Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңдері

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ...................................................................................................................4

 

1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ПРЕЗИДЕНТТІК ҮЛГІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ....................................................................................9

1.1 Басқарудың республикалық  үлгісінің тарихы мен түсінігі...........................9

1.2 Президенттік республиканың  ерекшелігі.....................................................10

1.3 Қазақстан Республикасында президенттік институттың  қалыптасуының құқықтық алғышарты............................................................................................15

1.4 Қазақстанда басқарманың президенттік  үлгісі.............................................19

 

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТУСЫ..............................................................................................................30

2.1 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңдері.................................................................................................................30

2.2 ҚР Президентінің құқықтық  жағдайы...........................................................39

2.3 Президентті таңдаудың тәртібі  және оны қызметтен босату......................45

2.4 Президент Әкімшілігі және басқа органдар.................................................47

 

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮКІМЕТІ МЕН ПРЕЗИДЕНТТІҢ ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛЫНЫҢ  МӘСЕЛЕЛЕРІ....................................................................58

 

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................64

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................67

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Мемлекеттік биліктің институттарын қалыптастырудың негізгі міндеті жүйе ретінде қоғамның даму деңгейі мен саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайына сәйкес оның саяси және құқықтық рәсімдеуін таңдау болып табылады. Мұндай таңдау мемлекетті қалыптастыруда саяси және құқықтық негізін және мемлекет пен қоғамның өзара іс-қимылының сипаттамасын анықтайды. Ғылыми талдауда объективті қажетілік берілген мәселемен, сонымен қатар Қазақстанға қатысты ауыспалы қоғамды басқару үлгісінің саяси және құқықтық табиғатын зерттеуде көрінеді. Бұл Қазақстандық қоғамды басқарудың қазіргі заманғы және демократиялық үлгіні таңдаудағы бірінші тәжірибесі жөнінде сөз болып отырғаны анық. Бір жағынан, Қазақстан мемлекеті тәуелсіздік алғаннан кейін басталған кезеңде саяси реформаның негізгі мақсаттарының бірі – ауыспалы кезеңдегі қоғамның қажеттілігін толық жүзеге асыру үшін, мемлекеттік билікті ұйымдастырудың әдістерінің өзгеруі болды [1, б 7].

Біздің көзқарасымыз бойынша, таңдау мәселесін ғылыми-теориялық  дәлелдеу, Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы мен дамуы және мемлекеттік «құрылыстың» қиын процессінің стратегиялық концепциясын, басқарудың берілген үлгісін таңдауды жүзеге асырғандағы жөнінде, саяси және конституциялық табиғатының ерекшеліктерін, барлық заңдылықтарды шығару жоспарын Қазақстандық ғалымдар әлі аяғына дейін әзірлеген жоқ.

Қазақстан Республикасының  президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттік биліктің және халық бірлігінің кепілі, тұрақты Конституция- азаматтардың бостандығы мен құқығы [2,б 8].

Негізгі өзгерудің шешуші факторы президенттік институт республикасында Қазақстан мемлекетінің барлық қалыптасу процесі табысты іс-әрекет болып табылады. Осыған байланысты басқарудың президенттік үлгісінің Қазақстандық нұсқасы, шетел мемлекетінің Конституциясының тәжірибесі есебімен қалыптасқан процесс, біздің елдің ұлттық дәстүрі актуалды болып отыр.

Осыған байланысты кәсіби Парламенттің өкілеттігінің кеңеюін, Үкіметтің көтерілу деңгейін, жергілікті биліктің жауапкершілігі мен әсерлігі, қоғамдық институттар, соттың шын тәуелсіздігін қамтамасыз ету, баспасөзді ынталандырған, азаматтардың бостандығы мен құқықтық кепілдігі ретінде Президенттің ерекше рөлін белгілеу қажет.

Зерттеудің актуалдылығы ҚР-да басқарудың президенттік үлгісінің қалыптасуы және конституциялық статустың мағынасы мемлекеттің басшысы ретінде дипломдық жұмыстың берілген тақырыбын таңдауды алдын ала анықтады. 

  Мәселені зерделеудің дәрежесі. Теориялық және методоголиялық құндылықтың қарастырылатын тақырыбын мағыналау және әзірлеу үшін Қазақстандық және Ресейлік ірі политологтар мен заңгерлер көрсетеді – Абдулпаттаева С.И., Аверьянова В.Б., Ахметова М.М., Баймаханова М.Т., Барнашева А.М., Бачилло И.Л., Бурханова К.Н., Джунусова М.С., Ефимова В.И., Зиманова С.З., Ишмухаме-дова А.Ш., Кузнецова Е.А., Кузнецова И.Н., Надеждина Б.Б., Нарматова С.З., Нерсесянца В.С., Нурпеисова Е.К., Сабикенова С., Садыкова Т.С., Сапаргалиева Г.С., Сарсенбаева Т.С., Сартаева С.С., Сахарова Н.А., Урьянса Ю.П., Четвернина В.А., Чиркина В.Е., Шайкенова Н.А., Шевцова В.С., Энтина Л.М. және басқалар. Осы феноменді зерттейтін политологтар үшін, Қазақстандық ғалымдар жиі мемлекеттік құрылғы нұсқасын және Қазақстанда басқарудың құрылған үлгісін салыстыратын, Франциядағы мемлекеттік билік жүйесі және Бесінші Франциялық Республиканың қалыптасуы туралы Ф.Ардананың еңбектерін де қарастырады [3, б 141-142].

Қазақстан Республикасында  басқарудың президенттік үлгісінің дамуы және қалыптасу табиғатын зерттеу контекстінде мемлекет егемендігін алғандағы мәселелерді ашу және әзірлеу, бұл сұрақ әрқашан мемлекеттік құрылыс сұрақтарымен өзара тығыз байланысты.

Өзін нақты мемлекетке ауыстырған СОКП шексіз өкілетті СССР сияқты үлкен мемлекеттердің сыртқы және ішкі қызметтерінің барлық сипаттамаларын анықтады, ол мақсатына және қатаң өз шарттарын күштеп таңу орталығының міндетін өзіне тәуелді етті. Қоғамдық өмірдің барлық сферасында таралған бұл өкілеттілік қазақ ССР мемлекетінің егемендігі басқа одақтық республика сияқты тең, кеңестік кезеңінде шынында үстірт болғандығын көрсетеді және дәлелдейді. Қазақстандық зерттеушілер қалай әділетті белгілейді: «...Республика ішкі саяси өмірде ешқандай құқық болған жоқ, толығымен СССР-ға тәуелді болды. Ол өзінің байлығын, экономикалық ресурстарын қолдануына құқығы болмады – барлық құқық экономиканы басқару бойынша СССР жүргізуде қолданылды». Берілген мәселені талдауда осындай тұжырымдаманы белгілі Қазақстандық заңгер Сапарғалиев Г.С. шығарды: «...Қазақ ССР егемендігі тек әлеуетті жағдайында ғана болды. Біртұтас мемлекет деп мойындаған болашақта СССР одағы құрамында болатын Қазақ ССР барлық белгілері мен егемендік құрылымы бар болса да, ерікті тәуелсіз болған жоқ» [4, б 25].

Қазақстан Республикасының экономикалық, саяси және құқықтық сферада жүзеге асатын кардиналдық реформалар қоғамның демократиясы өзінің қажеттілігін Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің қалыптасуының

нақты концепциясына  терең үңілуге шарт қойды. Осыған байланысты, қазіргі

кезде ғылымда объективті қажеттілік бар және алғышарттар  пайда болды және басқарудың президенттік үлгісі және оның даму тенденциясы  мен перспективті анықтаумен Қазақстан Респуликасының қалыптасу мәселесін толық талдау мүмкін.

Тұғырлы нормативті-құқықтық құжат ретінде Республиканың  Конституциясын зерделеу мәселесінің  жалпы комплекстік зерттеуді болжайды. Қазіргі заманғы ғылымда, Қазақстандық және шет елдік ғалымдардың еңбектерінде және тәжірибелерінде негізгі және берілген тақырыптың актуалды сұрақтары кең және мағыналы бейнеленген. Бұл байланыста, бірінші кезекте, Қазақстан Республикасының Конституциясы және конституциялық процестің өзі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың зерттеуі болып табылады және құқықтық және соттық реформалы, әлеуметтік-экономикалық елдерде жүргізілетін, теориялық үңілуге арналған көпшілік баяндамалары мен ғылыми ізденуде орталық орынды иеленеді. Президент Н.Ә. Назарбаевтың еңбегінде елдің 1993 жылығы негізгі заңына, 1995 жылғы елдің конституциясына және Қазақстан Республикасында барлық нормативті-құқықтық базаны іске асыру негізінде келешекте дамитын әлеуметтік және экономикалық реформалардың ісіне қызмет ететін қабылдауға және әзірлеуге терең талдау мен түпкілікті мінездеме береді. Өз уақытында президенттік институтты қалыптастыру сұрақтарын әзірлеуде политологтар мен құқықтанушылардың кезекті зерттеулері үшін теориялық, методологиялық және әдістемені анықтайтын жұмыстары үлкен үлес қосты: Ахметов М.М. – «Қазақстан Республикасында басқарудың президенттік үлгісінің қалыптасу ерекшеліктері. Теория және тәжірибе мәселелері» (Алматы, 2000), Видова О. – «Нұрсұлтан Назарбаев. Адамның портреті және саясат» (Алматы, 1998), Жүнісова Ж.Х. – «Қазақстан Республикасының Президенті. Демократизация институттары» (Алматы, 1996), Жигалов К.В. және Сұлтанов Б.К. – «Қазақстан Республикасының Бірінші Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Қызмет тарихы» (Алматы, 1993), Котова А.К. – «Егеменді Қазақстан: Азамат, Нәсіл, Халық» (Алматы, 1997), Малиновский В.А. «Егеменді Қазақстан мемлекетінің басшысы» (Алматы, 1998), Назарбаева Д.Н. – «Демократизация тәуелсіз мемлекеттер достастығының саяси жүйесі» (Алматы, 1997), Нұрпеисова Е.К. және Котова А.К. – «Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін» (Алматы, 1995), Петрова В.Ф. – «Тоталитарлық әлемнен кейінгі демократизация: тарих және қазіргі заман» (Алматы, 1999) және басқалар.

Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында президент институттарының дамуы және қалыптасуына бағытталған, мемлекеттік саясатты теориялық және методологиялық талдау, мәселені анықтау, қойылған қабылдаулар, Қазақстанда президент институтының қалыптасуы мен дамуы, елде президент институтының қалыптасу процесінде туындаған мәселені шешу жолдарын көрсету болып табылады. Зерттелетін тақырып көптеген маңызды және өзара байланысты аспектілерге ие.

Мақсатқа сәйкес берілген дипломдық жұмыстың міндеті анықталды:

- басқарудың президенттік  үлгісінің дамуы және қалыптасудың теориялық аспектілерін зерделеу, оны ауыспалы қоғам жағдайы сияқты Қазақстан Республикасында оны ұйымдастыру және жүзеге асыру;

- Нормативті көздерді зерделеу: 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы (ІІІ бөлім), 26.12.1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының заңы, «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» (6.05.1999ж.), 20.07.2000 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы, «Қазақстан Республикасының Бірінші Президенті» және басқалар;

- елдің қоғамдық-саяси және әлеуметі-экономикалық тұрақтылығы мен қайта ұйымдастырудың қажеттілігіне толық жауап беруші ретінде Қазақстанда басқарудың президенттік үлгісінің конституциялық нұсқасын таңдауды негіздеу.

- мемлекет басшысының конституциялық статусын анықтау: негізгі элементтер;

-    Қазақстан Республикасының Президентін сайлаудағы сұрақтар және оның қызметіне енуі: сайлау қорытындыларын анықтау; Қазақстан Республикасының Президентінің анты;

-   Қазақстан Республикасы  Президентінің өкілеттілігінің  уақытын ұзарту сұрақтарын зерделеу, Қазақстан Республикасының Президенті қызметінен босату, Қазақстан Республикасы Президентінің жауапкершілігі және мемлекеттік сатқын жасаған кезде қызметтен босатуды шешу, Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің ауысуы.

Қазақстан Республикасы президентінің Конституциялығының өкілеттілігін қарастыру: заңнамалық аумағында; заңнамалық процеске қатысу; заңнамаларды халықтандыру және жазылу; Қазақстан Республикасы Президентінің  құқық шығармашылық қызметі. Қазақстан Республикасы Президентімен заңнамаларды шығару, сонымен қатар конституциялық немесе қарапайым заңдар мен нұсқаулық күші бар жарлықтар: олардың заңдық жарлықтар: олардың заңдық сипаттамалары; орындаушы билік сферасында: Қазақстан Республикасы Басқармасының және басқа мемлекеттік басқарудың орталық органдарын ұйымдастырда, сонымен қатар олардың қызметін бақылау, ерекше статуспен мемлекеттік органдарды іске асыратын ұйымдар және басқалар; ішкі саяси қызметті басқару: ішкі саясаттың негізгі бағытын анықтау, республиканың дипломатиялық басқарманың басшыларының тағайындалуы мен сын-пікірі, республикалық халықаралық келісім шарттарға қол қою мен сөйлесуді жүргізу; Қазақстан Республикасы Қарулы күштерді Жоғарғы басты басқарушысы ретінде республиканың қауіпсіздігі мен қорғау, қарулы күштерді жоғарғы басқарушыны тағайындау, ерекше жағдайды енгізу, сонымен қатар әскери жағдай, бөлек немесе жалпы жұмылдыруды хабарландыру; азаматтық, қызметтік тұлға және мемлекеттік қызметшілердің құқықтық жағдайының сұрақтары бойынша; республиканың мемлекеттік құрмет белгілерімен марапаттау, құрметтік және басқа атақ пен жақсы шендерді беру, азаматты қабылдау рақымшылық және басқалар.

Қазақстан Республикасы Президентінің қызметін қамтамасыз ету сұрақтарын зерделеу. Қазақстан  Республикасы Президентінің әкімшілігінің  жалпы және жеке заңдылықтар, сонымен қатар басқарудың президенттік үлгісін таңдаудың ерекшеліктері және Қазақстан Республикасы мысалында, Кеңестік мемлекеттен кейінгі президенттік институттарды белгілеу, сонымен қатар әзірлеуді кең қолдану үшін ғылыми және тәжірибелік ұсынымды дайындау және Қазақстанның жаңа мемлекеттік құрылысы бойынша саяси ойлардың жетістігі, қоғамдық ауыспалы түрде саяси құрылыстың жаңа үлгісін ендіру стратегиясы мен тактикасы.

Зерттеудің пәні– мемлекеттік саясатты жүзеге асыру процесі мен кезеңдері, Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы мен дамуы болып табылады.

Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі шынайы процестермен зерттелетін құбылыстың заңды байланыстарын бақылау негізінде диалектикалық әдіс болып табылады. Жұмыста қолданылған тарихи-эволюциялық әдісі қоғамдық құбылыстың даму эволюциясын бақылауға мүмкіндік береді. Методологиялық база ретінде Қазақстандық политологтар, құқықтанушылар және философтардың теориялық және методологиялық зерттеулері, сонымен қатар алыс шет елдік, тәуелсіз мемлекеттер Достастығы елдерінің ғалымдарының еңбектері қолданылды.

Зерттеу тақырыбын ашу  үшін және қойылған міндеттерді шешуде зерттеу әдістерінің кешені қолданылған: институционалды, жүйелі тарихи, салыстырмалы және жинақтамалы талдау, Президент Әкімшілігімен және Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетімен шығарылған және әзірленген нұсқаулар мен өкімдер.

Дипломдық жұмыстың түпнұсқалық негізі алғашқы түпнұсқалар мен нормативті актілеріне негізделеді – 1978 жылғы Қазақ ССР Конституциясы, 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы, 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасы заңдары, қарапайым немесе конституциялық заңдық күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің жарғылықтары.

Зерттеудің мәселесі Қазақстан Республикасында президент  институттарының қалыптасуы және дамуы  кейбір мәселелі сұрақтарды ашқан Қазақстандық заңгерлер, философтар, тарихшылар және политологтардың жұмыстарына арналған.

Теориялық маңызына келсек аталған диплом жұмысы құқық теориясы пәнінен, саясаттану пәнінен тақырып бойынша қосымша мәліметтер алу үшін көмекші болары сөзсіз.

          Тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында президенттік басқарудың қалыптасуы  тақырыбында семинар, тәжірибелік сабақтарға қолдануға болады деген ойдамыз.

Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды  мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен  тұрады.