Шпаргалка по "Техногенді экология"

бақылау үлескелерінде белгілі  бір бағдарлама бойынша ғана іске асырылады. Ол көршілес

жатқан ландшафттар қатарындағы  компоненттердің құбылымын қарастырады. Сонымен қатар,

техногендік ландшафттарды  техногендік заттардың саны, оның химиялық құрамы жəне уыттылығына байланысты ластану аймақтарына қарай топтастрып, картографиялау іске асырылуда. Ландшафт компоненттерінің көрсеткіштері техногендік əсерлерге индикатор болатындай іріктеліп, кейін олар ортақ бақылау бағдарламасының құрамына кіреді. Бақылауөзгеруіне да əсерт ететіні анықталды. Жаңа антропогендік ландшафттық категориялардың пайда

болуының нəтижесі ретінде  бұрыңғы кезде қалыптасқан табиғи кешендерден өздерінің

литогендік негізінің  өзгешелігімен, жер бедерінің көрінісі мен ландшафттың басқа да компоненттерімен ерекшеленетін техногендік жаңа түзілімдер саналады. Жоғарыда аталған белдеулерде техногендік жаңа түзілімдер мен техногендік өзгерістердің тіркестері, олардың айтарылықтай ауқымды жерлерде шоғырлануы жаңа техногендік ландшафттардың пайдаболғанына кумəн келтірмейді.

Техногендік ландшафттар  техногендік жаңа түзілімдер мен  техногендік өзгерістердің,

сонымен қатар бұл жерде  бастапқа кезде дамыған ландшафттардың құрамды бөліктері болып

табылатын табиғи-ауқымдық кешендердің  ТАК техника алі із салмаған жерлерде нақыш

(мозаика) ретінде көрініс  табады. Міне, осындай аумақтық кешендерге  олардың тектік негізін

айқындап, ерекшелеуіне байланысты оларды «табиғи-техногенлік ландшафттар» деп атаған

ұтымды, дұрыс болып табылады. «Олар адамның қолымен жасалынған болса да, олар табиғи

ландшафттардың тектік қатарын  құрайды», дегенмен де біз оларды бір-біріне қарсы қоймаймыз

36 .Қоршаған ортаның зерттеудің кешендік амал-тәсілдеріВ. Б. Сочаваның еңбектерінде тереңдей зерттеліп, негізі қаланған кешендік ординацияəдісін пайдалана отырып, көптеген далалық зерттеулердің нəтижесі көрсететіндей қоршағанортаның құрылымы мен құбылымын толық ашып зерттеуше болады. Бұл əдіс КСРО ҒАГеография институтында топологиялық деңгейдегі геожүйелерді, яғни элементарлық

геожүйелер немесе биогеоценоздарды зерттеуде кеңінен пайдаланылады [Топология..., 1970;

Изучение геосистем..., 1976; Природные режимы и топогеосисте-мы..., 1975; Южная тайга...,

1975; Природные режимы степей..., 1976; Снытко, 1978; Геосистемы предгорий..., 1979;

Крауклис, 1979; Вещество в степных  геосистемах, 1984].Кешендік ординация əдісі келесі мəселелерді қарастырады:

— уақыт пен кеңістік аралығында геожүйелердің жағдайы туралы жалпы сандық

мəліметтер алу;

— уақыт аралығында зерттеулердің  бақылаулардың синхрондығы;

— геожүйелердің компоненттері  жəне өзара геожүйелердің арасындағы байланысты

анықтау;

— геожүйелерді біртұтас табиғи түзілім ретінде зерттеу;

— геожүйелердің графикалық жəне құрылымдық-құбылымдық, фунционалдық үлгілерін

құруда сандық мəліметтерді математикалық əдістің көмегімен формализациялау.

Сонымен қатар, геожүйелерді кешендік зерттеу концепциясына  сəйкес ондағы заттар

айналымы, ондағы ағындар жəне геохимиялық процестер зерттеледі [Сочава и др., 1974].

Техногендік жағдайларда  дамып жатқан ландшафттардың өзін-өзі реттеуі, тазалауы жəне

беріктілігі мəселелерін  шешу қазіргі кезде өзекті мəселе болып саналады [Глазовская, 1976,

1981].Техногендік ландшафттарды зерттеу техногендік əсерлерге ұшырамаған элементарлы

телімдер туралы мəлімет  беретін тестілік эталондардағы  бақылаулармен қатар жүргізілуі

тиіс. Бұл жағдайда да техногендік  ландшафттарды зерттеулердің екі  түрін ескерген жөн.Біріншісі – оңтайлы немесе ұтымды (оптимальный): өндірістік ластаушы көзі жоқболғандықтан, болашақта салынатын өнеркəсəптердің орналастыратын аумақтыңландшафттарың жергілікті зонада зерттеп алу. Мұндай жағдайларда өзгеріс еңбеген

жерлерден алынған мəліметтер бақылаушы, негізгі болып саналады. Екінші нұсқаубойынша өндірісітік  нысаны бар аймақ, бұл жағдайда зерттелетін  аймақтан алшақорналасқан ұқсас  құрылымы мен қасиеттері ұқсас ландшафттар  аналог ретіндетаңдалынады .

Техногендік жəне бақылау  жүргізу кезеңіндегі элементарлы  ландшафттарды зерттеу

бақылау үлескелерінде белгілі  бір бағдарлама бойынша ғана іске асырылады. Ол көршілес

жатқан ландшафттар қатарындағы  компоненттердің құбылымын қарастырады. Сонымен қатар,

техногендік ландшафттарды  техногендік заттардың саны, оның химиялық құрамы жəне

уыттылығына байланысты ластану  аймақтарына қарай топтастрып, картографиялау іске асырылуда. Ландшафт компоненттерінің көрсеткіштері техногендік əсерлерге индикатор болатындай іріктеліп, кейін олар ортақ бақылау бағдарламасының құрамына кіреді. Бақылау__барысында көрсеткіштерде байқалған ауытқуларды талдай отырып, техногендік ландшафттарда болып жатқан өзгерістерді анықтап, бағалауға мүмкіндік туғызады.Өндірістік кешен аумағындағы аймақты сол жерге барып зерттеудің нəтижелері арқылытехногендік əсерлердің ландшафттарға əсері, байланысы анықталуынан бөлек техногендікəсердердің ұзақ уақыт аралығында қалай, қаншалықты əсер ететінін анықтайтын тəжірибелер де

жасалынады. Бұл тəжірибелер  зерттелетін аймақтағы табиғи жəне мəдени ландшафттардажүргізіледі жəне де ландшафттардың өзін-өзі реттеуі, дың топыраққа, ауылшаруашылықдақылдарға, өсімдіктерге техногендік заттардың  тасталуына байланысты туындайтынреакцияны  анықтауды қамтиды.

37  Ландшафттардың  амал-тәсілдер сипаттамасы

Өнеркəсіп пен құрылыстың дамуы, минералдық шикізат көздерін өндіру мен олардыөңдеуші кəсіпорындардың артуы, ауқымды жасанды су қоймаларын салу, ірі көлік жолдарынжəне құбыр жолдарын құрастыру – осының барлығы табиғат кешендеріне үлкен ауыртпалықболып, оларды өз кезегінде өзгеріске ұшыратып, өзгертеді. Ғасырлар бойы қалыптасқанкөршілес аумақтар арасындағы тепе-теңдіктің өзгеруі ұласпалы реакция теңдес жергіліктітелімдерде табиғи байланыстардың бұзылып, өзгеріске ұшырауының нəтижесі. Техногендікəсерлердің басым көпшілігі дерлік табиғи кешендердің құрылымдық-қызметтік сипаттарынөзгертіп қаан қоймай, сонымен қатар оларға айтарлықтай өзгерістер алып келеді. Айта кететінбір жағдай, бұзылған жерлердің ең ауқымды мөлшері көбіне оңтүстік-тайга, орманды дала жəне

дала белдеулерінде кездеседі, яғни техногендік ауыртпалық биоклиматтық мүмкіншіліктері

жоғары экожүйелік табиғи аудандарда жоғары екенін көрсетеді.Қазіргі таңда техногенездің нəтижесінде ландшафттардың «əлсіз» компоненттері ғана

емес, сонымен қатар өзгеріске  ұшырауы өте күрделі өтететін жəне де тек қана ірі табиғи апаттар

немесе геологиялық даму барысында өте мардымсыз, баяу өтетін геологиялық іргетастыңөзгеруіне  да əсерт ететіні анықталды. Жаңа антропогендік ландшафттық категориялардың  пайдаболуының нəтижесі ретінде  бұрыңғы кезде қалыптасқан табиғи кешендерден өздерініңлитогендік  негізінің өзгешелігімен, жер бедерінің  көрінісі мен ландшафттың басқа  да

компоненттерімен ерекшеленетін  техногендік жаңа түзілімдер саналады. Жоғарыда аталғанбелдеулерде техногендік  жаңа түзілімдер мен техногендік  өзгерістердің тіркестері, олардыңайтарылықтай  ауқымды жерлерде шоғырлануы жаңа техногендік  ландшафттардың пайдаболғанына кумəн  келтірмейді.

Техногендік ландшафттар  техногендік жаңа түзілімдер мен  техногендік өзгерістердің,сонымен  қатар бұл жерде бастапқа кезде  дамыған ландшафттардың құрамды  бөліктері болып

табылатын табиғи-ауқымдық кешендердің  ТАК техника алі із салмаған жерлерде нақыш

(мозаика) ретінде көрініс  табады. Міне, осындай аумақтық кешендерге  олардың тектік негізін

айқындап, ерекшелеуіне байланысты оларды «табиғи-техногенлік ландшафттар» деп атаған

ұтымды, дұрыс болып табылады. «Олар адамның қолымен жасалынған болса да, олар табиғи

ландшафттардың тектік қатарын  құрайды», дегенмен де біз оларды бір-біріне қарсы қоймаймыз.

38. Болжам жасау үрдісі

Нақты бір нысанның қызмет ету аясының негізінде техногенді ландшафттарды дара,нақтылап зерттеу  нəтижелерінің сүйене отырып, осыған ұқсас нысандарда ландшафттардыңдамуы  туралы болжау жасауға болады (КАТЭК  мысалында). Өндірістік кешендердің  ландшафттарға əсер етуінің сипаты мен күшін қаншалықтыболатынын  білу үшін оған ұқсас аналогтың болуы  болжау жасауға оңтайлы жағдай

қалыптастырады. Мысалға, қазіргі  кезде салынып жатқан КАТЭК ЖЭС-інің аналогы ретіндеканачинск көмірлерінің негізінде жұмыс жасайтын Назаров  МАЭС-і саналып, алландшафттарға  тизізетін əсерлерінің түрі мен  сипатына қарай ол «Доза-эффект»  үлгісінеұқсайды. Назаров МАЭС-ін аналог ретінде таңдап алу жайдан-жай  емес, яғни жаңадан салыныпжатқан  ЖЭС-тер Кан-Ачинск алабында (бассейнінде) жайғасқан көмірлердің негізінде  жұмыс

жасайды. Осыған байланысты ұқсас пайдалану жолдары, технологиясына байланысты олардан

шығатын тастандылардың да химиялық құрамы бір типтес болып келеді. Сонымен қатар,оларды бір-біріне ұқсас климаттық жағдай біріктіреді, ол аналогтық нысандарды таңдаған кездеосы жағдайдың техногендік əсерлерінің ландшафттарға қалай əсер ететінін толық қарастыруүшін қажет . Болжам жасау процессі келесі кезеңдерді қамтиды.

Бірінші кезең. Далалық жəне тəжірибелік зерттеулердің нəтижелері бойынша техногендік

ландшафттардағы зат ағымы берілген нысаннан атмосфераға, өсімдіктерден топыраққа жəне де

ыза суларына дейінгі аралықты қамтиды.

Екінші кезең. Алынған  мəліметтер, изосызықтарды пайдалану  арқылы техногендікзаттардың таралуы, оның ландшафттарға тигізетін іс-əрекеті мен олардың қарсы реакция беруікөрсетілген «Доза-эффект» аналогының құрылымдық-құбылымдық үлгісі үшін пайдаланылады. Жұмысты ыңғайландыру үшін «Доза» субүлгісі ерекшелініп алынған. Соңғы үлгісі техногендікластаушы заттардың түсу мөлшері (жылына т/км3) мен кеңістіктік таралуы туралы

мəліметтерді қамтиды. Үшінші кезең. Келешекте құрылатын ЖЭС-тердің («Доза» субүлгілері) əрқайсысынаболашақта пайдаланылатын техногендік заттардың кеңістіктік таралу үлшілерін алу үшін

аналогтық үлгіге келесі сипаттамалар еңгізідіп, қарастырылуы тиіс: 1) пайдаланылатын__көмірдің мөлшері жəне оның химиялық құрамы жəне күлдің мөлшері; 2) тасындылардытазалау киды; 3) мұржалардың биіктігі. Затардың бірдей мөлшерде түсетін аймақты анықтауүшін ЖЭС-аналогтан шығатын заттардың қаншалықты алысқа тасталынатынына жəнесалынатын ЖЭС-тің мұржалардың биіктігінің қатынасына байланысты мына формуламен= анықталады. Мұнда, la – жобаланған ЖЭС-аналогтан шығатын заттардың

тасымалдануының ара-қашықтығы; На - ЖЭС-аналогтың мұржасының биіктігі; ln - жобаланған ЖЭС-тан шығатын заттардың тасымалдануының ара-қашықтығы; Нn – жобадағыЖЭС мұржасының биіктігі.

39.Атмосфераның тау-металлургиялық кешендермен ластануы

Қазақстаның тау-металлургиялық кешені металлургияның қара жəне түсті салаларын

жатады. Республиканың тау-металлургиялық кешені жоғары категориялы қауіпті нысандаға кіреді. Жалпы тастандылардың қоршаған ортаға шығарылу көлемі бойынша тау-металлургиялық кешені энергетикалы кешенен соң екінші орында тұр.

Тау-металлургиялық кешені өндірістерінде қалыптасатындардың құрамы мен мөлшері

жəне атмофераға тасталуы, жергілікті мекендер ауасының ластануы бірнеше факторлар

кешеніне байланысты:

- Өндіріс орнының күші мен құрамына;

- Қолданылатын технологиялық  үрдістеріне;

- Руда мен шикізаттың  химялық құрамына;

- Қолданылатын отын түріне;

- Технологиялық жəне транспорттық  үрдістердің ағынын қамтамассыз  ететін сыртқы

байланыстардың жақындығына;

- Қоланатын транспорт  түріне;

- Зауыт ауданының орналасу  жəне өндіріс орнының басты жоспрының ерекшелігіне;

- Тұрғылықты аудандар мен зауыттардың өзара орналасуына;

- Аудан климаттық ерекшелігіне, бедеріне жəне т.б.

Қазақстанда жүргізілген  зерттеулер бойынша көміртегі оксиді мен азот екі оксидін

өндіретін келесі өндіріс орындары ең максимальды шығындарды тудырады: «Испат кармет» -

75% жəне 57,6%, «Қазақмыс» - 75%. Өндірістер ішіндегі негізгі ластаушы көздер.

Қазақмыстың жалпы экологиялық  шығын шамасына үлесі 68,6% құрайды.

40.Атмосфераның мұнай-газ сферасында ластануы.Қазастан Респубикасыныңкөмірсутегімен ластануы көп жағдайда өндірістің мұнай-газ өндіру салаларынан шығады. Жалпы Қазақстан бойынша ластаушы заттардың үдемелі үлесі 7,7% 0 құрады. Респбликаныңбұл өндіріс саласы дамыған жерлерде айтылған шама келесідей болып келеді: Атырауоблысында – 99,9%, Қызылорда – 96,7%, Маңғыстау – 94,1%, Батыс Қазақстан – 89,7%.Қазігі уақытта отыгн алауларында мұнай газының 800 млн м3 жағылады. 1965 жылданбастап, барлық республика бойынша 46293 млн. м3 мұнай газы өндірілген, оның 37938 млн. м3немесе 81,9 % отты алауларда жағылып кеткен. Осы уақытта атмофераға миллионы тонна ластағыш заттар түседі. Стационарлық көздер мəліметі бойынша 1998 жылы Атырауй облысыбойынша зиянды заттардың атмфераға тастауы 135,4 мың. т, Манғыстау облысы бойынша-71,0 мың. т. құраған. Қазақстан қалаларының атмосферасы да өте қатты ластанған.Қазақстанныңурбандалу үрдісі Кеңес Одағы индустриалзациясы кезінде басталды.