

Техногенездің табиғи ортаға қайдайда бір əсерін болжауда жəне ландшафттың өздiгiнен тазаруы  табиғи факторларын есепке алу мен  қолдану арқылы қорғаныш шараларының  кешенiнтаңдауда ұқсас ландшафттық - геохимиялық жүйелердiң жауап  беру реакциясы тек қана тиiмдi де тура болады.Құрлықтар жəне мұхиттардың  ландшафттық - геохимиялық жүйелердiң  барлықжиынтықтығын қызмет ету құрлымы  мен сипатының типі бойынша «технобиогеомалар» депаталған болжамдық топтарға бөлуге болады, өйткенi болжамның түпкi мақсаты  бұл тіріорганизмдердің жиынтығына техногенездің əсердiң дəрежесі жəне сипатын анықтауы. Қандайда бір  технобиогеомалар типіне бiрлестiрiлетiн  ландшафттық - геохимиялық жүйелеркелесi қатынастар ұқсастығына ие болу тиiс: 1) геохимиялық тұрақтылығы ұқсас  деңгейiмен,яғни, техногенез өнiмдерiнең  тазарылуы жəне геохимиялық процесстердiң  өздiгiнен реттелуi; 2) техногенездің  аса мол əсері жағдайында (осы  жүйенiң тұрақтылығының деңгейiнен  артық) техногендi геохимиялық ауытқушылықтардың  ұқсас сипаты жəне оларға қатыстытопырақтардағы, жер асты суларындағы, су қоймаларындағы, сəйкесiнше тiршiлiк əрекетi жəне

биоценоздардың өнiмдiлiгiнде  бұзушылықтар. Технобиогеомы əр түрлi деңгейдегі типологиялық топтарға жіктеліне  алады; өте iрi типологиялық технобиогеомалар топтары техногендi əсерлердiң өте  кең қатарына тəнреакцияларға ие болуы керек, төмен деңгейдегі типологиялық бiрлiктер қандайда бір техногенезтүріне реакциялардағы едəуір жеке айырмашылықтары  бойынша ерекшеленуі керек.

Əр түрлi ландшафттық - геохимиялық  жүйелер жəне олардың болжамдық  мақсаттар үшiнбiрiгулерi – технобиогеомалар таралуында нақтылы географиялық заңдылықтарға  бағынадыжəне картаграфиялаудың нысаны бола алады. Технобиогеомалардың қандайда бір түрлерiніңнемесе оның тiркестерiнің  нақтылы аумақтарда басымдылығы  табиғи жүйелердiң геохимиялықəсерге  қарсы реакцияларын геохимиялық  болжау мақсатында аумақты ландшафттық - геохимиялық аудандастыруға мүмкiндiк  бередi. Олардың геохимиялық тұрақытылығын  анықтайтын табиғи факторларға сəйкестехнобиогеомаларды топтау. Ландшафтық - геохимиялық жүйелердiң  геохимиялықтұрақтылығы деңгейін анықтайтын жəне индификациялайтын табиғи факторларды  талдаунегiзiнде ТМД-ның аумағында  технобиогеомалардың əр түрлi түрлерi ерекшелендi. Технобиогеомалардың геохимиялық  тұрақтылық дəрежесi анықталады: 1) топырақтардағы,

судағы, атмосферадағы органикалық  жəне минералдық заттардың химия  айналужылдамдығына; 2) геохимиялық  тосқауылдардың түрiне байланысты химиялық жəне оғанқатысты заттардың фазалық  түрленуі сипатымен; 3) осы ландшафттық - геохимиялық жүйенiңшектерiне (техногенезаның өнiмдерi) заттардың шығарылу қарқындылығына, олардың беткіжəне жер асты суларымен  жəне ауа ағындарымен шашырана байланысты. Заттарының химиялық айналу жылдамдығы осы ландшафттық - геохимиялық жүйесiнетүсетiн  энергияның мөлшеріне айтарлықтай  тəуелдi болады. Сондықтан химиялық