Азаматтық құқықтық реттеудің пәні және әдістемесі

2. Үлесiн сатушы  оның сату бағасын және оны  сатудың басқа да шарттарын  көрсете отырып, үлестi меншiктiң  басқа қатысушыларына өз үлесiн  бөтен адамға сату ниетi туралы  жазбаша түрде хабарлауға мiндеттi. Егер үлестi меншiктiң басқа қатысушылары  сатып алудан бас тартса немесе  қозғалмайтын мүлiкке меншiк құқығындағы  сатылатын үлестi бiр ай iшiнде, ал  басқа мүлiк жөнiнен - хабар алған  күннен бастап он күн iшiнде  сатып алмаса, сатушы өз үлесiн  кез келген адамға сатуға құқылы.

3. Үлес сатып  алудың басым құқығы бұзыла  отырып сатылған жағдайда үлестi меншiктiң кез келген басқа  қатысушысы үш айдың iшiнде сотта  өзiне сатып алушының құқықтары  мен мiндеттерiн аударуды талап  етуге құқылы.

4. Үлестi сатып  алудың басым құқығын басқа  бiреуге беруге рұқсат етiлмейдi.

5. Осы баптың  ережелерi айырбас шарты бойынша  үлестi иелiктен айыру кезiнде  де қолданылады.

6. Осы баптың ережелері стратегиялық объектілерді иеліктен шығару жағдайларына қолданылмайды.

 

31)Ортақ меншіктегі мүлікті бөлу және үлесті бөліп шығару ерекшелігі. 221-бап. Бiрлескен меншiктегi мүлiктi бөлу және одан үлестi бөлiп шығару

1. Ортақ меншiктi бiрлескен меншiкке қатысушылар  арасында бөлу, сондай-ақ олардың  бiреуiнiң үлесiн бөлiп шығару  қатысушылардың әрқайсысының ортақ  мүлiкке құқығындағы үлесi алдын  ала анықталған жағдайда ғана  жүзеге асырылуы мүмкiн.

2. Ортақ мүлiктi бөлу және одан үлестi бөлiп  шығару кезiнде, егер заң актiлерiмен  немесе қатысушылардың келiсiмiнде  өзгеше көзделмесе, олардың үлестерi тең деп танылады.

3. Ортақ мүлiктi бөлу және одан үлестi бөлiп  шығару негiздерi мен тәртiбi осы  Кодекстiң 218-бабының ережелерiмен белгiленедi, өйткенi ол осы Кодекспен, басқа да заң құжаттарымен бiрлескен меншiктiң жекелеген түрлерi үшiн өзгеше белгiленбеген және бiрлескен меншiкке қатысушылар қатынастарының мәнiнен туындамайды.

  Шаруа  қожалығының меншігі. 224-бап. Шаруа немесе фермер қожалығының меншігi

1. Шаруа қожалығының мүлкі, егер оның мүшелерінің арасындағы шартта өзгеше белгіленбесе, оларға бірлескен меншік құқығында тиесілі болады.

Бірлескен қызмет туралы шарт негізінде жай серіктестік нысанында ұйымдастырылған фермер қожалығының мүлкі оның мүшелеріне ортақ үлестік меншік құқығында тиесілі болады.

Өзіндік кәсіпкерлікке негізделген фермер қожалығының мүлкі оған жеке меншік құқығында тиесілі болады.

2. Шаруа немесе фермер қожалығы мүшелерінің меншігінде жер учаскелері, жер учаскесіндегі екпелер, оның ішінде жеке орман қорындағы екпелер, еріксіз және (немесе) жартылай ерікті жағдайларда өсіріліп, ұсталатын жабайы жануарлар, шаруашылыққа арналған және өзге де қора-қопсылар, мелиорациялық және басқа да құрылыстар, өнім беретін және жегін мал, құс, ауыл шаруашылығына арналған және өзге де техника мен жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар және қожалық мүшелері берген және (немесе) қожалық үшін оның мүшелерінің ортақ қаражатына сатып алынған басқа да мүлік болуы мүмкін.

3. Шаруа немесе фермер қожалығының қызметі нәтижесінде алынған жемістер, өнім мен кірістер шаруа немесе фермер қожалығы мүшелерінің ортақ мүлкі болып табылады және олардың арасында келісім бойынша пайдаланылады.

Шаруа қожалығының мүлкінің құқықтық жағдайы және рекшелігі. 226-бап. Шаруа немесе фермер қожалығын шаруашылық серiктестiгi немесе

кооператив етiп қайта құрған кездегi мүлiктiң құқықтық режимi

1. Қожалық  мүлкi негiзiнде шаруа немесе фермер қожалығының мүшелерi шаруашылық серiктестiгiн немесе өндiрiстiк кооператив құруы мүмкiн. Қайта құрылған мұндай шаруа немесе фермер қожалығының заңды тұлға ретінде шаруа немесе фермер қожалығының мүшелерi өзiне салымдар және басқа жарналар түрiнде берген мүлiктiң, сондай-ақ оның қызметi нәтижесiнде алынған және заңдарға қайшы келмейтiн өзге де негiздер бойынша сатып алынған мүлiктiң меншiк құқығына ие болады.

2. Шаруа немесе фермер қожалығының серiктестiкке қатысушылары немесе кооператив мүшелерi болып табылатын мүшелерi салымдарының мөлшерi осы Кодекстiң 218-бабында немесе 225-бабының 3-тармағында көзделген тәртiп бойынша белгiленетiн шаруа немесе фермер қожалығының мүлкiне ортақ меншiк құқығындағы өз үлестерiн негiзге ала отырып белгiленедi.  

 

32)Бірлескен ортақ қызмет шарты (қарапайым серіктестік)

 Меншік құқығының пайда болу  негізі. Меншік құқығы және меншіктің түрлері[өңдеу]

Адамзат дамуының қандай да болсын тарихи кезеңдеріне көз жүгіртіп қарайтын болсақ, меншік мәселесі бірінші орында тұратындығын аңғарамыз. Меншік — адамзат қоғамындағы мәнді құбылыс, ол адамның өмір сүруінің негізгі болып табылады. Жеке меншіктің пайда болуы Ежелгі Грекия, Ежелгі Рим, т.б. сол сияқты мемлекеттердің қалыптасуы мен даму бағыттарын айқындады.

• Қазақтың әдеп-ғұрып заңында жерге жеке меншік құқығы болған жоқ. Жеке меншікте тек мал мен мүлік болды. Меншік құқығын бекіту үшін малдың құлағына ен салатын.
• Бүгінгі түсінік бойынша меншік құқығы дегеніміз — субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.

Меншік — бұл жеке адамның затқа байланысты қарым қатынасы. Сондай-ақ меншік заң бойынша қорғалды Біздің елімізде меншіктің заңдастырылған екі түрі бар: жеке меншік және мемлекеттік меншік. Қазақстан республикасының Конституциясына сәйкес олар бірдей мойындалады және қорғалады. Жеке меншік—бұл азаматтардің және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі, ал мемлекеттің иелігіндегі мүліктер мемлекеттік меншік болып есептеледі Біздің еліміздегі нарықтық қатынастар мемлекеттік меншіктің әр түрлі формаларының қажеттілігін тудырады.Сондықтан да біздің елімізде мемлекеттік меншікті жеке меншікке айналдыру (приватизация) жүргізіліп жатыр.

Кейбір жағдайларда мүлік тек біреудің меншік құқығында ғана емес, бірнеше адамға тиісті болуы мүмкін. Бір немесе одан да көп бірнеше тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Ортақ меншіктің үлестік және бірлескен ортақ меншік деген түрлері бар. Меншік иелерінің үлестері белгілі болса, онда ол үлестік ортақ меншік болады. Меншік құқығына қатысты үлестері белгіленбеген болса, онда олардың үлестері өзара тең. Бұл — бірлескен ортақ меншік.

Меншік құқығын иемдену тәртібі[өңдеу]

Меншік құқығының пайда болу негіздерін бастапқы және туынды деп ажыратуға болады. Бастапқы негізге бұрын ешкімнің меншік құқығында болмаған мүлік жатқызылады, яғни, жаңа салынған үй, олжа, қараусыз жануарлар, т.б. Туынды негіз мүліктің бір тұлғадан екінші тұлғаға өтуі негізінде пайда болатын меншік құқығы, мысалы, келісім бойынша жасалуы мүмкін сату — сатып алу, айырбастау, сыйлау.

• Қазақтың әдет-ғұрып заңында бірінші болып жерді басып алу құқығы болған, яғни кімде-кім бірінші болып қыстаудан көшіп, жаңа жерге орнығып алса, жайылым мен суат соның меншігі болып саналған.

Бұл құқық табиғи суаттарға ғана қатысты, ал жасанды суаттарға, құқықтар мен тоғандарға меншік құқығы осыларды жасаған адамдарға байланысты анықталған.

Меншік құқығың тоқталуы[өңдеу]

Меншік құқығының тоқтатылуы өз еркімен және мәжбүрлі түрде жүзеге асырылады. Мүлікті өз еркімен басқа тұлғаға беру, сату, меншік құқығынан бас тарту, мүлікті жою және т.б. Мәжбүрлі түрде меншік құқығын тоқтату: тәркілеу, реквизация, иесіз мәдени немесе тарихи маңызы бар мүліктерді сатып алу және т.б. негізде жүргізіледі.

Меншікті иелену, пайдалану, билік ету[өңдеу]

Меншік құқығының мазмұнын іс жүзінде меншікті иелену, пайдалану және билік ету құқығы құрайды.

Иелену құқығы дегеніміз[өңдеу]

Иелену құқығы дегеніміз — мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң жүзінде қамтамасыз ету. Мысалы, адам іссапармен жол жүріп кетсе де, артында қалған мүліктің толық иесі бола алады.

Пайдалану құқығы дегеніміз[өңдеу]

Пайдалану құқығы дегетміз — мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда — кіріс, өсім, жеміс, төл алу, т.б. нысандарында болуы мүмкін. Бір ескеретін жағдай майдалану құқығы иелену құқығынан кейін пайда болады. Мәселен, жеке меншік болып табылатын тракторды шаруашылықта пайдалану — иелену құқығы, ал оны басқа тұлға пайдалануға беру—пайдалану құқығы болып табылады.

Билік ету құқығы дегеніміз[өңдеу]

Билік ету құқығы дегеніміз — мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі. Бұл мүлікке байланысты заңға қарсы келмейтін қандай да болсын әрекеттерді жасау мүмкіндігі. Мысалы, өзіне тиесілі мүлікті біреуге сату, айырбастау немесе оны жойып жіберу, т.б. Меншік иесі заң жүзінде мүліктің тағдырын шешуге қабілетті.

 Жылжымайтын  мүлікке меншік құқығының пайда  болу ерекшелігі. 

 

33)Өңдеу. 237-бап. Өңдеу

1. Шартта  өзгеше көзделмегендiктен, адам өзiне  тиесiлi емес материалдарды өңдеу  арқылы дайындаған жаңа қозғалатын  затқа меншiк құқығын материалдардың  меншiк иесi алады.

Алайда, егер өңдеу құны материалдардың құнынан едәуiр асып кетсе, жаңа затқа меншiк құқығын адал жұмыс iстеп, өңдеудi өзi үшiн жүзеге асырған адам алады.

2. Егер шартта  өзгеше көзделмесе, өз материалдарынан  дайындалған затқа меншiк құқығын  алған материалдардың меншiк иесi ол затты өңдеудi жүзеге асырған  адамға оның құнын өтеуге, ал  ол адам жаңа затқа меншiк  құқығын алған ретте соңғысы  материалдардың меншiк иесiне  олардың құнын қайтаруға мiндеттi.

3. Өңдеудi жүзеге  асырған адамның ықылассыз әрекеттерiнiң  нәтижесiнде материалынан айрылған  меншiк иесi жаңа затты өз меншiгiне  берудi және өзiне келтiрiлген залалдардың  орнын толтыруды талап етуге  құқылы.

өңделген мүлікке меншік құқығының пайда болу ерекшелігі.

Затты беру ұғымы. 239-бап. Заттардың берiлуi

1. Заттардың  алушыға тапсырылуы, сол сияқты, егер заңдарда немесе шартта  өзгеше көзделмесе, алушыға жөнелту  үшiн көлiк ұйымына өткiзу және  иелiктен айырылған заттарды жеткiзiп  беру мiндеттемесiнсiз алушыға  салып жiберу үшiн почтаға өткiзу-берiлу  деп танылады.

2. Егер затты  иелiктен айыру туралы шартты  жасасу кезiнде-ақ ол алушының  иелiгiнде болса, зат оған сол  кезден бастап берiлген деп  танылады. Затқа коносамент немесе  өзге де өкiмшi құжат беру заттарды  беруге теңестiрiледi.

Меншік құқығының иелену мерізімі арқылы пайда болуы. 240-бап. Иелену мерзiмi

1. Мүлiктiң  меншiк иесi болып табылмайтын, бiрақ  өзiнiң жеке қозғалмайтын мүлкiндей  он бес жыл бойы, не өзге  мүлiктi кем дегенде бес жыл  адал, ашық және ұдайы иеленген  азамат немесе заңды тұлға  ол мүлiкке меншiк құқығын (иелену  мерзiмiн) алады.

Мемлекеттiк тiркеуге жататын қозғалмайтын және өзге де мүлiкке меншiк құқығы бұл мүлiктi иелену мерзiмiне сәйкес алған тұлғада осындай тiркеу кезiнен бастап пайда болады.

2. Мүлiкке  меншiк құқығын алғанға дейiн  оларды өз мүлкiндей иеленушi азамат  немесе заңды тұлға өз иелiгiн  мүлiктiң меншiк иелерi болып табылмайтын, сондай-ақ заң құжаттарында немесе  шартта көзделген өзге де негiздерге  сәйкес оларды иеленуге құқығы  жоқ үшiншi жақтардан қорғауға  құқылы.

3. Иелену  мерзiмiне жүгiнетiн азамат немесе  заңды тұлғаның өздерi құқықты  мирасқорлары болып табылатын  тұлғаның осы затқа иелiк еткен  уақытының бәрiн өз иелiгiне  қосып алуына болады.

4. Тұлғада  болып, оның иеленуiнен осы Кодекстiң 260-263, 265-баптарына сәйкес талап етiлуi мүмкiн мүлiктер жөнiндегi иелену мерзiмiнің өтуi тиiстi талаптар бойынша талап мерзiмi бiтуiнен ерте басталмайды.

5. Егер тұлғаға  сотта оның меншiк құқығын танудан  бас тартылған ретте мүлiктi иеленушi тұлға меншiк иесiне айналады.

Иесіз азаттар. 242-бап. Иесiз заттар

1. Меншiк иесi жоқ немесе меншiк иесi белгiсiз  зат не меншiк иесi оның меншiк  құқығынан бас тартқан зат  иесiз болып табылады.

2. Егер меншiк  иесi бас тартқан заттарға меншiк  құқығын алу туралы (осы Кодекстiң 243-бабы), олжа туралы (осы Кодекстiң 245-бабы), қараусыз жануарлар туралы (осы Кодекстiң 246-бабы) және қазына (осы Кодекстiң 247-бабы) туралы ережелер терiске шығармаса, иелену көнелiгiне (осы Кодекстiң 240-бабы) сәйкес иесiз қозғалмалы заттарға меншiк құқығы алынуы мүмкiн.

3. Иесiз қозғалмайтын  заттарды олар табылған аумақтағы  қаладағы аудан, облыстық, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл (село), ауылдық (селолық) округ әкiмi аппаратының мәлiмдеуi бойынша қозғалмайтын мүлiктi мемлекеттiк тiркеудi жүзеге асыратын орган есепке алады. Коммуналдық меншiктi басқаруға уәкiлдiк берiлген орган иесiз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен бастап бiр жыл өткеннен кейiн бұл затты коммуналдық меншiкке түстi деп тану туралы талап қойып сотқа жүгiне алады.

Коммуналдық меншiкке түскен мүлiктi есепке алу, сақтау, бағалау, одан әрі пайдалану және сату жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыруды коммуналдық меншiктi басқаруға уәкiлеттi орган жүзеге асырады.

Мемлекеттiк меншiкке түскен мүлiктi есепке алу, сақтау, бағалау, одан әрі пайдалану және сату тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.

Сот шешiмi бойынша коммуналдық меншiкке түстi деп танылмаған иесiз қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншiк иесiнiң иелiгiне, пайдалануына және билiк етуiне қайта қабылдануы, не иелену мерзiмiне орай (осы Кодекстiң 240-бабы) меншiкке алынуы мүмкiн.

Меншік иесі бастартқаг қозғалатын заттар. 243-бап. Меншiк иесi бас тартқан жылжымалы заттар

1. Меншiк иесi тастаған немесе оларға меншiк  құқығынан бас тарту мақсатымен  өзгеше түрде қалдырып кеткен  жылжымалы заттар (тасталған заттар) осы баптың 2-тармағында көзделген  тәртiппен басқа адамдардың өз  меншiгiне айналдырылуы мүмкiн.

2. Меншiгiнде, иелiгiнде немесе пайдалануында  құны жиырма айлық есептiк көрсеткiшке  сәйкес сомадан көрiнеу төмен  тасталған мүлiк не тасталған  металл сынықтары, жарамсыз өнiм  жатқан жер учаскесi бар адамның  ол заттарды пайдалануға кiрiсiп  немесе осы заттарды меншiгiне  қаратқандығына куә болатын өзге  де iс-әрекет жасап, оларды өз меншiгiне  айналдыруға құқығы бар.