Шпаргалка по "Техногенді экология"

Қазақстан шикізат көзінің  қоры болып, өндіріс қарқынды дамыды. Сəйкесіншереспубликада өндіру мен өңдеу өнеркəсіптері дамыды, қалалар өсті, инфраструктурасыдамыды.Қазақстан жалпы ауандары бойынша атмосферасы ең ластанған болып Павлодар,Қарағанды облыстары саналады.

41. Өзен суларының экологиясы.

Қазақстанның барлық өзендері ішкі жəне

тарнсшекаралық деп бөлінеді. Қазақстан ішкі-беткі сулары ахуал  экологиялық жағдайда.

Жалпы алғанда берілген өзендердің мəселелері жоғарғы ластанумен жəне су басу мен тасумен

сипатталады.Республикада 2002 жылы улы жəне уыты заттармен беткі  сулардың ластануының 396

сжағдайы белгілі (мұнай  өнімдері - 1-18 ШРК, фенол - 1-6 ШРК, мыс -1-8 ШРК, цинк - 1-5 ШРК, бор - 1-3 ШРК жəне т.б.). Ішкі суларды ең басты ластаушылар  өндіріс жəне ауылшауашылық кешендер жатады.

Жағдай аса нашар өзен алаптарына Ертіс өзені алабы  жатады, ондағы Глубочанка,Краснярка, Брекс, Үлбі, Бұхтырма өзендері цинкпен  жəне мыспен ластану өзінің экстримальдышамасынан  асып, жүзеген ШРК құрайды.Аса  ластанған жер асты суларына Қарағанды  металлургиялық комбинаты, Ақтөбе ЖЭС,

«Химпром» өндірісінің қалдықтарды  сақтау мен көму орындары астында  орналасқан су қабаты

жоғарғы ластанған.

42. Топырақтың техногенді ластануы.

Техногенді бұзылулар топырақтың антропогендік деградацясының бір формасы болып

табылады, ол трансорттың  үздіксз жүруімен, кен орындарды  игерумен, мүұнай-га құбыр

жолдарын салумен, жерді  қазу жұмыстарымен, құрылыстармен жəне т.б. жұмыстамен

байланысты.Республикада 184,2 тыс. га жерлер бұзылған жерлерге жақызылады, ол жердерде

қазылған жəне тау жыыстарының  қалдықтары, қалдықтар көму жері, көмір жəне тау қазба

жұмыстары карьерлері, мұнай  алаңдары, күл жинақтау орындары, қоймалар жатады. Топырақ

жамылғысының бұзылуы  өндіріс нысандарының құрылысы кезінде, сызықты құрылыстар

кезінде, пайдала қазбалар орнын игеру кезінде, қайта өңдеу  мен геологиялық барлаужұмыстары  кезінде жүреді.Қазақстанда жыл  сайын 60 млн тоннадан астам құрылыс материалдары ашық түрде

игеріледі.Тек жердің 55,4 мың  гектары рекультивацияға жатады. Едəуір көп бүлінген жерлергеҚарағанды облысының (44%), Қостанай облысының (29,5%), Манғыстау облысының (21,2%),

Ақмола облысының (16,5%), Павлодар облысының (15,5%) жерлері жатады.Бұзылған жерлердің үлкен ауданы Қазақстан Республиксының энергетика мен

минеральды ресурстар  Министрлігіне жататын өндіріс орындары мен ұйымдарына келеді:

«Казхром» -1917 га, «Бонита  Трейдинг» - 1852 га, АО «Шиелісай» - 1127 га,

«Октябрьскмұнай» - 779 га; Қостанай облысында: АҚ «Соколов-Сарбай тау-кен  байыту

комбинаты» - 7256 га жер, АҚ «Алюминий  Қазақстан» - 2361 га; Павлодар облысында: ЖШС

«Богатырь Аксес Көмсір» (9367 га жер бұзылған, 724 га жерлер өңделген), ЖЭС-3 (641 гажерлер бұзылған, 114 га игерілген), ЖЭС-1 (711 га бұзылған, игерілген жерлер жоқ).

Қарағанды облысындағы барлық ірі көмір өндіруші өнеркəсіптер мен металлургиялық

комбинаттары шетелдік инфесторларға берліген, олардың қол астында бұзылған жерлердің кең

ауданы кіреді.

43. Өндіріс қалдықтарының қоршаған ортаға әсері

Қазақстанда соңғы жылдары  қоршаған ортаға қалдықтардың тасталуы мен көмілуін

тұрақтандыру жағынан  көп жұмыстар жасалған болатын, бірақта экономиканың шикізат

бағытында дамуы себептерімен қалдықтардың мəселесі өз өзектілігін  жоғалтқан жоқ,

керсінше одан ары ушығуда.Қазақстандағы  бос жəне кең территориялардың болуы  көпке дейін жер мəселесіне көңілбөлмеудің бір себептері болып келді. Бұған сондай-ақ қандайда бір қалдықтарды екінші реттіпайдалануға ынталандыратын заң ережелерінің жоқ болуы себеп болды. Осыған дейін өндіріс

қалдықтары, уытты қалдықтарымен  қоса экологиялық нормалар мен талаптарын орындамай

сақталып келуген, нəтижесінде  республиканың көптеген аудандарында жер асты жəне беткі

сулар қарқынды түрде ластануға ұшыраған. Мысалға, Ақтөбе облысында – хромынң алты

валентілігімен, Жамбыл облысында  – фтор жəне фосформен, Шығыс Қазақстан облысында –

ауыр металлдар тұздарымен ластану қарқынды жүрген. Мұнай өнімдерімен, ауыр

металлдармен, сонымен қатар  Қызылорда, Атырау, Батыс Қазақстан  облыстарының жерлері

ластанған. Мұнда бұрғылау шламдарының, мазуттанған жəнетөмен радиоактивтіленген

сулардың, бұзылған жерлер ауданының  көлемдері бағалауға қиын келдеді.

Жыл сайын Республикада 50 мың тоннадан астам мұнай шламдары мен мазутпенластанған жерлер пайда  болады екен. Қазақстандық Каспий маңы аймағында мазуттанғанжерлердің жалпы  ауданы 194 мың. га құрайды, ал ағылған  мұнайдың көлемі млн тоннаға дейінжетеді. Топырақ қабаты 10 метр тереңдікке дейін мұнаймен қанығады.Өндіріс орындарының жылдық шығыны кезінде шамамен 1 млрд тоннаның 100 млнтоннасы ғана тиімді пайдаланылады. Террикондық қалдықтар карьерлері, бұрғылау ұңғымалары,қоймалар арқасында 60 мың гектардан астам жерлер жаттанып, жарамсыз болып қалады екен.Өндіріс орындарының үздіксіз қалдықтарының көлемінің өсуі жаңа техногендікландшафттарды құрайды. Қалдықтар үйінділерінің биіктігінің өсуінен бұл террикондарқарқынды түрде шаң түзілу көзіне айналады.

44. Радиоактивті ластанудың техногенді көздері

Радионуклидті ластнудың  техногенді көздері өндіріс əрекеті арқасында табиғираионуклидтерің қайтатаралуымен байланысты. Қоршаан ортаның едəуір масштабты қарама-қайшы өзгерістері 20 астам уран өндіруші жəне уран өңдеуші кешендердің көп жылдыққызмететуімен жəне онымен байланысты геологиялық барлау жұмыстарымен байланысты. КеңесОдағы кезінде Қазақстан уранның негізгі көзі боып табылатын, уранды ол кездегидротермальдық кен орындарды тау кен өндіру амалымен игерілетін.

Уран өндіруші кəсіпорындарының негізгі бөлігі шахталардың қалдықтары жəне кенбайыту фабрикалырының тастандылары құрайды, оларды қарқындылықтарына  байланыстытөмен немесе орташа қарқынды қалдықтарға жақызуға болады.

Уран өндіуші жəне уран өңдеуі кəсіпорындар Қазақстанның барлық деріктеррриториясында жайылған.едəір олардың ішіндегі ірісі Целинный тау – химиялықкомбинаты(Орталық Қазақстан), Үлбі металлургиялық комбинаты, Етіс химиялық-

металлургиялық комбинаты (Шығыс Қазақстан), Каспий маңы тау-металлургиялық комбинаты

(Батыс Қазақстан), оңтүстік Қазақстан кен басқару жатады. Қазақстан территориясының жасанды радионуклидтермен ластануы.Қазақстан территориясының жасанды радионуклидтермен ластануы келесіжағдайлаға байланысты болып келеді:

- Семей ядролық полигонында  көп жылдық ядролық қаруларды  сынақтан өткізудің

нəтижесі. Полигон 8500 км2 жерді  алып жатыр;

- Ядролық өндрістің іс  атқаруына жəне реакторларды  ғылыми зерттеумен байланысты,

БН-350 (Ақтау қаласы) – қазіргі  уақытта тоқтатылған;

- Иондалған сəулелеу көзін  өндірісте, медицинада жəне ғылымда  қолдануменбайланысты;Ресми құжаттар  мəліметтеріне сүйенсек Согласно  официальным данным, Семей сынақплигонында  1949 жыл мен 1989 жылдар аралығында 456 ядерлық сынақтар, 86 ауа, 30 жержəне  340 жер асты тəжриблері жүргізіліпті. Тек атосферадағы ядролық жарылыстардың  өзіндежалып қауты 6,3 Мт 0,1 MKu Sr-90 жəне 0,2 МКи Cs-137 элементтерінің бисофераға  түсті.1949-1996 жылдар арлығында Қазақстан  жерінде 503 ядролық қару сыналды.  20 млн. га

жер экологиялық апатты аймаққа, тіршіліксіз экожүйелерге айналды. Бұл апат 3,4 млн. адам

тұратын елді мекендерді қамтыды. Қазақстанда қазіргі кезде 16 млн.т. қатты радиоактивті

қалдықтар жинақталған. Мамандардың  зерттеуі бойынша, Қазақстанда тұратын 2,6 млн. адам

мутагенез ауруына шалдыққан. Егер де соңғы кезде жиі сөз  болып жүрген шетелдердің

радиоактивті қалдықтарын  біздің жерімізде сақтауға рұқсат етсек не боламыз. Бұған ешбір жол

беруге болмайды.

45.Ландшафттарға антропогендік әсерлер

Жер ландшаттарына антропогендік  əсерлер түрлері жəне масштабтары  бойынша алуан,бірақта, олардың бəрі олар табиғи ландшафттардың шекараларында  айқындалады жəне тек қанаөте  жылжымалы биогендiк жəне гидроклиматтық байланысарды өзгертеді. Ландшаттарғаантропогендік  əсер ету процессi кезінде олардың  шектерiндегi табиғи өзара байланыстарбұзады, нəтижеде ландшаттар қосымша қасиеттер  алып, бiрақ өзінің тектiк бiрлiктерiн

жоғалтпайды.Ландшаттарға антропогендік  əсер дəрежесінің тоқтатылуы немесе қысқаруы кезінде

соңғысы бастапқы күйлерге қайтып келуге ұмтылады. Бұл жағдайлар ландшаттарды екi катарлы

жіктелуі қажеттiлiгiн, олардың  табиғи жəне «мəдени» деп бөлiнуiн  терiске шығаруына қосымшадəлел болып табылады. Өзгертiлген (мəдени) ландшаттар табиғи геожүйелердiң(варианттарымен) антропогендік модификациясы болып  табылады.

Геожүйелердiң табиғи өзара  байланыстарының бұзылуы нəтижесiнде  табиғиландшафттардың əр түрлi антропогендік  дəрежелерi пайда болады. Ландшафттардыңморфологиялық  құрылымының бөлшектенуінің үлкен  дəрежесi антропогенді табиғатқа əсердiңтөменгі мəдениетi туралы куəландырады. Жəне керiсiнше, өндiргiш күштердiң жоғарғыдеңгейде  дамуы ландшаттық морфологиялық  құрылымдардың табиғи қарама-қарсылықтарының

тегiстеуiне мүмкiндiк туғызады. Мұндай табиғи территориялық кешендер өзгертiлген

ландшаттар деп атала  алады.

А.Г.Исаченко ландшаттардың  келесi төрт категориясын ерекшелеуді  ұсынады:өзгертiлмеген немесе алғашқы  қауымдық; əлсіз өзгертілген; бұзылған (қатты өзгертiлген); қайтаөзгертiлген, немесе шындығында мəдени. Қалалардың ландшаттары, автордың пiкiрiнше,табиғи байланыстары қатты бұзылған немесе қайта өзгертiлген табиғи ландшафттардыңмодификациясы  болып табылады.Антропогенді ландшаттардың  толық классификациясын А. М. Рябчиков құрастырған, ол

Жердiң қазiргi ландшаттарын өндiрiстiк əрекеті нəтижеде болған өзгерістер деңгейін келесi

топтарға бөледi: iс жүзiнде  өзгермеген табиғи ландшаттар; əлсіз  өзгертiлген ландшаттар;

бұзылған ландшаттар; қатты  бұзылған ландшаттар немесе антропогенді бедлендтер; қайтаөзгертiлген немесе мəдени, ландшаттар; табиғи негiзде адам жасаған  антропогенді ландшаттар.А.М. Рябчиков антропогенді модификация жəне бастапқы табиғи ландшафттардыңшеңберiнде табиғи территориялық кешендердiң деңгейін қалыптастырушылардың бірінежатады. Сондықтан, ол, əдеттегiдей «антропогенді ландшафт адамның əсерінен пайда болғантабиғи ландшафттар шекарасынан аса  алмайды» деп санайды. Автор табиғи компоненттерге

антропогенді əсер ету  факторларын қарастыру кезiнде  «адамның тура əсер ету аясына өсiмдiк

жəне жануар, топырақ, гидрографиялық желi жəне су режимі мен тiптi микро - жəне мезорельефте жəне душар болатындығын» қайталап айтады .Алайда, Сақталынып ландшаттардтық-белдеулiк дамудың негiзi зоналық жəнеазондальдылық жағдайлары - ендiк күн жылуының ағыны, жалпы циркуляция мен мұхиттан құрлыққа қарай жылжуы, құрлық пен теңіздің таралауы, геологиялық іргетас сақталып қалабереді, жəне бұл табиғи ландшафттық шекараларының тұрақты болуын анықтайды. Сайыпкелгенде, А. М. Рябчиковте А.Г.Исаченко жəне тағы басқа зерттеушiлер сияқты табиғиландшафттарының шектерiндегi антропогендік категориялыдың əр түрлi туындыларынерекшелеумен ландшаттардың бiр қатарлы классификациясы позициясын ұсынадыжатады. Сондықтан, ол, əдеттегiдей «антропогенді ландшафт адамның əсерінен пайда болғантабиғи ландшафттар шекарасынан аса алмайды» деп санайды. Автор табиғи компоненттерге антропогенді əсер ету факторларын қарастыру кезiнде «адамның тура əсер ету аясына өсiмдiк жəне жануар, топырақ, гидрографиялық желi жəне су режимі мен тiптi микро - жəне мезорельефте жəне душар болатындығын» қайталап айтады.Алайда, Сақталынып ландшаттардтық-белдеулiк дамудың негiзi зоналық жəнеазондальдылық жағдайлары - ендiк күн жылуының ағыны, жалпы циркуляция мен мұхиттан

құрлыққа қарай жылжуы, құрлық пен теңіздің таралауы, геологиялық  іргетас сақталып қала

береді, жəне бұл табиғи ландшафттық  шекараларының тұрақты болуын анықтайды

46.Техногенді әсерлердің қоршаған ортаға тигізетін әсерлерін болжауды құрастыру әдістемесі

Нақты бір нысанның қызмет ету аясының негізінде техногенді ландшафттарды дара,нақтылап зерттеу  нəтижелерінің сүйене отырып, осыған ұқсас нысандарда ландшафттардыңдамуы  туралы болжау жасауға болады (КАТЭК  мысалында).Өндірістік кешендердің  ландшафттарға əсер етуінің сипаты мен күшін қаншалықтыболатынын  білу үшін оған ұқсас аналогтың болуы  болжау жасауға оңтайлы жағдай

қалыптастырады. Мысалға, қазіргі  кезде салынып жатқан КАТЭК ЖЭС-інің аналогы ретінде

кан-ачинск көмірлерінің негізінде  жұмыс жасайтын Назаров МАЭС-і  саналып, алландшафттарға тизізетін  əсерлерінің түрі мен сипатына қарай  ол «Доза-эффект» үлгісінеұқсайды. Назаров МАЭС-ін аналог ретінде таңдап алу жайдан-жай емес, яғни жаңадан  салыныпжатқан ЖЭС-тер Кан-Ачинск алабында (бассейнінде) жайғасқан көмірлердің  негізінде жұмыс

жасайды. Осыған байланысты ұқсас пайдалану жолдары, технологиясына байланысты олардан