Информатикаға кіріспе. Санау жүйелері. Екілік кодтармен жүргізілетін операциялар. Бір санау жүйесінен екінші санау жүйесіне көшу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дәріс-5. Pascal программалау тілі. Құрылымы, алфавиті.

Pascal тіліндегі  сызықтық бағдарлама.

 

 

 

6-дәріс ТURВО РАSСАL - ПРОГРАММАЛАУ ТІЛІ  

6.1.   ТuгЬо  Раsса1 туралы тарихи анықтама

ТuгЬо Раsсаl - жоғары деңгейлі программалау жүйесі. Оның тұңғыш нұсқасын 1970 жылы швейцария физигі Никлаус Вирт (Niklaus Wirth) ұсынған. Автор тілді алғашқы арифметикалық есептеу машинасын жасаған француздың ұлы ғалымы Блез Паскальдің құрметіне Паскаль деп атап, тіл атауын үнемі бас әріппен жазылуын сұраған.

Кейіннен тілдің көптеген нұсқалары жарық көреді. Солардың ішінде, 1983 жылы Вогland корпорациясының талантты кызметкері Андерсон Хейлсбергтің жасаған жаңа үлгісі - ТuгЬо Раsсаl программалаушылар арасында үлкен сұранысқа ие болды. Оның бүл нүсқасы СР/М операциялық жүйесіне негізделген. 1984 жылдың басында МS DОS жүйесіне ауыстырылғалы бері пайдалану қарқыны бұрынғыдан да арта түсті. ТuгЬо Раsсаl-дің жоғарғы деңгейлі логикалық құрылымы әр түрлі есептерді дәл шешуге көмегін тигізеді. ТuгЬо Раsсаl жүйесінде қарапайым есептерді шешудің программасынан бастап, күрделі мәліметтер корын кұрудың сан қырлы жұмыстары жүргізіледі.

 

6.2. Тілдің алфавиті

Кез келген тілді үйрену оның алфавитінен басталады. ТuгЬо Раsсаl программалау тілінің де басқа тілдер сияқты өзіне тән алфавиті бар. Программаның элементтерін жазуда қолдануға болатын символдар жиынтығын тілдің алфавиті дейміз. ТuгЬо Раsсаl тілінің алфавиті мына символдардан түрады:

1/ Латын алфавитінің 26 (баспа  және жазба) әріптері: А,В,С,D, ...,W,Х,Ү,Z, а,Ь,с,d, ...,w,х,у,z;

2/ Орыс алфавитінің 32 (баспа  және жазба) әріптері программада түсіндірме мәтіндерді жазуда пайдаланылады;

3/ Араб цифрлары: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9;

4/ Арнайы символдар. Оларды  белгілі бір функцияларды атқаруына  сәйкес төмендегі топтарға жіктеуге  болады:

а/ Айыру (тыныс) белгілері: - (бос орын), . (нүкте), ,(үтір), ; (нүктелі үтір), : (қос нүкте), ( ) (ашылған және жабылған жай жақша), [ ] (ашылатын және жабылатын квадрат жақша), '(апостроф) , #(тор),т.б. (бұл белгілердің толық тізімін және олардың атқаратын қызметін 1-кестеден көре аласыз);

ә/ Арифметикалық амалдар таңбалары: + (қосу), - (азайту), * (көбейту), / (бөлу), div (бүтін бөлу), mоd (бүтін қалдықты анықтау); 

б/ Қатынас таңбалары: < (кіші), > (үлкен) , = (тең), := (меншіктеу), < >(тең емес), <= (кіші немесе тең), >= (үлкен немесе тең).

Әрбір символдың өзінің реттік нөміріне сәйкес белгіленген коды болады. Жоғарыдағы символдар АSСІІ (Аmегісаn Stаndагt Соdе foг Іnfогmаtіоn Іntегсһаngе) коды бойынша 0-ден 255 дейінгі сандармен кодталынады.

 

6.3. Қызметші сөздер

ТuгЬо Раsсаl тілінде алдын ала қызметі тағайындалған сөздер тобы колданылады. Оларды ТuгЬо Раsсаl-дің қызметші сөздері деп  атайды. Бұл сөздер ағылшын тілінде берілгенімен, мағынасы атқарылатын іс -әрекетті баяндайды.

Мысалы: Ргоgгаm - сөзі программаның такырыбын, Ьеgіn — программаның басын, еnd - программаның соңын сипаттауға пайдаланылады. Кестеде қызметші сөздердің тізімі және олардың мағынасы көрсетілген.

                     1.2. - кесте. Қызметші сөздер

Қызметші сөз	Мағынасы	Қызметші сөз	Мағынасы
1	2	3	4
АЬsоlute Аnd Аггау Аsm	абсолюттік және массив ассемблер	LаЬеІ LіЬгагу Моd Nil	белгі библиотека бүтін қалдық бос ссылка

Жалғасы 1.2

1	2	3	4
Веgіn	басы	Not	терістеу
Саsе	таңдау	Оbjесt	объект
Соnst	тұрақты	Оf	тип анықтау
Соnstructоr	конструкторр	Ог	немесе
Dеstrustor	деструктор	Расked	жинақталған
Div	бүтін бөлу	Ргосеdure	процедура
Do	орында	Ргоgгаm	программа
Downto	кеміту	Rесогd	жазба
Else	әйтпесе	Rереаt	қайталау
End	соңы	Sеt	көпшелеу
Ехрогt	экспорт	Stгіng	жол
Ехtегnаl	сыртқы	Тһеn	онда
Ғіlе ІЛыг •;-:	файл	То	дейін
fоr	үшін	Туре	тип
Ғunсtіоn	функция	Unit	модуль
Ғоrward	оздыру	Until	соған дейін
Goto	көшу	Uses	пайдалану
Іf	егер	Vаг	айнымалы
Іn	құрамында	Whilе	әзір
Іnlіnе	негізгі	Wіth	жазба басы
Іnterface	интерфейс	Хог	немесе кері
Іnterrupt	үзу

 

Идентификатор (атау)

ТuгЬо Раsсаl тілінде атауды идентификатор деп атайды. Яғни, идентификатор программаның кез келген элементіне (айнымалылар, тұрақтылар, функциялар, файлдар, жиындар, т.б.) берілген атау. Ол стандартты және пайдаланшылар идентификаторлары болып екіге бөлінеді.

Стандартты функциялар, қызметші сөздер, т.с.с. стандартты объектілер атаулары стандартты идентификатор

 

Пайдаланушылар идентификаторы ретінде әріптер мен цифрлар тізбегі алынады. Программалаушы идентификатордың төмендегі жазылу ережелерін білуі кажет:

• Идентификатор міндетті түрде әріптен басталатын латын әріптері мен цифрлардан тұрады;

• Оның құрамында орыс алфавитінің әріптері, арнайы символдар, әсіресе, бос орын болмауы қажет;

• Қызметші сөздер пайдаланушылар идентификаторы бола алмайды;

• Идентификатордың максимальды ұзындығы - 127 символ болғанымен, оның тек 63 символы ТuгЬо Раsсаl -да окылады.

Идентификатор кысқа, әрі түсінікті болғаны дұрыс. Себебі, оның мағынасы болмағаны қателік туғызбаса да, белгіленген программа элементі туралы мәлімет беруі тиімді екенін ескерген жөн. Мысалы: metka 12, Вlok, Window 1, т.с.с.

Бір программада бірнеше объектіге бір ғана атау беруге болмайды. Бұл шарт орындалмаған жағдайда экранда төмендегідей хабарлама шығады: Error 4: Duplicate identifier (Қате 4: Қайталанған идентификатор).

Идентификатор тағайындауда программалаушылар тарапынан жиі жіберілетін қателіктер:

3 Dgraph - цифрдан басталған;

Nomer. Doma – құрамында нүкте  бар;

Blok # - арнайы символ қойылған;

My Progpam – құрамында бос  орын бар;

Mod – қызметші сөз қолданылған.

 

Бақылау сұрақтары

1. ТuгЬо Раsсаl тілінің алфавиті қандай символдардан тұрады?
2. Қандай сөздер қызметші сөздер деп аталады?

3. Идентификатор дегеніміз  не, оның қандай түрлері бар?

4. Стандартты идентификаторларға  мысал келтіріңіз.

5. Пайдаланушылар идентификаторынын  жазылу ережелерін атаңыз.

 

   Бүтін тип

 Паскаль тілінің стандартында бүтін типтің Integer бір ғана түрі аныкталса, ТuгЬо Раsсаl -да стандартты бүтін типтердің бес түрі бар: shortint, integer, longint, byte, word.

Бұл типтердің сипаттамасын 2.1 кестеден көре аласыз.

2.1-кесте. Берілгендердің бүтін типтері

Тип	Диапазоны	Форматы	Көлемі (байт)
Shortint	-128 .. .127	Таңбалы	1
integer	-32768 .. 32767	Таңбалы	2
longint	-2147483648.. .2147483647	Таңбалы	4
byte	0.. .255	Таңбасыз	1
word	0... 65535	Таңбасыз	2

ТuгЬо Раsсаl -да бүтін типтегі оң және теріс сандар әдеттегідей жазыла береді. Оларға барлық арифметикалык амалдарды колдануға болады.

  Логикалық (бульевтік) тип

Паскальда стандартты логикалық тип - Ьооlеаn (көлемі -1 байт), Логикалық типтің бұл атауы, атақты математик Джордж Буль есіміне байланысты Ьооlеаn (бульевтік) деп аталады. Логикалық типтегі элемент тек екі мәнді қабылдай алады: true (ақиқат), false (жалған). ТuгЬо Раsсаl -да логикалық типтің жаңа түрлері анықталған. Олар: ВуteВооІ (көлемі - 1 байт), WогdВооІ (көлемі - 2байт), LоngВоо1 (көлемі - 4 байт). Барлық логикалық типтердің мәні tгuе (ақиқат) болғанда, 1 санына сәйкес келеді. Ал, олардың fаlse (жалған) мәні 0 санына тең болады.

Логикалық типтегі берілгендер программада шартты тексеруде қолданылады. Логикалық шарт мына қатынас

 

таңбалары: >(үлкен), < (кіші), <= (кіші немесе тең), >=(үлкен немесе тең), < >(тең емес),= (тең) арқылы жазылады. Мысалы, 12<30 нәтиже - true (ақиқат), 12=30 нәтиже false (жалған).

Логикалық типтегі берілгендерге логикалық амалдар қолданамыз. Логикалык амалдар арқылы логикалык өрнектер ұйымдастыруға болады. Логикалык өрнектің нәтижесі әрқашанда екі мәннің: true (ақиқат), false (жалған) біріне тең болады. Логикалық амалдардың толық тізімін 2.2-кестеден көре аласыз.

 

 

2.2-кесте. Негізгі логикальқ амалдар

Амалдар	Іс-әрекет	Өрнек	А	В	Нәтиже
Not	Логикалық "терістеу"	Not А	Тruе		Fals
			Fals		Тruе
Аnd	Логикалық "және" (конъюнкция)	А аnd В	Тruе	Тruе	Тruе
			Тruе
				Тruе
				Fals
Оr	Логикалық "немесе" (дизъюнкция)	АоrВ		Тruе	Тruе
				Fals	Тruе
				Тruе	Тruе
Хоr	"немесеге" кері	А хоrВ		Тruе	Fals
				Fals	Тruе
				Тruе	Тruе

 

Символдық (литерлік) тип

Символдық (литерлік) тип Сhаr АSСІІ (Аmеrісаn Stаndart Соde for Іnformаtіоn Іntегсhаngе) кодының барлық түріне сәйкес келетін символдарды анықтайды. Сhаr типтегі көрсеткіштердің кодын оrd функциясымен алуға болады. Осы кодтары арқылы символдық типтегі көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыруға болады.

Белгілі бір іс-әрекетті атқаратын, басқарушы символдарға 0-ден 31-ге дейінгі код тағайындалған. Символдық типті айнымалылар мәні ' (апостроф) таңбасына алынады. Мысалы: 'А' , '$', '3' т.с.с.

Символдық типтің кеңейтілген түсінігі жолдық тип string болып табылады. Жолдық типтегі берілгендер туралы кейінгі тарауларда толық айтылған.

Паскальдің стандартында нақты типтің бір ғана түрі rеаl аныкталса, ТuгЬо Раsсаl -да нақты типтің 5 түрі колданылады: rеаl, sing1е, douЫе, ехtended, соmр. Бұл нақты типтердің сипаттамасы 2.3-кестеде берілген.

2.3-кесте. Берілгендердің нақты типтері

Тип	Диапазоны	Форматы (цифр саны)	Көлемі (байт)
rеаl	2,9*10'39... 1,7*1038	11-12	6
sing1е	1,5* 10'45 ...3,4*1038	7-8	4

 

 

douЫе

5*10'324... 1,7*10ЗОЬ	15-16	8
ехtended	3,4*10-4932...1,1*104932	19-20	10
соmр	-263+1 ... 263-1	19-20	8

 

Мұндағы, sing1е, douЫе, ехtended, соmр типтерін компьютердің жетілген, соңғы түрлерінде жұмыс істегенде қолданған тиімді. Себебі, бұл нақты типтің түрлерін пайдаланғанда компьютердің қосымша процессоры болғаны жөн. Сол кезде, есептеулер сапасы жоғары, әрі жылдам жүргізіледі. Қарапайым программаларда rеаl типі пайдаланылады. Ал, rеаl типі бойынша жүргізілетін есептеулерге қосымша процессордың қажеті жоқ.