Шпаргалка по "Техногенді экология"

бірақта ашылған жыныстардың  қоршаған ортаға тигізер геохимиялық  əсері аз-кем ұзақ уақыт

уақытта жалғаса береді, техногендi геохимиялық сəуле жиектерінің  болуы созылады); 3 )қоршаған ортаға техногендi заттар көзiнiң əсерлерiнің  станционарлық режимінің (зауыттар,фабрика, жылу электр орталықтар, өнеркəсiп кешендер,ауылшаруашылық кəсiпорындар,автомагистральдар мен үнемi жұмыс iстейтiн нысандар жəне тағы басқалар) нəтижеде пайдаболады.Бiрiншi жағдайда техногендi ауытқушылықтар айқын көрініс берседе, қалдықты болыптабылады. Олардың болуының ұзақтығы экосистеманың тірі затының бастапқы

функцияларының бұзылу дəрежесiне жəне осы жүйенiң ластайтын заттардан  тазаруына себепшi

болатын немесе күрелендіретін ландшафттық-геохимиялық шарттар  жиынтығынан тəуелдi

болады.Ауытқушылықтардың  қызмет етуінің бастапқы кезеңінде  ластанудың тұрақты көздері

жағдайларында олар жинақталу  сипатына ие болады, ығни екпiндейдi, содан  соң көздiң

қарқындылығына жəне ортаның  шашырату мен тазару шарттарына байланысты элементтердiң

құрамындағы деңгейі бойынша  тұрақты сипат алады .

Тұрақты ауытқушылықтардың  қауiп-қатерi олар жоғарғы ауытқушылық  кезіндебиотаның күйiне əсері бiлiнбеуi де мүмкiндiгiнде. Алайда, биогеохимиялық белсендi заттардыңұзақ уақыт арасында көп шоғырлануы ағзаға жинақтаушы эффект беруі мүмкін.

51.В.И.Булавинцевтің  айтуы бойынша жануарлардың қалпына  келуі 

Бiр жағынан ерекше салыстырмалы түрде жылдам бұл жағдайда фауна  жылдам қалпынакеледі.

 В.И. Булавинцевтің  айтуы бойынша /1979/ осы жануарлардың  қалпына келуі зонабойынша əртүрлі  жылдамдықпен жəне өзіне тəн  ерекшеліктермен жүреді. Ұсақомыртқалылардың  кешені зона бойынша саны өте  азынан қарай жүреді. Төмендеулерде

аралығында суаттар болған жағдайда қос мекендi фаунаның өкiлдерiнiң  саны өседi. Қарапайым

омыртқасыздар барлық жер  бетiндегi ашық ярустарында жақсы  дамиды - (рудералды -

оалежногосы түрдi өкiлдер). Омыртқасыздар  орман зонасында су болған жағдайдың  өзінде өте

əлсіз дамиды. 18-20 жылдар аралығында топырақ кешенді микрофаунасы басқа  ұқсас зоналарда

дамуы байқалмаған. Микроартроподтардың  басқа аудандарда кездесетін түрлеріненерекшелінетін  топтары кездеседі.Темір рудалы кеңорындарнда техногендiк кешендерiндегi биоценоздарының қалпынакелуі табиғи түрде жүрiсе, олардың шаруашылық маңызы салыстырмалы түрде айтарлықтайжоғары  емес, алайда дамның араласуымен олардың  орнына өнiмдi жəне бағалы шаруашылыққоныстарын жасауға болады.

Жоғары келтiрiлген мысалдардан  бір физикалық-географиялық ауданда  өнеркəсiптiңтехнологиясының айырмашылығына байланысты табиғатқа əсер етінің көреміз (бұл жағдайда –табиғи байлықтарға, жергілікті жердің геоглогиялық жағдайына  байланысты), яғни өзіне тəнерекшеліктермен осы жердегі тарихи қалыптасқан  ландшафтқа əсер ететін, əртүрлібиокомпоненттерді қалыптастыратын, экожүйенің табиғатына əсер ететін өзіне ғана тəн табиғи-техногендік  кешен қалыптасады. Əртүрлі физикалық-географиялық ауданда осы аталған

айырмашылыққа тағы зоналық  – климаттық

ерекшелiктер қосылады..Сайып  келгенде, ар аздаған территорияны қамтитын өзгерістерді тумай сонымен  қатартабиға ландшафтардың тізбекпен  өзгеруін байқаймыз, оның негізінде  кешенді күтуді талап

ететін жаңа табиғи – техногендi ландшафт пайда болады .Соңғы жылдары  ССР-да адамның өнеркəсiптiк қызметiнiң  цессесi негізінде бұзылған жердiқалпына  келтiрулер арналған жұмыстары жақсарды. Жердi қалпына келтiру арналған жұмыс

оныншы бес жылдықта Мемлекеттік  жоспарда белгіленді. 1981-1985 жылдарда Мемлекеттiк

жоспарға бұзылған жерді  қалпына келтіруге арналған ғылыми зерттеу жұмыстары Мемлекеттік

жоспармен жасалған ғылыми зерттеулер ең маңызды ғылыми-техникалық міндеттерінеайналды.

Дегенмен бұзылған жердi қалпына  келтiрудiмəселелерді алдын алатын бір жолтабылмады, əлі де бұзылған шаруашылық жерді қалпына келтіретін табиғатта экологиялық тепетеңдікті тұтас сақтайтын бір тұтас  жүйе жоқ. жəне қайта таратылатын  топырақтардың рөлiесепке алусыздың  жоғалтылған шаруашылық бағалы жер  қорының толықтыруын құрал қалайнегiзiнде  кебуге қарастыратын шешiмiне шектелген  жол осыған дейiн өтпеген - табиғатта

экологиялық тепе-теңдiктiң  балансының жарақаттануы жəне жинағы - сақтандыру шарасы жəнетабиғи қорлардың  орнын толтыруына негiзiнен кешендi жəмпейлемедi. Нəтижесінде бұзылғын

жерлерде дұрыс табиғи жағдайды анықтамай сол жерлерге ауыл шаруашылық, орман

шаруашылық, кейде су шаруашылық жəне тағы басқа шаруашылық жерлерге айналдыруда.Бұзылған жерді қалпына  келтiру осындай жолы мемлекетіміздің  даму мəселеллеріменбайланысты. Өнеркəсiптiк  өндiрiстiң өсуiн, соның iшiнде тау-кең салаласының дамуынан бұзылған жердің тез өсулерiне алып келді. Халық саны тығыз аудандарда ауыл шаруашылығықарқынды дамығын аудунада пайдалы қазбалар ашық əдіспен өндiруден жердің бұзылуы өтеқатты байқалады. Бұзылған жерлерді қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу қажеттіліг негізінде

жаңа ғылыми зерттеу жұмыстарының жүруіне жол ашты. Теорияның жəне тəжiрибесiненің бірбірінен қалып  отыруы ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуді  тежеп отырды.Қазіргі таңда бұл  жүмыстар тек бұзылғын жерлерді қалпына  келтірумен ғана шектелмейғана қоймау керек тағы басқада жұмыстар жүру керек (алайда, бұзылған жерді қалпына  келтіру

бойынша ең алдымен ауылшаруашылық жəне орман шаруашылығы жерлер қорынтолықтыруын болып табылады).

52.Қазақстан территориясының  жасанды радионуклидтермен ластануы

Радионуклидті ластнудың  техногенді көздері өндіріс əрекеті  арқасында табиғираионуклидтерің  қайтатаралуымен байланысты. Қоршаан  ортаның едəуір масштабты қарама-қайшы  өзгерістері 20 астам уран өндіруші жəне уран өңдеуші кешендердің көп  жыдыө өызмететуімен жəне онымен байланысты геологиялық барлау жұмыстарымен байланысты. КеңесОдағы кезінде Қазақстан  уранның негізгі көзі боып табылатын, уранды ол кездегдротермальдық кен  орындарды тау кен өндіру амалымен игерілетін.

Уран өндіруші кəсіпорындарының негізгі бөлігі шахталардың қалдықтары жəне кенбайыту фабрикалырының тастандылары құрайды, оларды қарқындылықтарына  байланыстытмен немесе орташа қарқынды қалдықтарға жақызуға болады.Уран өндіуші  жəне уран өңдеуі кəсіпорындар Қазақстанның барлық деріктеррриториясында жайылған.едəір  олардың ішіндегі ірісі Целинный тау – химиялық

комбинаты(Орталық Қазақстан), Үлбі металлургиялық комбинаты, Етіс химиялық-

металлургиялық комбинаты (Шығыс Қазақстан), Каспий маңы тау-металлургиялық комбинаты

(Батыс Қазақстан), оңтүстік  Қазақстан кен басқару жатады. Қазақстан территориясының жасанды  радионуклидтермен ластануы.Қазақстан  территориясының жасанды радионуклидтермен  ластануы келесіжағдайлаға байланысты  болып келеді:- Семей ядролық полигонында  көп жылдық ядролық қаруларды  сынақтан өткізудің

нəтижесі. Полигон 8500 км2 жерді  алып жатыр;

- Ядролық өндрістің іс  атқаруына жəне реакторларды  ғылыми зерттеумен байланысты,БН-350 (Ақтау қаласы) – қазіргі уақытта  тоқтатылған;- Иондалған сəулелеу  көзін өндірісте, медицинада жəне  ғылымдақолдануменбайланысты;Ресми  құжаттар мəліметтеріне сүйенсек  Согласно официальным данным, Семей  сынақплигонында 1949 жыл мен 1989 жылдар аралығында 456 ядерлық сынақтар, 86 ауа, 30 жержəне 340 жер асты тəжриблері  жүргізіліпті. Тек атосферадағы  ядролық жарылыстардың өзінде

жалып қауты 6,3 Мт 0,1 MKu Sr-90 жəне 0,2 МКи Cs-137 элементтерінің бисофераға түсті.1949-1996 жылдар арлығында Қазақстан  жерінде 503 ядролық қару сыналды. 20 млн. гажер экологиялық апатты аймаққа, тіршіліксіз экожүйелерге айналды. Бұл апат 3,4 млн. адамтұратын елді мекендерді қамтыды. Қазақстанда қазіргі  кезде 16 млн.т. қатты радиоактивтіқалдықтар  жинақталған. Мамандардың зерттеуі бойынша, Қазақстанда тұратын 2,6 млн. адам

мутагенез ауруына шалдыққан. Егер де соңғы кезде жиі сөз  болып жүрген шетелдердіңрадиоактивті  қалдықтарын біздің жерімізде сақтауға рұқсат етсек не боламыз. Бұған ешбір  жолберуге болмайды.

53.Техногенді бұзылулар

Техногенді бұзылулар топырақтың антропогендік деградацясының бір формасы болып табылады, ол трансорттың үздіксз жүруімен, кен орындарды игерумен, мүұнай-га құбыржолдарын салумен, жерді қазу жұмыстарымен, құрылыстармен жəне т.б. жұмыстаменбайланысты.Республикада 184,2 тыс. га жерлер бұзылған жерлерге жақызылады, ол жердерде

қазылған жəне тау жыыстарының  қалдықтары, қалдықтар көму жері, көмір  жəне тау қазба

жұмыстары карьерлері, мұнай  алаңдары, күл жинақтау орындары, қоймалар жатады. Топырақ

жамылғысының бұзылуы  өндіріс нысандарының құрылысы кезінде, сызықты құрылыстар

кезінде, пайдала қазбалар орнын игеру кезінде, қайта өңдеу  мен геологиялық барлаужұмыстары  кезінде жүреді.Қазақстанда жыл  сайын 60 млн тоннадан астам құрылыс  материалдары ашық түрде

игеріледі.Тек жердің 55,4 мың  гектары рекультивацияға жатады. Едəуір көп бүлінген жерлергеҚарағанды  облысының (44%), Қостанай облысының (29,5%), Манғыстау облысының (21,2%),

Ақмола облысының (16,5%), Павлодар облысының (15,5%) жерлері жатады.Бұзылған жерлердің үлкен ауданы Қазақстан Республиксының энергетика мен

минеральды ресурстар  Министрлігіне жататын өндіріс  орындары мен ұйымдарына келеді:

«Казхром» -1917 га, «Бонита  Трейдинг» - 1852 га, АО «Шиелісай» - 1127 га,«Октябрьскмұнай» - 779 га; Қостанай облысында: АҚ «Соколов-Сарбай тау-кен байытукомбинаты» - 7256 га жер, АҚ «Алюминий Қазақстан» - 2361 га; Павлодар облысында: ЖШС

«Богатырь Аксес Көмсір» (9367 га жер бұзылған, 724 га жерлер өңделген), ЖЭС-3 (641 гажерлер бұзылған, 114 га игерілген), ЖЭС-1 (711 га бұзылған, игерілген жерлер жоқ).Қарағанды облысындағы барлық ірі көмір өндіруші өнеркəсіптер мен металлургиялық

комбинаттары шетелдік инфесторларға  берліген, олардың қол астында  бұзылған жерлердің кең

ауданы кіреді

54	54.Техногенездің қоршаған ортаға тигізетін әсері

Техногенез – биосферадағы оның геохимиялық жағдайын өзгерткен  жəне қазірде өзгертіп

жатқан адамның іс-əрекетімен байланысты геохимиялық жəне геофизикалық үрдістердің

жиынтығы. Қоршаған ортаға техногенездің ықпалының зардаптары көп қырлы. Едəуір терiс

формалары табиғи – антропогендік  ладфшаттық қоршаған ортаның экологиялықдестабилділігімен айқындалады. Техногенездің кері əсері табиғи ортаның ластануы түсінігімен ортақтанады.

«Табиғи ортаның ластануы»  термині өте кең мағынада қолданылады. «Ластану» деп

қоршаған ортаға адамға, биологиялық компоненттерге, ондай-ақ техникалық ғимараттарға

(құрылыстардың бүлінуі, жерасты құрылымдарының бұзылуы жəне т.б.) кері əсерін беретін

техногенез өнімдерінің  түсіуі. Географтар жұмыстарында (Солнцев, Ермаков, 1976; Рябчиков,

Ермаков, 1978) «ортаныңҚоршаған ортаның ластануы мəселесін шешуде географиялық заңдылықтары есепкелау  қажет; олар тəжірибелік зерттеу  қойылымдарында жəне экожүйелерге техногенез əсерінболжағанда, жүйе мониторингісі  мен қоршаған ортаны қорғау шараларын  ұйымдастыруды

таңдағанда ескерілуі  керек ластануы» түсінігі нақтыланады. Техногендi ландшаттардың қоршаған ортамен парадинамикалық өзара байланыстарының

бастапқы тұрақсыз кезеңінде  минералды (көшкiндер, эрозия, опырылмалар), биогенді (жаңа

өсімдік қауымдастығының  өсуі мен жануарлардың келуі) жəне су (батпақтану, су басу) заттар

миграциясы ойнайды. Олардың  əсiресе белсене дамуы өте динамикалық жайылма жəнебеткейлік геожүйелерiнiң фонында байқалады. Бұл бiрiншi жағдайда, арналы ағынның жəнетасқын сулар қызметiмен, екiншi - беткейлік процесстердiң əсер етумен байланысты.Техногендi ландшафт, өзіндік тұрақты даму кезеңінде қоршаған ландшаттарымен тепе-теңдiкке келедi, жəне мұндай парадинамикалық жүйелерге баяу немесе табиғиға жақын зат жəне

энергия алмасу тəн. Дегенмен бұл кезеңiнде парадинамикалық  өзара байланыстардың қолайсыз

уақытта активизациясы болуы  мүмкін.Опырылмалардың, шұңқырлар мен  ойықтардыңқалыптасуы минералды немесе басқа шикiзаттың жер астынан  алғанан соң ондаған жылдарданкейiн  бастала алады.

55.Техногендік  және бақылау жүргізу кезеңіндегі қарапайым ландшафттарды зерттеу

Ландшафттану – физикалық географияның табиғи аймақтық кешендерін (геожүйелерді) зерттейтін ғылым саласы. Бұл терминнің соңғы кезде региондық физикалық географияның синонимі ретінде колданылуы басым болып барады. Ландшафттанудың негізгі мақсаты — табиғи және мәдени ландшафтты сипаттау, олардың құралымын, өзара байланысын, даму заңдылығын зерттеу болып табылады. Географиялықландшафт туралы бұл ғылымның басты міндеті – ландшафт түрлерінің жаралуын, құрылымы мен динамикасын, даму заңдылықтарын, орналасуын және адамның шаруашылық әрекеттерінен оның өзгеруін зерттеу. Сонымен бірге ландшафттану төменгі сатыдағы геожүйелер(жеке қоныс, фация, т.б.) және жоғары сатылық геожүйелер (табиғи өлке, провинция, т.б.) мәселелерімен де айналысады. Табиғаттың осындай жеке жақтарын зерттей келе ландшафттану географиялық қабықтың аймақтық белдеуінің жалпы заңдылықтарын анықтайды, яғнифизикалық географияның аудандау негізін қалайды. Ландшафттану деректері нысанның ландшафтылық картасын,жасаудан,басталатын,экспедиция және стационарлық,жұмыстар нәтижесінде,жиналады;зерттеудің географиялық, картографиялық, тарихи, т.б. зерттеу әдістерімен қатар математикалық статистика және логика әдістері де қолданылады. Ландшафттанудың негізін салушылар – Л.С.Берг, Г.Н.Высоцкий, Г.Ф.Морозов, т.б. Материалдық өндірістер көбейді, барған сайын шикізатқа сұраныстың өсуініңнəтижесінде жерасты мен үсті қазба байлықтары жеделдетіп игерілуде. Ғылыми-техникалықпрогрестің нəтижесінде жасалынған табиғатқа əсер, экожүйенің өзгеруі, дауылдар, сутасқындары, жер сілкіністері сияқты табиғи құбылыстармен тепе-тең жағдайға жетті, тіпті