Шпаргалка по "Техногенді экология"

элементтердiң жеке топтарын өндіру мен пайдалануға байланысты болады.Дүниежүзілік өндіруді есепке ала ғаламдық технофильділікті, сондай-ақ елдердiң

топтары немесе жеке елдер  үшін осы элемент бар затты  өндіру мен өнімдерін экспортау  жəне

импорттауды есепке алуы аймақтық технофильділікті есептеуге болады.

14. Табиғи ландшафттық-геохимиялық жүйелер

География ғылымының ішіндегі ең жаңа зерттеліп жатқан бағытының  бірі ландшафттаргеохимиясын құру Б.Б. Полыновтың атымен байланысты. Бұо  ғылымның негізгі теориялықүғымы былай  тұжырымдалған: «Біздің қызығушылығымыз  негізінен ландшафттың аумағынемесе нақты бір құраушы компонентін  қарастыруға ғана бағытталған емес, негізінен нақты біркатегорияның  нысаны жəне табиғи құбылыстардың арасындағы қатынастардың сандық жəнесапалық  қатынасы ретінде ландшафт саналады». «Тағы да бір ескеретін бір  жағдай, біз

ландшафтты тек қана табиғи процестердің өзара əрекеттесу эффекті  ретінде ғана қарастырыпқана қоймай, сонымен қатар оны осы қарым-қатынасты  іске асырушы жүйе ретінде қарастырғандұрыс»].Геохимиялық  болжамды табиғи, сонымен қатар қысқа  мерзім аралығында тез өтетінтабиғи-техногендік  процестер үшін оны біртіндеп  іске асырып отырған дұрыс. Қандай да біраймақты зерттеуде алдымен ландшафттық-геохимиялық  жүйелердің құрылымын, элементарлыландшафттық бірліктер деңгейдегі жүйешелерді  сипаттайтын логикалық іргетасын, үлгісінқұрып алғаннан бастаған жөн.Ландшафттық-геохимиялықжүйелердің  құрылымдық типі мен қызмет ету сипатынабайланысты олардың ұзақтығы, техногендік шашылу ореолының заттық құрамы (техногендікқысым модулінің бірдей болған жағдайында) мен қалыпты геохимиялық ортаменсалыстырғанда геохимиялық контарстілігінің дəрежесі өзгереді. Бір ландшафттық-геохимиялықжағдайларда ореолдар қатаң түрде шектелген, ал кейбіреулерінде үлкен ауқымдық алаптардықамтиды, үлкен аумақта шашылады, берілген жерден алшақ жатқан аймақтарға əсер етеді,

жаһандық геохимиялық  ортаның артуына əсер етеді.

Ортақ техногендік қысым  модуль жағдайында геохимиялық тұрақтылық дəрежесітехногендік ореол ретінде, сонымен қатар оның əсер еткен  экожүйелер жүйенің құрылымы, жүйенің  ішіндегі жəне сыртындағы зат ағымдарының  сыйымдылықтары жəне кернеулiктерінебайланысты.

15.Ландшафттық-геохимиялық жүйелердің құрылымы.

Ландшафттық-геохимиялықжүйелер ұйымдастырылуы жəне керi байланыстардың тарлылық деңгейлері бойыншаэлементарлық жəне каскадтық деп бөлінеді.Б.Б. Полынов бойынша, элементарлы ландшафттық-геохимиялық жүйелер (ЭЛГЖ) немесе«элементарлы ландшафттар» экологиялық аспектілер тұрғысынан В.Н.Сукачевтың"биогеоценоз" анықтамасына сəйкес келеді.Ландшафттық-геохимиялық жағдайда ЭЛГЖ жүйенің біртұтас қызмет етуі менқұрылымдарының арасында өзара ұқсастықтарын қамтамасыз етілетін деңгейде компонеттерарасында миграциялық затағымдарының құрамы мен ұзақтығы жəне де ландшафткомпоненттерінің химиялық құрамды болып келетін шеңберіндегі аумақ. Элементарлыландшафттық-геохимиялық жүйенің блогы(атмосфера, литосфера, топырақтар, жер беті жəнежер асты сулары) – қосымша төртінші сатыны, тірі ағзаларды, қосып қарастыратын үшсатылық денелер. Заттардың ЭЛГЖ шегінде көшіп-қонуы блоктар арасында жəне соныменқатар блоктардың ішінде де жүреді, көп жағдайда бір сатыдан келесіге алмасып отырады.ЭЛГЖ-дерде заттардың көшіп-қону циклдері шектелген күйде болмайды: элементтердің бірбөлігі жүйенің жеке блоктарының ішінде кідірсе, жартысы сыртқа шығарылып, жүйені басқа дааумақтық жүйелермен бірге байланыстырады.Осының нəтижесінде жаңа күрделі каскадтыландшафттық-геохимиялық жүйенің (КЛГЖ) қалыптасуына алып келеді.Каскадтық ландшафттық-геохимиялық жүйелер бір-бірімен зат пен энергия айналымыарқылы байланысты жəне жер бетінің əртүрлі гипсометриялық деңгейлерінде орналасқанэлементарлы жүйелердің жиынтығынан құралады. Гипсометриялық деңгейі жоғары каскадтыжүйелердің төменгі деңгейлеріне заттар жер беті жəне жер асты сулары арқылы тасымалданады. Ал ЭЛГЖ-дағы кері байланыстар, яғни төменгі деңгейден жоғарғысына зат пен энергияныңалмасуы атмосфералық ағындар мен кейбір жағдайларда тірі зат ағындарына (мысалға, суқоймаларынан жəндіктердің ұшып-шығуы) байланысты іске асырылады.Каскадтық жүйенің жоғары орналасқан буындары сипаттайтын ЭЛГЖ (мысалға, жергілікті суайрықтық бедерлер) геохимиялық тұрғыдан дербес болып келеді. Зат ағымы текатмосфера арқылы келеді. Каскадтық жүйенің төменгі деңгейлерінде орналасқан буындарынқұрайтын ЭЛГЖ (жергілікті су қоймалары тəріздес беткейлер мен ойпаңдарда орналасқан) геохимиялық бағынышты немесе гетерономды ЭЛГЖ-лар: ландшафттық-геохимиялық каскадтың жоғарғы буындарында орналасқан жер беті жəне жер асты суларының«тасталынатын» заттардың бір бөлігін атмосфера арқылы алады. Сондықтан да дербес ЭЛГЖгеохмиялық бағынышты типті түрімен салыстырғанда тұрақты болып келеді.Тұйықталған ландшафттық-геохимиялық ареналар – бұл осы суайрықтық алапқакаскадты жүйелердің түпкі буындарынан түсетін уытты органикалық жəне басқада ластаушызаттардың едəуір қауіпті аккумулятивті жинақталу территориясы. Каскадты жүйелердіңгеохимиялық автаномды жəне транзитті геохимиялық тəуелді буындарының беткі жəне жер

асты су ағыстарымен ластаушы заттардың шығарылуы арқасында  өзін-өзі тазарту жылдамдығы

соңғысының шамасына байланысты.

16.Ландшафттық зерттеулердегі Б.Б.Полыновтың еңбегі

География ғылымының ішіндегі ең жаңа зерттеліп жатқан бағытының  бірі ландшафттар

геохимиясын құру Б.Б. Полыновтың атымен байланысты. Бұо ғылымның негізгі  теориялық үғымы былай тұжырымдалған: «Біздің қызығушылығымыз негізінен  ландшафттың аумағы немесе нақты  бір құраушы компонентін қарастыруға  ғана бағытталған емес, негізінен  нақты бір категорияның нысаны жəне табиғи құбылыстардың арасындағы қатынастардың  сандық жəне сапалық қатынасы ретінде  ландшафт саналады»  «Тағы да бір  ескеретін бір жағдай, біз ландшафтты тек қана табиғи процестердің өзара  əрекеттесу эффекті ретінде ғана қарастырып қана қоймай, сонымен қатар  оны осы қарым-қатынасты іске асырушы жүйе ретінде қарастырған  дұрыс»]. Ландшафттық-геохимиялық жүйелер ұйымдастырылуы жəне керi байланыстардың тарлылық деңгейлері бойынша элементарлық жəне каскадтық деп бөлінеді. Б.Б. Полынов бойынша, элементарлы ландшафттық-геохимиялық жүйелер (ЭЛГЖ) немесе«элементарлы ландшафттар» экологиялық аспектілер тұрғысынан В.Н.Сукачевтың"биогеоценоз" анықтамасына сəйкес келеді ,Ландшафттық-геохимиялық жағдайда ЭЛГЖ жүйенің біртұтас қызмет етуі мен құрылымдарының арасында өзара ұқсастықтарын қамтамасыз етілетін деңгейде компонеттер арасында миграциялық зат ағымдарының құрамы мен ұзақтығы жəне де ландшафт компоненттерінің химиялық құрамды болып келетін шеңберіндегі аумақ. Элементарлы ландшафттық-геохимиялық жүйенің блогы (атмосфера, литосфера, топырақтар, жер беті жəне жер асты сулары) – қосымша төртінші сатыны, тірі ағзаларды, қосып қарастыратын үш сатылық денелер. Заттардың ЭЛГЖ шегінде көшіп-қонуы блоктар арасында жəне сонымен қатар блоктардың ішінде де жүреді, көп жағдайда бір сатыдан келесіге алмасып отырады. ЭЛГЖ-дерде заттардың көшіп-қону циклдері шектелген күйде болмайды: элементтердің бір бөлігі жүйенің жеке блоктарының ішінде кідірсе, жартысы сыртқа шығарылып, жүйені басқа да аумақтық жүйелермен бірге байланыстырады. Осының нəтижесінде жаңа күрделі каскадты ландшафттық-геохимиялық жүйенің (КЛГЖ) қалыптасуына алып келеді). Каскадтық ландшафттық-геохимиялық жүйелер бір-бірімен зат пен энергия айналымы арқылы байланысты жəне жер бетінің əртүрлі гипсометриялық деңгейлерінде орналасқан элементарлы жүйелердің жиынтығынан құралады. Гипсометриялық деңгейі жоғары каскадты жүйелердің төменгі деңгейлеріне заттар жер беті жəне жер асты сулары арқылы тасымалданады.

Ал ЭЛГЖ-дағы кері байланыстар, яғни төменгі деңгейден жоғарғысына  зат пен энергияның алмасуы атмосфералық ағындар мен кейбір жағдайларда  тірі зат ағындарына (мысалға, су қоймаларынан жəндіктердің ұшып-шығуы) байланысты іске асырылады. Каскадтық жүйенің жоғары орналасқан буындары сипаттайтын ЭЛГЖ (мысалға, жергілікті суайрықтық бедерлер) геохимиялық тұрғыдан дербес болып келеді. Зат ағымы тек атмосфера арқылы келеді. Каскадтық жүйенің төменгі деңгейлерінде орналасқан буындарын құрайтын ЭЛГЖ (жергілікті су қоймалары тəріздес беткейлер мен ойпаңдарда орналасқан) геохимиялық бағынышты немесе гетерономды ЭЛГЖ-лар: ландшафттық-геохимиялық каскадтың жоғарғы буындарында орналасқан жер беті жəне жер асты суларының «тасталынатын» заттардың бір бөлігін атмосфера арқылы алады. Сондықтан да дербес ЭЛГЖ геохмиялық бағынышты типті түрімен салыстырғанда тұрақты болып келеді. Қоршаған ортаны ластаушы кернеулігі мен құрамы бірдей техногендік заттар ағымының қауыптілігі олардың қай жерге түсетініне байланысты, яғни каскадтың жоғарғы бөлігіне шөгуі (мұндай жағдайда каскадтық жүйені толығымен қамтиды) немесе оның соңғы, төменгі деңшейлеріне шөгіп, өте ауқымды емес техногендік ауытқулар тудыртады .Каскадты бастапқы жəне соңғы деңгейлерінің қамтитын аумақтарына байланысты каскадты ландшафттық-геохимиялық жүйелер сызықтық, шашырау немесе веерлық жүйесі, шоғырлану (концентрациялық) немесе ландшафттық-геохимиялық алаң жүйесіне жекелендіруге болады.

17. Табиғи ортаның ластануы—

Адамға және табиғи экожүйеге зиянды әсер ететін физикалық-химиялық және биологиялық заттардың қоршаған ортаға нұқсан келтіруі. Табиғат құбылыстары мен заңдылықтарына қайшы келетін және оның қалыпты жағдайына нұқсан келтіретін сандық, сапалық және құрамдық өзгерістердің барлығы қоршаған ортаның ластануына алып келеді. Қоршаған ортаның ластануы кейде табиғат құбылыстары әсерінен, негізінен адам әрекетінен пайда болады. Қоршаған ортаның ластануы табиғи және антропогендік болып бөлінеді. Табиғи ластану күшті табиғи процестер салдарынан (жанартау атқылауы, сел жүру, топан су басу, өрт, т.б.), антропогендік ластану адамның шаруашылық іс-әрекетінің салдарынан қалыптасады. Антропогендік ластануға өндірістік, тұрмыстық қалдықтар мен әр түрлі улы заттардың қоршаған ортаға белгілі мөлшерден тыс шығарылуы, табиғи нысандарды орынсыз пайдалану жатады. Семей сынақ алаңында болған ядролық жарылыстар, Арал өңірінің экологиялық жағдайлары (қ. Арал экологиясы), т.б. қоршаған ортаға нұқсан келтірудің айқын мысалы болып саналады.Қоршаған ортаны ластаушы кернеулігі мен құрамы бірдей техногендік заттар ағымының қауыптілігі олардың қай жерге түсетініне байланысты, яғни каскадтың жоғарғы бөлігіне шөгуі(мұндай жағдайда каскадтық жүйені толығымен қамтиды) немесе оның соңғы, төменгі деңшейлеріне шөгіп, өте ауқымды емес техногендік ауытқулар тудыртады . Каскадты бастапқы жəне соңғы деңгейлерінің қамтитын аумақтарына байланысты каскадты ландшафттық-геохимиялық жүйелер сызықтық, шашырау немесе веерлық жүйесі, шоғырлану (концентрациялық) немесе ландшафттық-геохимиялық алаң жүйесіне жекелендіруге болады. Каскадты жүйелер ашық (қалдықты заттардың теңіздер мен мұхиттарға тасталынуы) жəне жабық немесе шектеулі (қалдықты заттар тұйық ойпаңдарға тасталынады) болып келеді.Əлбетте, каскадтық жүйенің типіне байланысты оның шеңберінен тыс жерлерге техногендік заттардың таралуы да байланысты. Кей жағдайларда жылжымалы техногендік уытты заттар ағынның шектік аумақтарында шөгуі байқалады, басқа да жағдайларда – өзен атыраулары мен эстуарилердің ластануы, үшіншіден – құрлық пен мұхиттардың ауқымды кеңістіктеріне шашырауы, таралуы, ал ластаушы заттардың тұрақты таралуына байланысты олардың құрамы жаһанды масштабты да қамтуы ықтимал. Кіші су ағындары мен ірі су артерияларынКіші су ағындары мен ірі су артерияларын қоса алғандағы өзендердің алабы ауқымды аумақты алып жатқан каскадтық ландшафттық-геохимиялық жүйелерді бірінші, екінші, үшінші жəне одан да жоғары қатарлардағы ландшафттық-геохимиялық алаңдарға біріктіреді. КСРО аумағында бірнеше шектеулі ландшафттық-геохимиялық алаңдар бар. Олар: Каспий маңы мен Тұран ойпатының ағынсыз облыстары, Орталық жəне Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы (солардың ішіндегі ірілері Алакөл, Балхаш, Шалқар-Теңіз) көптеген ағынсыз алабтар, Батыс- Сібір жазығы мен Есіл, Құлынды жəне Барабинск жазық далаларындағы ағынсыз көлдер. Тянь- Шань, Памир-Алай, Копетдаг тауларынан бастау алатын бірнеше өзендер жəне тау алды жазықтарында орналасқан жəне суармалы егіншілік үшін пайдаланылатын Мурғаб, Теджен, Зеравшан, Кашкадарья, Талас, Шу сияқты өзендердің сулары тұйық атыраулармен бітеді. Атырауларындағы топырақтар мен ыза суларының құрамы тек қана тұздармен ғана байытылып қана қоймай, сонымен қатар аталған өзендердің су жинау алабтарындағы суармалы егіншілікке пайдаланылатын алқаптардың тыңайтқыштарды пайдалауының нəтижесінде құрамында суда ерігіш қалдықты метаболиттер мен пестицидтер де кездеседі.Жоғарғы айтылған алаптар — бұл тұйық ландшафттық-геохимиялық ареналардың ашық мысалы, ондағы топырақтың, беткі жəне жер асты суларының каскадты жүйенің жоғарғы табалдырықтарында өзін-өзі тазарту үрдістері улы-химикатты далаларды өңдеу жерінен жиі ондаған жəне жүздеген километрде жатқан каскадтың төменгі табалдырығындағы геохимиялық тəуелді ландашафттардың ластануы үрдісімен бірлесе жүреді.

18. Өндірістің әртүрлі өнімдерінің геохимиялық мәні

Əр түрлi аудандарда биосфераға əртүрлi химиялық элементтердi түседi. Бұл техногендi əсердiң қарқынын берілгенаудандарда салыстыруды қиындатады. Əртүрлi химиялық элементтердiң техногендi əсерінсалыстыру үшiн ноосферада бұл элементтердiң орташа құрамын өндiрiстің қандайда осыэлемент құрамында бар бір өнiмдермен (табиғи нысандарда) салыстыру арқылы бірнеше көрсеткіштер ұсынылады. Қоршаған ортаға геохимиялық əсер мəні бойынша өндiрiстiң əр түрлi өнiмдерiнiңсалыстырулары үшiн ноосфералық шоғырлану жиынтық коэффициентін қолдануға болады:Nn,C,Nn Ñ = i C + + ,мұндағы С - осы өнiмдегі компоненттердiң мөлшері, Nn – ноосферадағы (биосферадағы)сəйкес компоненттердiң кларкi, i - аномалиялы элементтердiң саны.Ноосфера шоғырлану коэффициенттерi, осылайша, қоршаған ортамен салыстырғанда,қандайда бір өнiмдердегі элементтердiң болуын көрсетедi. Бұл коэффициенттер кейбiрөнiмдерi үшiн олардың элементтiк құрамы негiзінде есептелінген жəне кесте- 74 келтiрiлген.

Коэффициенттердi есептеуiнде  көпшiлiгi табиғи жағдайда кездесетiн 58 элементтердiескерілген.

Өте жоғарғы Сп көмiр тəн. Өйткені көбіне көмiрдiң қолдануда ландшафтқа кем дегенде25 элементтердiң мол мөлшері түседi, соның iшiнде көмiртек, ауыр металлдар, уран бар. Спкөресткіші көбіне жанғыш пайдалы қазбалар үшін - мұнай жəне газға тəн, алайда олармен қосаС, N, S, I, Cd аса жоғарғы мол мөлшері, инертті газдардан, Не, Аг түсетiндiгiмен ерекшеленеді.Тыңайтқыштарды қолдану аса маңызды ландшафттық - геохимиялық мəнге ие: кей

тыңайтқыштар түрлерiнiң Сп көрсеткіштері 1000—2000 жетедi. Сп мəні тыңайтқыштардың

жəне өндiрiске жүретiн  нақты шикiзаттың түрiне жоғарғы  дəрежеде тəуелдi болады

Қазақстанда соңғы жылдары  қоршаған ортаға қалдықтардың тасталуы мен көмілуін тұрақтандыру жағынан көп жұмыстар жасалған болатын, бірақта экономиканың шикізат бағытында дамуы себептерімен қалдықтардың мəселесі өз өзектілігін жоғалтқан жоқ,керсінше одан ары ушығуда.Қазақстандағы бос жəне кең территориялардың болуы көпке дейін жер мəселесіне көңілбөлмеудің бір себептері болып келді. Бұған сондай-ақ қандайда бір қалдықтарды екінші ретті

пайдалануға ынталандыратын заң ережелерінің жоқ болуы себеп  болды. Осыған дейін өндіріс қалдықтары, уытты қалдықтарымен қоса экологиялық нормалар мен талаптарын орындамай сақталып келуген, нəтижесінде республиканың көптеген аудандарында жер асты жəне беткі сулар қарқынды түрде ластануға ұшыраған.

19. Ландшафттардың металдармен және олардың қосылыстармен ластануы

Облыс жерлерінің сапасының  ахуалына тигізілетін келеңсіз әсер олардың ластану үдерісімен анықталады. Ауыр металлдар, радионуклидтер, мұнай, мұнай өнімдері негізгі ластаушы заттар болып табылады. Топыраққа ауыр металлдардың табиғи түсу көздері кенді өріспен, тарату аймағымен, геохимиялық кедергілермен тікелей байланысты түсті, сирек және қымбат металлдардың қайталама литохимиялық ауытқулары болып табылады. Облыста топырақтың қабатын негізгі ластаушы болып түсті металлургия мен тау-кен өндіру кешендерінің кәсіпорындары, ауыл шаруашылығының салалары болып табылады. 2005 жылғы 01 қаңтар бойынша 198 кәсіпорын мен ұйымдардың қызметі 12800 га алаңдағы жерлердің бұзылуына әкеліп соқты, оларды 6268 гектары қайта өңделді (49%). Облыстың топырақ қабаты мырыштың, мыстың, марганецтың, кадмийдің, қорғасынның, мышьяктың қосылыстарымен ластанған. Облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде ластанған топыраққа жүргізілген көп жылғы тексерудің деректері бойынша Шығыс Қазақстанның биогеохимия провинциясы бөлінген, ол тұтас бірқатар ауыр металлдардың біршама техногендік жинақталуымен сипатталады. Ауытқу алаңдары Шемонайха, Глубокое және Зырян әкімшілік аудандарының аумақтарын қамтиды. Ластанған аумақтардың жалпы көлемі 30 мың шаршы шақырымға дейін жетеді. Топырақтың техногендік ластануы әсіресе қалалардың аумақтарында байқалады. Өскемен, Семей, Риддер қалалары аумақтарының біршама бөліктерінің рұқсат берілген шегіндегі концентрациядан асатын ауыр металлдардың концентрациясымен ластанған, ал жинақталғандарды қосқандағы алаңы 16-дан артық, қаланың үлкен бөлігін алуда. Қаланың қоныс аймақтары қалпына келмейтін сипаттағы топырақ қабатының антропогендік бұзылуымен урболандшафтты болып табылады. Осындай механикалық бұзылған жерлердің жалпы көлемі аумақтың жартысынан көбін алып жатыр. 

20. Ландшафттық-геохимиялық  тосқауылдар

Ландшафттық-геохимиялық  тосқауылдар: Табиғи жəне техногенді заттардың  геохимиялық тағынының құрамы мен  қысымдылығы ландшафттық-геохимиялық  тосқауылдардың бар болуымен бақыланады, бұл жүйе болыгында физикалық-географиялық немесе термодинамикалық жағдайының кұрт өзгеруі байқалады: тотықтырғыш-қалпына  келтіргіш, қышқыл-сілтілі, фильтрациялық-сорбциялық, седиментациялық, биогеохимиялық, сондай-ақ температура мен қысым. Кей заттар миграциясы жағдайының өзгерісі кезінде  жылжымалылығын жоғалтып, инертті ерімейтін  күйге түседі жəне геохимиялық тосқауылдарда  бөгеледі. Геохимиялық тосқауылдарда  əлсіз қозғалмалы уытты химиялық элементтер кумулятивті жинақталу  жағдайында (ландшафттық-геохимиялық  жүйелердің белгілі блоктарында), бірақта  биологиялық айналымға қосылатын  жағдайда жүйенің геохимиялық тұрақтылығы  бұзылады. Олардың барлығы ластанды, бірақта блоктан шығатын заттар ағыны (қандайда бір уытты заттардың  бөгелуі арқасында) тазарылады жəне ластану аймағын шектейді. А.И. Перельман  ландшафттық-геохимиялық тосқайылдардың келесі типтері бөлінеді: 1) биогеохимиялық (макро- жəне микроэлементтер ұлкен  қатарын ұстайды); 2) физикалық-химиялық: тотықтырғыш, глейлі қалпына келтіргіш, қалпына келтіргіш сульфидті, сульфатты-

карбонатты, сілтілі, қышқыл, буланушылық, адсорбциялық, термо-динамикалық; 3)механикалық. Айтылған тосқауылдардың əрқайсысында белгілі бір химиялық элементтердің ассоциациясы бөгеледі. Формасы бойынша геохимиялық  тосқауылдар сызыөты жəнаудандық  деп бөлінеді. Біріншісі, əртүрлі  қарапайым ландшафттық-геохимиялық  территориялық жүйелердің шекараларына тəн. Оған мысал ретінде, батпақ мен  батпақтанбаған территоиялар шекарасы, онда топырақ, су жəне борпылдақ шөгінділерде тотықтырғыш-қалпына келтіргіш жағдайлар  күрт өзгереді, жəне де шекаралық жолақта  батпақты темірлі-марганецті рударлар ментемір топтарының кей қатары жинақталады .Аудандық тосқауылдар үлкен арақашықтарға  жайылып, қарапайым ландшафттық-геохимиялық  территориялық жүйенің барлық айданын  қамтып, жеке блок немесе субблоктарында жерсінеді. Осылайша, мысалға, газ немесе жауын-шашын түрінде атмосферадан техногенді затардың түскен кезінде  аудандық тосқауыл ретінде өсімдік  жамылғысы болады, олар техногенді ағынның бөлігін механикалық  бөгеп, ассимиляциялайды. Көптеген топырақтағы, су қоймаларындағы, ландшафттардағы  геохимиялық үрдістер өзгерісі мезгіл бойынша ауытқитын геохимилық тосқауылдарға  байланысты. Мұндай кезеңдлікі жəне тұрақсыздқ атмотермикалық жəне атмогеохимиялық  тосқауылдарға тəн. Күшті техногенді ағындар жəне ұзқ мерзімді əсер ететін ағындар ландшафттық-геохимиялық  тосқауылдарды бұзуы, геохимиялық  жағдайды жəне жүйенің ландшафттық-геохимиялық  құрылымының түбегейлі өзгеруін тудыруы мүмкін.Табиғи тосқауылдармен қоса А.И. Перельман техногенді геохимиялық  тосқауылдр деген түсінік енгізген. Техногенді тосқауылдарды техникалық құрылымдар арқылы қалыптастырып,күшейтуге  болады.