Шпаргалка по "Техногенді экология"

олардан асып түсті десе де болады. Олар табиғаттың келеңсіз əсерін шұғыл күшейтіп,биосферадағы табиғи жағдайдағы энергия мен зат алмасуды бұзды. Адамның табиғатты өзгертуіөте қауіпті жағдайға айналды. Бұл құбылыс дүние жүзі бойынша экологиялық сипат алды.«Мəдени» немесе антропогенді ландшафттар мəселесіне жататын сұрақтардыА.Г.Исаченко жан-жақты қарап шыққан. Ол табиғи жəне антропогенді табиғи ландшаттардың

арасындағы шекараның  өткiзілуі біртекті еместігін белгiлейдi, өйткені жердiң барлықландшафттары адамзат қоғамның əсерлерiне əрқалай  болсада ықпалынан өтті. Осықорытындымен  көнбесе болмасын. «Мəдени» ландшафттардың өзі алғашқы (табиғи)ландшаттардың  деп аталатын күрделi модификациясының бiрі болып табылады. Антропогендікəсерлер жүрген ландшаттардың дамуы туралы сұрақтарды қозғай А.Г.Исаченко кез  келген

өзгертiлген ландшафт қоғамның емес табиғаттың заңдары бойынша  дамуын жалғастырады

деген пікірін əдiл бекiтедi7Адамзат  əліде ландшаттардың дамуын басқаратын табиғи заңдарды өзгерте алмайды, бiрақ  табиғи процесстердiң дамытуының жылдамдығы жəне бағытын өз дегенімен өзгерте  ландшаттардың эволюциясында белсене  қатыса. Оларға əсер ететін антропогендік

факторлардың жəне табиғи өзара байланыстардың өзгерiс дəрежелерiне байланысты алғашқы

ландшаттардың антропогендік  категориясы (қалпына келтiрiлген) деп  есептеген жөн секілді.А.Г.Исаченко əрбiр өзгертiлген ландшафт алғашқы  ландшафттармен (табиғи) тығыз байланған  деп тұжырымдайды. Бұл байланыс əрине, табиғи жəне өзгертілген ландашттардың  литогендік негізінің ортақтығымен жəне өзгерiссiздiгiнмен айқындалады.

56.В.Б.Сочаваның  кешендік ординация әдісі

В. Б. Сочаваның еңбектерінде тереңдей зерттеліп, негізі қаланған кешендік ординацияəдісін пайдалана отырып, көптеген далалық зерттеулердің  нəтижесі көрсететіндей қоршағанортаның  құрылымы мен құбылымын толық  ашып зерттеуше болады. Бұл əдіс КСРО ҒАГеография институтында топологиялық деңгейдегі геожүйелерді, яғни элементарлық

геожүйелер немесе биогеоценоздарды зерттеуде кеңінен пайдаланылады [Топология..., 1970;

Изучение геосистем..., 1976; Природные режимы и топогеосисте-мы..., 1975; Южная тайга...,

1975; Природные режимы степей..., 1976; Снытко, 1978; Геосистемы предгорий..., 1979;Крауклис, 1979; Вещество в степных  геосистемах, 1984].

Кешендік ординация əдісі  келесі мəселелерді қарастырады: уақыт  пен кеңістік аралығында геожүйелердің жағдайы туралы жалпы сандық

мəліметтер алу;— уақыт  аралығында зерттеулердің бақылаулардың  синхрондығы;— геожүйелердің компоненттері  жəне өзара геожүйелердің арасындағы байланыстыанықтау;— геожүйелерді біртұтас табиғи түзілім ретінде зерттеу;— геожүйелердің графикалық жəне құрылымдық-құбылымдық, фунционалдық үлгілерінқұруда сандық мəліметтерді математикалық əдістің көмегімен формализациялау.Сонымен қатар, геожүйелерді кешендік зерттеу концепциясына сəйкес ондағы заттарайналымы, ондағы ағындар жəне геохимиялық процестер зерттеледі [Сочава и др., 1974].Техногендік жағдайларда дамып жатқан ландшафттардың өзін-өзі реттеуі, тазалауы жəне

беріктілігі мəселелерін  шешу қазіргі кезде өзекті мəселе болып саналады [Глазовская, 1976,

1981].__ Сонымен қатар, геожүйелерді  кешендік зерттеу концепциясына  сəйкес ондағы заттар

айналымы, ондағы ағындар жəне геохимиялық процестер зерттеледі [Сочава и др., 1974].

Техногендік жағдайларда  дамып жатқан ландшафттардың өзін-өзі реттеуі, тазалауы жəне

беріктілігі мəселелерін  шешу қазіргі кезде өзекті мəселе болып саналады [Глазовская, 1976,

1981].Техногендік ландшафттарды зерттеу техногендік əсерлерге ұшырамаған элементарлы

телімдер туралы мəлімет  беретін тестілік эталондардағы  бақылаулармен қатар жүргізілуі

тиіс. Бұл жағдайда да техногендік  ландшафттарды зерттеулердің екі  түрін ескерген жөн.Біріншісі – оңтайлы немесе ұтымды (оптимальный): өндірістік ластаушы көзі жоқболғандықтан, болашақта салынатын өнеркəсəптердің орналастыратын аумақтыңландшафттарың жергілікті зонада зерттеп алу. Мұндай жағдайларда өзгеріс еңбеген

жерлерден алынған мəліметтер бақылаушы, негізгі болып саналады. Екінші нұсқаубойынша өндірісітік нысаны бар аймақ, бұл жағдайда зерттелетін аймақтан алшақорналасқан ұқсас құрылымы мен қасиеттері ұқсас ландшафттар аналог ретінде таңдалынады .

57.Кешендік ординация  әдісі

Кешендік ординация əдісі  келесі мəселелерді қарастырады: уақыт  пен кеңістік аралығында геожүйелердің  жағдайы туралы жалпы сандық

мəліметтер алу;— уақыт  аралығында зерттеулердің бақылаулардың  синхрондығы;— геожүйелердің компоненттері  жəне өзара геожүйелердің арасындағы байланыстыанықтау;— геожүйелерді біртұтас табиғи түзілім ретінде  зерттеу;— геожүйелердің графикалық жəне құрылымдық-құбылымдық, фунционалдық үлгілерінқұруда сандық мəліметтерді математикалық əдістің көмегімен  формализациялау.Сонымен қатар, геожүйелерді кешендік зерттеу концепциясына  сəйкес ондағы заттарайналымы, ондағы ағындар жəне геохимиялық процестер  зерттеледі [Сочава и др., 1974].Техногендік  жағдайларда дамып жатқан ландшафттардың өзін-өзі реттеуі, тазалауы жəне

беріктілігі мəселелерін  шешу қазіргі кезде өзекті мəселе болып саналады [Глазовская, 1976,

1981].__ Сонымен қатар, геожүйелерді  кешендік зерттеу концепциясына  сəйкес ондағы заттар

айналымы, ондағы ағындар  жəне геохимиялық процестер зерттеледі.Техногендік жəне бақылау жүргізу кезеңіндегі элементарлы ландшафттарды зерттеубақылау үлескелерінде белгілі бір бағдарлама бойынша ғана іске асырылады. Ол көршілес

жатқан ландшафттар қатарындағы  компоненттердің құбылымын қарастырады. Сонымен қатар,

техногендік ландшафттарды  техногендік заттардың саны, оның химиялық құрамы жəне

уыттылығына байланысты ластану  аймақтарына қарай топтастрып, картографиялау іске

асырылуда. Ландшафт компоненттерінің көрсеткіштері техногендік əсерлерге  индикатор

болатындай іріктеліп, кейін  олар ортақ бақылау бағдарламасының  құрамына кіреді. барысында көрсеткіштерде байқалған ауытқуларды талдай отырып, техногендік ландшафттардаболып жатқан өзгерістерді анықтап, бағалауға мүмкіндік  туғызады.

Өндірістік кешен аумағындағы  аймақты сол жерге барып зерттеудің нəтижелері арқылытехногендік əсерлердің ландшафттарға əсері, байланысы  анықталуынан бөлек техногендікəсердердің  ұзақ уақыт аралығында қалай, қаншалықты əсер ететінін анықтайтын тəжірибелер  дежасалынады. Бұл тəжірибелер зерттелетін  аймақтағы табиғи жəне мəдени ландшафттардажүргізіледі жəне де ландшафттардың өзін-өзі реттеуі, дың топыраққа, ауылшаруашылықдақылдарға, өсімдіктерге техногендік заттардың  тасталуына байланысты туындайтынреакцияны  анықтауды қамтиды.

58.И.П.Солнцева  ұсынған ландшафттық геохимиялық  үрдістердің қазіргі бағыттары

Н.П.Солнцева (1982) техногендi жүктемелерге табиғи жүйелерiнiң тұрақтылығын 1-шi ретті тұрақтылық (орнықтылық - қарсы  тұру деп, ал қалыпты жұмыс жасауды  қалпына келтiругеқабiлеттiлерді -. 2-шi ретті тұрақтылық (орнықтылық –  қалыпқа келу) деп атауды ұсынды. Табиғижүйелердiң тұрақтылығы туралы ұсынысын жетiлдiре, Н.П.Солнцева тұрақтылықты қарайдытабиғи жүйелердiң қызмет ету сипатын анықтайтын айрықша  ерекшелік қасиетi ретіндеқарастырды. Ландшафттардың морфологиялық, геохимиялық  жəне тағы басқа қасиеттерiнеқарағанда  тұрақтылықты өлшеуге болмайды. Ол сыртқы табиғи немесе техногендi импульстердiңжүйеге  əсер ету кезінде айқындалады.Тұрақтылықты осы табиғи жүйенің жұмыс жасаурежимінде сақтаудың потенциалы ретінде анықтауға болады. Бұл сапа ландшафттық -

геохимиялық жүйелер əр түрлi түрлерi үшін жеке-жеке.Демек, табиғи жүйелердiң техногендi əсерлерге тұрақтылығы келесідей анықтауғаболады: 1 ) техногендi əсерлердiң сипатымен; 2 ) берілген табиғи жүйелерiнiң қасиеттерiмен,осы жағдайда - олардың геохимиялық құрылымы жəне жұмыс жасау сипатпен. Техногендi факторлардың (ТГ) қазiргiклассификациялары ішінде Н.П.Солнцева олардың табиғи ортаға техногенез əсерi салдарларын

геохимиялық болжау міндеттеріне оларды топтастыру жауап бередi. Ол табиғи жүйелердiң

техногендi əсерге қарсы жауап  беру реакцияларының түрлерiн есепке алуымен құрастырылған.

Геохимиялық эффект, ландшафттағы заттардың жергiлiктi транслокациясында  жəнеөзгеруiнде алынуына, кіріктірілуіне немесе ықпалға ұшырайтындығына  айтарлықтай тəуелдi

болады. Осы белгiлерге  сəйкес барлық техногендi əсерлер үш басты топтарға бөлiнген. Бiрiншi

екi топтардың шектерiнде  бөліну алынатын немесе кіріктірілетін заттардың құрамы бойынша

жасалған. Олар соңғы жағдайда техногендi əсерлердiң жергiлiктi шарттарында  геохимиялықбелсендi жəне геохимиялық  пассивті топшаларға бөлiнген.

59.Топырақтың негізгі  биогеохимиялық қауымдастықтары

Əр түрлi табиғи зоналар  меноблыстардағы əр түрлi топырақтарындағы микроэлементтердiң мөлшері əртүрлі  топырақтүзуші жыныстарда болғандықтан əр түрлi. Топырақ микрокомпонент құрамы бойынша

топырақ түзуші жыныстардың  қасиетiне ие болады. Келесі кестеде (кесте - 8) ТМДжазықтарында кең таралған əр түрлi генезистi механикалық жəне минералогиялық құрамдытопырақ түзуші бос жыныстардағы микроэлементтер  қатарының орташа мөлшері туралымəлiметтер келтiрiлген.

Барлық микроэлементтердiң  өте аз мөлшері құмдардажəне құмдақтарда  байқалады,жапқыш саздақтарда жəне лесстерде бiрнеше жоғары. Бірнеше  элементтердiң қатарынақатысты жоғары мөлшер саздар үшін тəн. Кей жыныстар, мысалы, тақта тастық Карелиядағышунгитті  сланецтердің үгілу өнiмдерiнде микроэлементтердiң  мөлшері көпшiлiгiне қарағандааса жоғарылау.В.В.Ковальский мен Г.А.Андрианова мəліметері бойыншам (1970) жылы қандыорганизмдар үшiн жеткiлiксiз, ұтымды жəне мол микроэлементтердiң  мөлшері топыраққа

қатысты ландшафттық зоналар  бойынша өзгередi. Климат құрғақтау  болған сайын көбiрек

микроэлементтер мөлшері  сол топырақтарда сақталынады. Тайгалы-орманды  зонада (50—70%

бетер көп) топырақтарының көпшiлiгiнде  микроэлементтердiң, əсiресе Со и Сu кемшiлiгi

сезіледі. Геохимиялық фонның айырмашылықтары топырақ түзуші жыныстар мен топырақ түзелу

биоклиматтық жағдайлармен байланысты, атмосфералық жауын-шашындар мен аэрозольдар

арқылы түсетін микроэлементтер  қосымша түсуінен əртүрлі эффектілерге себепшi болады.

Төмен геохимиялық фонды  топырақтарда микроэлементтер қатарының  қосымша техногендi

түсуi терiс емес емес, оң эффекті  шақыруы мүмкінТопырақтардағы микроэлементтердiң  өзгеруі сонымен бiрге көтеріңкі  бедердiңэлементтерiнiң автономды  элювиалды ландшафттарынан геохимиялық  – тəуелді депресиялыжəне өзен аңғарлық ландшафттарға жергiлiктi миграциясымен  байланысты. Төмендегікестеде (кесте - 9) Валдайдың ауданының соңғы мореналық  сiлемдерінің шымды-күлгiндітопырақтарындағы  микроэлементтерiнiң қорлары туралы мəлiметтердi келтірілген (Г. Д

Белицын, Л. В. Епишина бойынша, 1976). Олар Мn, V, Сг қорларының маңыздыжоғарылауын жəне Сu, Ni, В элементтерінің аккумулятивті ландшафттарындағытопырақтарында қорларын бірнеше жоғарылауын дəлелдейді.

60.Техногенді экология  туралы ой-пікірлер

Жер шарындағы халық санының  қарқынды өсуі қоршаған ортаға техногенді əсерлерүйлесімімен Жердегі ғаламдық табиғи үрдістердің бағытынды түбегейлі  өзгертеді. Қазіргіуақытта табиғи жəне антропогендік үрдістердің масштабтары  сəйкес келуде, ал олардыңқатынасы  антропогендік əсерлердің биосфераға əсер ету күшінің өзгеруіне қарай  өзгеруде. Қазіргі уақытта «экология» терминінің ұғымы айтарлықтай өзгерді: «экология» адамныңқоршаған ортаға айрықша масштабты жəне ерекше əсер етуіне байланысты адамзатқа бағыттала  бастады. Экология білімнің барлық салаларына кіріге бастады, онымен жаатылыстану жəнетехникалық ғылымдардың адамзаттануы байланысты, ол қарқынды түрде білімің гуманитарлық

салаларына енуде. Экология бұл жағдайда да тек жеке пəн ретінде  ғана қарастырылмайды,ғылымның, технологиялық  үрдістедің жəне адамның іс-əрекет сферасының барлығын қамтуғаарналған  көзқарас ретінде түсінуге болады.Пəндік көз қарас бойынша «Жалпы экология»  табиғи жүйелер экологиясы мен табиғиорта туралы ілім, ал «Техногенді экология» - адамзаттың табиғи жүйелерді өндірістер

арқасында техникалық жəне техногенді нысандарға өзгеру экологиясы болып  табылады.Жоғарыда айтылғандарды ескере техногенді экологияның нақты терминін техногендіортаның өзарабайланыстарын зерттейтін пəн ретінде қарастыруға  болады.

Техногенездің қоршаған ортаға əсерінің салдары өте көп қырлы. Оның əсіресе керіформалары табиғи-антропогендікландафтттық қоршаған ортаның экологиялық дестабильділігітүрінде көрініс береді. Антропогендік ауыртпалықтың  қоршаған ортаға əсерінің өсуі ХХғасырдың екінші жартысында көптеген экологиялық  мəселелердің ушығуына əкелді.

Оларды шешудің мүмкіндіктері  «тұрақты даму»– адам мен табиғаттың тұрақты тіршілігі

концепциясын іске асырумен байланысты. Бқлардың барлығы:а) техноегнді жүйелердің динамикасын зерттеу  заңдылықтарын;б) техногенді əсер ету  факторларын бағалау;в) экологиялық-экономикалық болжауды қосатын қоршаған ортаға əсер етуді

бағалау əдістемесін жетілдіру;г) адам денсаулығына техногенді ауыртпалықтар  осындыларының зерттеу менбағалау.Оқу  құралының негізіне автордың əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде

география жəне табиғаты пайдалану  факультетінде оқитын дəріс курстары алынған. Ұсынылған