Қазақстанның инвестициялық саясаты және оның тиімділігінің факторы ретіндегі инвестициялық климат

     Инвестиция  – бұл Қазақстан үшін жаңа  экономикалық термин болып табылады, және ол нарықтық экономикаға  өту кезінде пайда болды. Бірақ  әлі де ол экономикалық әдебиеттерде  өзінің бірегей ұғымын тапқан жоқ. Орталықтандырылған жоспарлы ауқымында “жалпы капиталдық салынымдар” деген ұғым қолданылады, және оған негізгі қорларды қайта құруға, оны жөндеу жұмыстарына кеткен шығындар кіреді.

     Ең алдымен нарықтық қатынастарға өту кезіндегі  өнеркәсіптік өндірістің және инвестицияны пайдаланудың тиімділігін қарастырмас бұрын, біздің көзқарасымыз бойынша алдымен “инвестицияның” әлеуметті-экономикалық  мағынасын  нақтылап түсініп алайық.

     Ғылыми әдебиеттерде  инвестиция ұғымын анықтауда  бірнеше пікірлер қалыптасқан. Пол Самуэльсон былай жазады: “біз таза инвестициялау немесе капитал қалыптастыру деп - тек қоғамның нақты капиталдарының (ғимараттар, өндірістік-материалдық қорлар, қондырғылар және т. б.) өсуін айтамыз” /4/.

     Аса танымал  “Экономикс”  шығарылымының авторлары  инвестиция ұғымын кең ауқымда түсінеді. Олардың анықтамаларында инвестиция – “өндірістік шығындар мен өндірістік құралдарды жинақтау және материалдық қорлардың көбеюі”, яғни бұл дегеніміз бүкіл өндірістің шығындары мен жинақтары /4/.

     Инвестицияның қайнар көзі бәрімізге белгілі - жинақ болып табылады. Жинақтар бір ғана шаруашылық агентімен асырылса, инвестицияны тіптен бөлек адамдар немесе бөлек шаруашылық субъектілері  жүзеге асыра алады. Сондықтан, оқымыстылар бұл ұғымда анықтау барысында оның мазмұнынан гөрі, бағытталуына мән береді. В. Бочаров инвестиция ұғымын - қолданысқа пайдалана алмайтын табыстың бір бөлігі  ретінде қарастырады. Инвестициялық ресурстар  инвестициялық қызметтегі нақты объектілерге ауыстырылуы және сол жерде капиталдық бағаның табыс түрінде өсуі /6/.

     Капитал құнының  инвестициялық процеске өсуі  туралы  Кейнс қарастырады. Оның  анықтамасы бойынша инвестиция  – бұл белгілі бір кезеңде  капитал мүлкінің құндылығының  өндіріс жағдайында өсуі немесе  осы кезеңде тұтынуға пайдаланылмаған табыстың бір бөлігі.

     В.Фельзенбаумның  айтуынша, инвестиция ұғымы былайша  айтқанда нақты инвестицияны  мазмұны бойынша “капитал салымы”  және “қаржылық” инвестиция  түсінігін қамтитын ұғым, яғни  меншіктен табыс алуға құқық  беретін, тікелей меншік иесі титулына байланысты акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарға салымдар. Бұл жағдайда инвестиция қызметінің объектілігі  байқалады.

     Халықаралық  заң шығарушылар инвестицияны  өте кең саяси және шаруашылық  бітімгерлік тұрғысынан анықтайды, сонымен бірге инвестордың өзімен – оны инвестициялау субъектілеріне еріксіз байланыстырады.

      Біздің көзқарасымыз бойынша, инвестицияны анықтауда тек оның мазмұнына ғана назар аудармай, оның мақсаттық бағытталуын да қарастыру керек. Осы көзқарас бойынша инвестициялар, жалпы ұлттық өнімді өндіруге жұмсалатын маңызды бөлікті және өндірісті жаңарту мен кеңейтуге кеткен шығындарды құрайды, яғни ақшалай капиталдан бөлек жеке тұлғаның капиталының кеңеюі мен капитал құрумен байланысты.

     Тәжірибе жүзінде зерттеушілер инвестиция ұғымына  әр түрлі түсініктер енгізеді.  Қоғамдық ұғымда инвестиция түсінігін кез келген құралды, жер, қозғалмайтын мүліктер, акциялар, құрылысқа, техникаға салу, сатып алу деп түсінеді.

     Өз уақытында  Дж. М. Кейнс инвестицияға классикалық анықтама беріп, бұл ағымдағы кезеңде капитал мүлкінің құндылығының өндіріс жағдайында өсуі немесе осы кезеңде тұтынуға пайдаланылмаған табыстың бір бөлігі.

     Қазіргі  заман  талаптарына сәйкес нақты, әрі  дәлірек анықтаманы Пол Хейн  берді: “жинақталған өндіріс пен табыстың шайқалуының басты себебі болып Кейнс жүйесіндегі керекті инвестициялық шығындардың көлемінің өзгеруіне байланысты. Инвестиция – яғни болашақта одан күтілген табыстарды алу үшін, қандай да бір құндылықтарды сатып алу. Осыған байланысты станоктар сатып алғанда фирмалар инвестиция жүргізеді”.

     Осы заманғы  көптеген экономистер, осы анықтаманы  түсіндіре отырып, құндылықтарды  сатып алуда көптеген ұғымдарды  ұйғарады. Түгелдей инвестиция бойынша  негізгі капиталға салымдардан бастап, энергия, материалдар, шикізаттар сатып алуға кететін ағымдық шығындар да түсіндіріледі. Мысалы: Журавлева Г.П. мен Малышева И.Ю. екеуінің есептеуінше:  “инвестициялар бұл – еңбек заттары мен еңбек құралдарын, материалдар, жаңа технологиялар негізімен байланысты өндірістің жаңалануы мен кеңеюіне кететін шығындар”, яғни бұл жерде негізгі және айналым қорларының салымы арасында айырмашылық жасалмайды және сол уақытта  адамдарға ҒТП-ға инвестиция саналмайды. Қазақстандық экономистердің кейбіреулері де осы пікірді ұстануда, яғни инвестициялық қызметтің негізгі объектісі ретінде айналым құралдарын мойындайды және инвестицияның капитал салымының  басты айырмашылығы оларды негізгі капиталға сала отырып, айналым құралдарын толықтыру деп түсіндіріледі.

     Біздің ойымызша, кішкене анықтама былай болады: “Ағымдағы өндірістің бір бөлігі негізгі капиталдың өсуіне пайдаланылса,  онда бұл жағдайда инвестиция орын алады. Инвестиция – бұл ақшалай құралдардың капиталды  қайта өндіруге жұмсалуы”.

     Инвестиция  барлық қоғамда да экономиканы нығайтудың негізі болып табылады. сондықтан оны тиімді пайдалану жолдарын анықтау және қосымша көздерін ашу – еліміздің қазіргі даму сатысындағы басты міндет. Оны шешу үшін республикамызда ғылыми тұрғыдан негізделген инвестициялық саясатты жүзеге асыру керек. Ол халық шаруашылығының әртүрлі салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал қорын жасауға бағытталған жоқ. Инвестициялық саясат негізді болуы үшін күрделі қаржыны пайдалану мен молайту жолдары, табиғи ресурстарды өндіретін, өңдейтін және олардың өнімдерін пайдаланатын салалар арасында ғылыми негізделген арақатынас болуы шарт.

     Инвестиция  ұғымы латын сөзі “investise” –  “қаржы жұмсау” деген мағына  береді. Инвестиция дегеніміз –  бизнеске жұмсалатын күрделі  қаржы. Ол негізінен бизнестің материалдық жағына жұмсалады.  Сондай-ақ кәсіпорынның  материалдық жағына негізгі және айнымалы қорларды  жатқызуға болады.

     Инвестиция  негізінен екі формада болады:

         1)тікелей;

        2)портфелді.

     Тікелей инвестиция - өнеркәсіп, сауда, т.б. шаруашылық салаларына жұмсалатын күрделі қаржы.  Портфелдік инвестициялар - шетелдік бағалы қағаздарға жұмсалатын қаржы /2/.

     Инвестицияның  ақшалай капиталдан ерекшелiгi -  инвестиция капиталдың құрылуымен, нақты физикалық ұғымдағы физикалық капиталдың ұлғаюымен байланысты. Материалдық байлық құрып және оны молайта түсу, қоғамымыздың тұрмыс халiн жақсарту - инвестициялаудың негiзгi мақсаты болғандықтан, күрделi қаржыларды негiзгi қорға айналдыру процесi инвестицияның классикалық анықтамасына сай келетiндiктен, “инвестиция” ұғымын қолдану кезiнде оған жан-жакты түсiнiктеме берiп отырған орынды. Инвестициялау процесi инвестициялық ресурстардың материалдық байлықтарға және материалдық емес құндылықтарға айналу процесi. Инвестициялау процесi келесi беттегi  1-кесте түрiнде бейнеленген. Тек нарықтық экономика жағдайына өту жоспарлы экономикаға ғана тең “күрделi қаржы” ұғымын санатында құнды қағаздары және басқа да қаржылық активтерi бар “инвестиция” ұғымына алмастырып қойған жоқ, сондай-ақ, өндiргiш күштердiң ғылыми-техникалық тұрғыда өркендеуi жалпы мәдениеттің алға басып, өркен жаюы жағдайында олардың жоғары индустриялық жүйелерiнiң қалыптасуы және де қоғамымыздың жалпы ұлттық мақсат-мүдделерiнiң рөлi мен мағынасының күшеюi ғылыми-техникалық және әлеуметтiк салаларды қаржыландырудың елiмiздiң материалдық байлықтары мен қоғамдық құндылықтарына салынатын салым екендiгiн танытып мойындатуға ықпалды әсерiн тигiздi.

     Сонымен, бiз  “инвестиция” деген ұғымда қаржылық  аспаптар, инновациялық салалар арқылы материалдық байлықтарға және қоғамымыздың материалдық емес құндылықтарына тiкелей немесе жанама түрде салынған инвестициялық ресурстарды түсiнемiз. Негiзгi капиталға салынатын инвестициялық ресурстардың белгiлi-бiр бөлiгi күрделi каржының көлемiмен бiрдей. Осыған орай, бiз ол көрсеткiштi бұдан былайғы уақытта негiзгi капиталға салынған инвестиция немесе күрделi қаржы деп атайтын боламыз. Инвестициялардың қандай түрлерi болмасын капитал әлемiнде әрқайсысының атқарар рөлi әрқилы болғанымен де, олардың елiмiздiң экономикасын өркендетудегi маңызы зор.

     Негiзгi капиталды  қайта жаңарту iсiндегi алатын орны  тұрғысынан қарағанда, инвестициялардың  атқарар рольдерi мына төмендегiдей  қалыппен сараланып бөлiнедi:

• жалпы және бүтiндей инвестициялар;
• негiзгi капиталды көбейтуге бағытталған таза инвестиция;
• iстен шыққанның орнын толтыруға бағытталған инвестиция.

     Экономикалық әдебиеттерде инвестициялардың қалыптасуына әсер ететiн факторларға сәйкес оларды туынды және индукциялы, автономды деп бөледi.

Кесте 1 – Инвестициялау процесiнiң сызбасы

     Туынды инвестициялардың  динамикасы, әдетте, экономикалық жүйенiң iшкi (эндогендi) факторларына, яғни, ұлттық  табыс пен тұтынушылық сұраныстағы  өзгерiстерге байланысты болады. Автономды инвестициялардың өсуiне  экзогендi факторлар, ғылыми-техникалық  прогресс, халықтар санының өсуi, мемлекеттің саясаты және тағы басқалары себепкер болады. Халықаралық және отандық тәжiрибеде инвестицияларды мақсатты бағытталуына байланысты келесi түрлерге бөлiп қарайды:

     1)Өндiрiс ғимараттарын, құрылғыларды, сондай-ақ қызмет ету мерзiмi бiр жылдан жоғары болып келетiн активтерге қаражат жұмсалуын сипаттайтын инвестициялар  заттай активтерге жұмсалған инвестициялар болып табылады..

     2)Қаржылық активтерге жұмсалған инвестициялар - бұл басқадай заңды және жеке тұлғалардьң құрылтайшылық қызметiне араласу негiзiнде, яғни, үлестi бағалы қағаздарды немесе қарызды мiндеттемелердi сатып алу арқылы ақшалай сома алу құқығын сипаттайды.

     3)Материалды емес активтерге жұмсалған инвестициялар - бұл қандай да бiр кәсiпкерлiкпен айналысатын шаруашылық субъектiлерiнiң қызмет етуiне, сондай-ақ сауда белгiлерiн даярлауға, лицензия алуға және тағы басқаларға жұмсалған қаражаттарды бiлдiредi.

     Заттай активтерге  жұмсалған инвестициялар өзiнiң  пайдалану аясы бойынша келесiдей  жiктелiнедi:

• өндіріс  тиiмдiлiгiн арттыруға жұмсалған қаражаттар, яғни, өндiрiстегi құрал-жабдыктарды, құрылғыларды және т.6. ауыстыру нәтижесiнде өндiрiс шығындарының төмендiгiн қамтамасыз етудi сипаттайды;
• өндiрiстi кеңейтуге жұмсалған инвестициялар. Оның басты мiндетi  
  тауарлар шығару, мүлiктерiн кеңейту болып табылады;
• таза өндiрiс орнын салуға жұмсалған инвестициялар, яғни, жаңа              тауарлар өндiруге немесе жаңа қызмет түрлерiн көрсетуге бағытталған кәсiпорындарды салуды қамтамасыз етудi сипаттайды;
• жаңа өндiрiс орнын салуға жұмсалған инвестициялар, яғни, жаңа тауарлар өндiруге немесе жаңа қызмет түрлерін көрсетуге бағытталған кәсiпорындарды салуды қамтамасыз етудi сипаттайды /8/.

     Экономикалық  түрлендiрулердi жүзеге асыруда, сондай-ақ  жаңа кәсiпкерлiк қызмет түрлерiн дамытуға пайдаланатын инвестицияларды олардың экономикалық мазмұнына қарай әртүрлi нысанда бөлiп қарастырады. Оның iшiнде бiзге танымалы мыналар:

     Ссудалық капитал нысанындағы инвестициялар - инвестицияның ссудалық қарыз немесе әртүрлi несие нысандарында пайдалануын сипаттайды.

     Кәсiпкерлiк нысанындағы инвестициялар – кәсiпкерлiк капиталдың тiкелей және жанама нысанында пайдаланылуын бiлдiредi.