Инвестицияның мәні мен жіктелемі

Тәртіпке сәйкес, жеңілдіктер мен преференциялар беру жағдайына:

1. инвестициялық жобаның экономиканың басты секторларына қатысты болуы;
2. инвестициялық жобаны жүзеге мақсатында қазақстандық заң тұлғасының негізгі қорларына тікелей инвестицияларды жүзеге асыру.

Инвестициялық жобаның тиімді жүзеге асырылуы үшін инвестиция бойынша Қазақстан Республика агенттігі келесідей жеңілдіктермен преференциялар беруі мүмкін:

• натуралды мемлекеттік гранттар;
• келісісм – шарт жасасудан 5 жыл мерзімге жер мен мүлік салығынан босату;
• салық алына бастайтын табыс алу кезінен 5 жылға табыс салығынан босату;
• инвестициялық жобаны жүзеге асыру қажетті құрам-жабдық, шикізат материалдар импортты кезінде кедендік баға салықтарынан толықтай немесе бір бөлігінен босату.

Салықтық жеңілдіктер беру мерзімі негізгі қорға инвестиция көлемі мен экономиканың басты секторларына жатқызылуына байланысты беріледі. Ал кедендік баға салықтарынан босату оның Қазақстан Республикасында өндірілмеген немесе көлемі инвестициялық жобаны жүзеге асыру жағдайына сәйкес келмеу жағдайындағы беріледі.

Мемлекеттік натуралды гранттарға:

1. негізгі қорлар – жер учаскелері, ғимараттар, өндіріс құрал-жабдықтары, машиналар, есепеуіш техника және т.б.
2. бейматериалды активтер-ғимаратты, жермен пайдалану құқығы мен басқадай құқықтар.
3. өндірістік қорлар, аяқталмаған құрылыс, салықтар, дайын өнім, т.б.

Экономикасы дамыған мемлекеттерде инвестициялық белсенділік «интелектуалды экономика» түсінігімен байланысты. Осындай экономиканың қозғаушы күші болып «адам капиталы» мен ақпараттық технологиялар болуда.

Қазіргі кезде қазақстанда шикізат секторының басым болуына қарамастан, ғылыми сыйымды өндіріс үлесіне жоғарлату тенденциясы үстем болуы тиіс.

Қазіргі Қазақстан экономикасы дамуында жаңа сапалық дәрежедегі кезеңге келді. Экономикадағы тұрақтандыру процесі аяқталып, тұрақты өсу деңгейіне жетті. Осы жағдай инвестициялық саясатта өзгерістерді тудырды.

Бүгінде бұл инвестициялық саясат бір қатар мәселелерді шешуі шарт. Біріншіден, тартылатын инвестициялардың сапалық сипаттамаларына басты назар аудару. Екіншіден, барлық экономика субъектілері үшін тең дәрежелі жағдайды қалыптастыру. Үшіншіден, экономикалық жан-жақты әлеуметтелу бағытын үстану болып табылады.

Жаңа жағдай заң негіздерін жетілдіру қажет етеді. 2003 жылы қаңтарда «Инвестициялар туралы» жаңа заң қабылданды.

Жаңа инвестициялық саясат концепсиясында нарықтың барлық агенттерінің халықтың, банктердің, қаржы институттарының, қор нарығы және т.б. инвестициялық белсенділігін жоғарлату маңызды орын алуда.

Тиімді салық жұйесін қалыптастыру жағдайында стратегиялық бағыт болып, мемлекет пен салық төлеушілер арасында мүдделердің тепе-теңдігіне қол жеткізу болып табылады.

Қазақстан Республикасының инвестициялық іс-әрекетті реттеудің тиімділігін жүзеге асыру мақсатында жаңа Салық кодексінде 138-140 баптарында инвестициялық салықтың преференциялар қарастырылған. Инвестициялық салықтық преференциялар корпоративті мүлікке табыс салығы бойынша берілді.

Инвестициялық салық преференциялары жаңа өндірісті қалыптастыру, не әрекет етуші өндірісті ұлғайту мен жаңарту мақсатында негізгі қорға инвестиция жасаушы салық төлеушілерге, жалпы жылдың табыс салығын белгіленген омаға қысқарту, немесе негізгі қор мүлігі салығынан босату мүмкіндігі қарастырылған.

Корпоративті табыс салығын пайдалану үшін салық төлеуші, енгізілген негізгі қорды құндық. Корпоративті табыс салығын пайдалану үшін салық төлеуші, енгізілген негізгі қорды құндық баланста белгіленген бапқа енгізбей, оны бөлек есепке алуды жүзеге асыруда. Корпоративті табыс салығына преференция салық төлеуші енгізілген негізгі қор құнын жылдық табысынан преференция мерзіміне байланысты бөліп пайдалануға мүмкін береді.

Мүлік бойынша преференция инвестициялық жобаға сәйкес негізгі қорды өндіріске енгізу мүлкінен толық босатуын қарастырады. 

1998 жылы 30 маусымда ҚР Президенті  Жарлығымен Президент жанында  кеңестік орган ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТОРЛАР  КЕҢЕСІ құрылды. Оның мақсаты  инвестициялық хал-ахуалды жақсарту, Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік инвестицияларды тартуға бағытталған ұсыныстар жасау.  Инвестициялық жобаларды таңдау және оның Мемлекеттік инвестициялық бағдарламасына енгізуді жүзеге асыруда Қаржы Министрлігі, Экономика Министрлігі және Қазақстан Республиканың стратегиялық жоспарлау Агенттігі үлкен рөл атқарады.

Қазақстан Республиканың Президентінің Астанада қабылданған 1998 ж. 30 маусымдағы         № 3834 « Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар туралы» Жарлығында Қазақстан Республиканың экономикасын дамытудың жалпы мәселелері мен экономикалық өсу стратегиясы принциптері анықталды:

1. Мемлекеттің экономикаға тікелей араласуын шектеу. Қазақстан Республиканың стратегиялық жоспарлау және реформалау бойынша Агенттігіне республиканы дамытудың стратегиялық жоспарларын орындау және оны жүзеге асыруды қадағалау жүктеледі.
2. Макроэкономикалық тұрақтылық. Оның мақсаты инфляцияның орташа жылдық деңгейін төмендету, басқарылатын бюжет дефициті мен теңгенің тұрақты курсын сақтау. Оның басымдылықтары:                                                      

• ақша-несие саясатын күшейту;

• қаржы институттарын дамыту және қаржы нарықтарын тереңдету;
• салық және бюджеттік саясат тиімділігі көтеру және бюджеттік дефицитті инвестициясыз қаржыландыру;
• ақша-қаржы саясаты мен салық және бюдеттік саясат пен зейнеткерлік реформамен бірге координациялау;
• төлем балансын күшейту.

3. Бағалардың либерализациясы.

4. Ашық экономика мен еркін сауда. Оның мақсаты – экономикадағы құрылымдық реформаларды аяқтау. Ондағы басымдылықтар:            

• экспортты көлік инфрақұрылымы мен коммуникацияны дамытуды жеделдету; 

• сыртқы сауданы оның құрылымымен экспорт-импорт географиясын жақсарту арқылы өсіру; 
• мемлекеттік реттеуді басқа нарықтарда да шектеу.

5. Жеке меншік институттарын күшейту. Отандық банк жүйесін күшейту және жеке секторды несиелеуді ынталандыру. Қазақстанның қор нарығын дамыту. Жеке секторда қаржыландыру әдістері мн түрлерін жетілдіру.

6. Жекешелендіру.
7. Шет елдік инвестицияларды тиімді сақтауды қамтамасыз ету. Қаржылық махинацияларды жеке инвесторлардың әдістерімен қатаң алдын-алу, капиталдың репатиациясы мен кетуін тоқтату. «Қазақстандағы инвестициялау» халықаралық компаниясын дамыту.
8. Энергетикалық және басқа табиғи ресурстарды іздеу. Оның мақсаты -экспортқа бағытталған, технологиялық байланысты отын-энергетикалық кешенін қалыптастыру.Әртүрлі энергетикалық ресурстарды қолданумен тиімді энергетикалық технологияларды құру. Экспорттық мұнай және газ құбырлары еуразиялық жүйесін құру. Мұнай және газды өндірудің көлемін өсіру, бәсекелестікті арттыру және алдыңғы технологияларды енгізу және т.б.
9. Индустриалды технологиялық стратегияны қалыптастыру.

 

 

4-дәріс. Инвестициялық саясат

Кәсіпкерлік қызмет пен экономиканың дамуына ықпал ететін негізгі құрал - инвестициялық саясат болып табылады. Инвестициялық саясат көмегімен мемлекет өндіріс көлемінің қарқынына, ҒТП-ті жеделдетуге, қоғамдық өндіріс құрылымына және көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге тікелей ықпал ете алады. 

Инвестициялық саясат ұғымынан бұрын “саясат” сөзінің мәніне тоқталайық. Саясат – бұл  (грек тілінен politike деген сөзден шыққан аударғанда мемлекетті басқару өнері) қоғамдық қызмет түрінде түсіндіріледі.

Ал саясатты инвестициялық қызметпен байланыстыратын болсақ, онда ол инвестициялық процессті ұйымдастыру шараларын сипаттайды.

Инвестициялық саясат – бұл инвестициялық қызметті жандандыру, экономиканы дамыту, өндірістің тиімділігін арттыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мақсатында барлық шарушылық субъектілері үшін қолайлы жағдай жасау барысында мемлекеттің жүргізетін шараларының жиынтығы.

Жалпы алғанда мемлекет инвестициялық қызметтің жандануына мынадай құралдар көмегімен ықпал етеді:

• несие саясаты;
• қаржы саясаты;
• салық саясаты;
• амортизациялық саясат;
• ғылыми-техникалық саясат.

Мұндағы амортизациялық саясат мемлекеттің ғылыми-техникалық және инвестициялық саясатымен тығыз байланысты.  Мемлекет амортицизациялық аударымдарды есептеу және пайдалану тәртібіні белгілей отырып, бірінші кезекті негізгі өндірістік қорлардың жаңару жылдамдығын, ұдайы өндірістің қарқыны мен сипатын реттейді. 

Амортизациялық саясатты жасау барысында мемлекет мынадай принциптерді ұстанады:

1. инфляция жағдайында  негізгі қорларды қайта бағалау дер кезінде және дұрыс жүзеге асырылуы тиіс;
2. негізгі қорлардың қызмет ету сипатына қарай амортизациялық аударымдар нормасы әр түрлі және олар моральдық және заттай тозуды есеп алуға тиіс;
3. амортицзациялау нормасы қарапайым өндіріс үшін жеткілікті болып қана қоймай, сондай-ақ ұдайы өндірсті ұлғайтуға жағдай жасауы керек;
4. амортизацияны жеделдетуді жүзеге асырушы барлық кәсіпорындарға мүкіндік берілуге тиіс;
5. амортизациялық саясат негізгі қорлардың жаңаруына және ±ТП-тің жеделдетілуіне қолдау көрсетуге тиіс;
6. амортизациялық саясаты ұрыс жүргізетін коммерциялық кәсіпорындарға көбірек құқық берілуі керек.

ҚР-да амортизациялық аударымдарды есептеу ҚР салық кодексінің 110 бабында көрсетіліп берілген.

Инвестициялық саясаттың мақсаты мен міндеттері болады. Мақсаты – елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының стратегиялық жоспарын іске асыру.

 

Міндеттері:

• шарушылықтың жекелеген салаларының дамуына қолдау көрсету;
• әскери-өнеркәсіп кешенін конверсиялауға байланысты бағдарламалар жасау;
• отандық өнімдердің бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;
• шағын және орта бизнестің дамуын қолдау;
• экспорт өндірісін дамыту;
• экономиканың барлық салаларының дамуында тепе-теңдікті қамтамасыз ету;
• елдегі тұрғын үй құрылысы бағдарламасын іске асыру.

Мемлекеттің инвестициялық саясатынан басқа салалық, аймақтық және жекелеген шарушылық субъектілерінің инвестициялық саясаттары болады. Бұл саясаттардың бәрі бір бірімен тығыз байланысты, бірақ барлығын анықтаушы мемлекеттік инвестициялық саясат болып табылады. Инвестициялық саясаттың өзара байланыстары 2-суретте беріледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-сурет. Инвестициялық саясаттардың байланысы.

Аймақтық инвестициялық саясат – кез келген бір аймақтың тұрғындарымен жекелеген инвесторлардың мүдделеріне сай инвестициялық ресурстарды жұмылдырып, оларды тиімді пайдалану бағыттарын анықтауға мүмкіндік беретін аймақ деңгейінде жүргізілетін шаралар жиынтығы.

Аймақтық инвестициялық саясат төмендегідей факторларға тәуелді болып келеді:

• сол аймақта жүргізілетін экономикалық және  әлеуметтік саясатқа;
• сол аймақтың иелігінде бар өндіріс қуатының шамасына;
• жағрафиялық орналасу жағдайына;
• табиғи-ахуал жағдайына;
• шет елдік инвестицияларды тартудағы аймақтың тартымдылығына.

Аймақтағы инвестициялық қызметті басқару жүйесінің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

• инвестициялық нарықтың инфрақұрылымын құру;
• инвеситицияға қаражат жұмсаудың басты бағыттарын анықтау;
• бюджеттен тыс көздерден, соның ішінде халықтың бос қаражатары, шет ел және басқа да аймақтардың инвестицияларын тартуға жағдай жасау;
• аймақтық инвестициялық нарықтың халықаралық инвестициялық ресурстар нарығымен байланысуын қамтамасыз ету.

Аймақтық инвестициялық саясат аймақтағы экономиканы көтеруге және өндірістің тиімділігін арттыруға, өзіні-өзі қаржыландыруды қамтамасыз етуге және аймақтың алдағы уақытта дамуына жақсы қадам жасауын бағытталады.

Экономиканы дамытуда және өндірістің тиімділігін арттыруда салалық инвестициялық саясаттың ролі маңызды. Ол жекелеген салааралық кешендер және экономиканың саласы деңгейінде жасалады.

Салалық инвестициялық саясат – ағымдағы және алдағы уақыттардағы ел экономикасының дамуын және ҒТП-ті жеделдетуді, дайын өнімді экспортқа шығаруды, елдің экономикалық және қорғаныс қабілетін қамтамасыз ететін шарушылық салаларын таңдап алып, оларға инвестициялық қолдау көрсету шараларын сипаттайды.

ҚР-да экономиканың жекелеген саларында қатысты инвестиция тартуға мемлекет тарапынан өзіндік қолдау көрсетіледі. ҚР Президентінің жарғысына сәйкес тікелей отандық және шет елдік инвестицияларды тарту үшін біршама маңызды экономика секторларының тізімі анықталған. Оларға мыналар жатады: