Инвестицияның мәні мен жіктелемі

• өндірістік инфрақұрылым;
• өңдеу өнеркәсібі;
• Акмола (қазіргі Астана) қаласының объектілері;
• Тұрғын үй, әлеуметтік сала және туризм объектілері;
• Ауыл шаруашылығы.

Жекелеген шаруашылық субъектілерінің (кәсіпорындардың) ивнестициялық саясаты – ағымдағы және алдағы уақыттары кәспорын жұмысында қарыжылық тұрақтылыққа қол жекткізу мақсатында инвестицияға меншікті, заемдық және басқа да қаражаттарды жұмсау тиімділігн қамтамасыз етуге бағытталатын шаралар жинытығы.

Кәсіпорынның инвестициялық саясаты оның іскерлік жоспарына байланысты жасалады. Егер ондай жоспар болмаса, онда инвестициялық саясат туралы сөз болуы да мүмкін емес.

Кәсіпорында инвестициялық саясатты жасау барысында мынадай принциптерді ұстанады:

• кәсіпорынның стратегиялық жоспарының мақсаты мен оның қаржылық тұрақтылығына қол жеткізу;
• инфляция мен тәукелдер факторын есепке алу;
• инвестицяның қажеттігін экономикалық негіздеу;
• портфельдік және нақты инвестициялардың ықшамды құрылымын қалыптастыру;
• маңыздылығна қарай жобаларды іріктеу және қолда бар ресурстар және шет елдің ресурс көздерін есепке ала отырып инвестициялау;
• инвестицияларды қаржыландырудың ең арзан және тұрақты көздері мен әдістерін таңдау.

Мұндай және басқа да принциптерді ескеру кәсіпорындардың инвестициялық саясаттарын жасау барысында қате жіберуден және қате есептеуден сақтануға мүмкіндік жасайды.

 

 

5-дәріс. Инвестициялық механизм

Жасалынған және қабылданған инвестициялық саясаты инвестициялық механизмнің көмегінсіз іске асырыла  алмайды.

Инвестициялық механизм – елдің экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ететін инвестиция түрлерін, инвестицияны қаржыландыру және несиелеу көздері мен әдістерін, инвестициялық нарықтың қызмет етуіне қажетті нормативтік-құқықтық актілермен қамтамасыз ету, сондай-ақ инвестициялық тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.

Инвестициялық механизм құрылымы мынадай элементтерден тұрады:

• мотивациялық буын;
• инветициялық қызметті ресурспен қамсыздандыру;
• құқықтық және әдістемелік жағынан қамсыздандыру;
• ұйымдық қамсыздандыру.

Мотивациялық буын – нақты инвестициялық механизмнің сыртқы экономикалық және әлеуметтік ортамен, тиісті экономикалық және шарушылық мехнизмдермен өзара әрекет етуін қамтамасыз етеді. Мотивациялық буынға потенциалды инвесторлардың өздерінің қаражаттарын салатын объектілерді  анықтау барысында басшылыққа алатын барлық қызмет түрлерінің мотивтерін пысықтау және зерттеу шараларын қамтиды.

Инвестициялық қызметті ресурспен қамсыздандыру – нақты бір  жобаның алдына қойған мақсатына жету мақсатына қажетті ресурстармен жабдықтау, сондай-ақ оларды алатын көздердін талдау және түрлерін зерттеуді көздейді. Инвестициялық қызметте пайдаланылатын ресурстар түрлерінің жіктелуі 1-кестеде берілген. 

1-кесте.Инвестициялық қызметте  пайдаланылатын ресурстар түрлерінің  жіктелуі

 

Ресурстардың категориялары	Ресурстардың түрлері
1. Қаржы құралдары мен олардың  баламалары	ақша және валюта; бағалы қағаздар (акциялар мен облигациялар, вексельдер); жарғылық капиталдағы пайлар мен үлестер; несиелер және займдар; келісім-шарттар, міндеттемелер, кепілдіктер, сақтандыру және басқалары
2. Жер ресурстары	жер бөлімшелері (ауданы, өнімділігі, су, инфрақұрылым, ауа-райы, табиғи ресурстар, жағрафиялық жағдайы, құндық бағалау)
3. Материалдық емес ресурстар	авторлық құқық (ЭЕМ бағдарламалары, геологиялық карта және т.б.); жерді пайдалану құқығы; өнертапқыштық патенты; өнеркәсіптік үлгілер; лицензиялар; ноу-хау; goodwill; сауда маркасы, сауда белгісі, фирмалық стилі; идеялар, жобалар және т.б.; ақпараттар массиві / статистика
4. Еңбек ресурстары	басқаратын персоналдар; білікті оқытылған мамандар; жұмысшылар

 

Инвестицияны қаржылындыру көздері мен тәсілдерінің  көп түрлі болғанымен де, оларды ұйымдастыру формалары қарай мынадай топқа бөлуге болады:

1). өзін-өзі қаржыландыру (инвестициялау мақсатында өзінің ішкі қаржыландыру көздерін пайдалану);

2). сырттай борыштық қаржыландыру (несиелер және займдар);

3). тікелей ( нақты) инвестициялау;

4). жанама (қаржылай) инвестициялау;

Құқықтық және әдістемелік жағынан қамсыздандыру қандай да бір елдің аумағында қабылданған заңдарға және басқа да нормативтік актілер негізінде инвестициялық қызметті реттеу шараларын, сондай-ақ экономикалық даму бағытындағы және нақты  бір салалардағы инвестициялық және инновациялық қызметті жоспарлау және жүргізуге байланысты әдістемелік нұсқаулықтарға негізделеді.

Жалпы,  бұл жерде инвестициялық механизмнің инвестициялық қызметке байланысты заңдармен, мемлекеттің, аймақтың және кәсіпорындардың  дербес инвестициялық саясаттарымен және экономиканың тиімділігін арттыру міндеттерімен анықталатын айтылады.

Инвестицялық қызметті ұйымдық қамсыздандыру инвестициялаудың алдына қоятын мақсаттарына жетуіне бақылау жасайтын және оның дамуына ықпал ететін қажетті ұйымастырушылық құрылымның болуын қамтиды. Жоспарлау және басқару әртүрлі жобалар бойынша инвестициялық механизмнің жүзеге асуында ерекше орын ала отырып, инвестициялық қызметтің тиімділігін арттыруға байланысты шараларды іске асыруды және бағалауды, қаржылық жағдайына талдау жасауды, ақша ағынын қалыптастыруды, инвестициялық ресурстармен есеп айырысу жүргізуді қамтамасыз етеді.

Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу көздерінің болуы инвестициялық қызметке байланысты басты мәселелердің шешілуін сипаттайды. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуіне қарай елдегі жалпы экономикалық дағдарыстың орын алуы ивнестицияны қаржыландыру көздерінің тапшылығын көрсетті.

Инвестициялық процессті қаржыландыру жүйесіне инвестицияны қаржыландыру және несиелеу көздері мен әдістері жатады.

Кейбір экономикалық әдебиеттерде инвестицияны қаржыландыру және несиелеу көздеріне төмендегідей түрде жіктейді:

1. инвестордың меншікті ақшалай ресурстары мен ішкі шаруашылық резервтері, соның ішінде:

а) пайдасы;

ә) амортизациялық аударымдары;

2. ивесторлардың қарызға алған қаражаттары, соның ішінде:

а) банктік несиелер;

ә) бюджеттік несиелер;

б) облигациялық займдары;

в) басқа да қаражаттар.

3. инвестордың сырттан тартқан қаражаттары, соның ішінде:

 а) акцияларды сатудан түскен  қаражаттар;

 ә) еңбек ұжымының, азаматтардың, заңды тұлғалардың қосқан үлестері  мен өзге де мүшелік жарналары;

4. қатарымсыз және қайтарылатын негізде берген ҚР-ғы бюджет субъектілерінің қаражаттары;
5. арнайы мақсатты қорлар қаражаттары;
6. шетелдік инвесторлар қаражаттары.

Инвестицияны қаржыландырудың меншікті көздері ең тұрақты көздер болып табылады. Кез келген коммерциялық ұйымдардың инвестициялаудағы меншікті қаражат көзінен пайда жатады.

Нарық жағдайындағы кәсіпорынның басты мақсаты пайда табу. Пайда – кәспорынның негізгі қаржылық нәтижесі. Кәсіпорында алынатын пайданың түрлері: баланстық, жалпы, таза және бөлінбеген пайда.

Баланстық пайда (Пб) мынадай құрамдас бөліктерден тұрады:

Пб = Пс + Пм + (Тс.о. - Шс.о.),

 

 мұндағы  Пс - өнімдерді (жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған        пайда;

Пм – кәсіпорын мүлкін сатудан түскен пайда;

Тс.о – сауда емес операциялардан алынған табыстар;

Шс.о – сауда емес операцияларға байланысты шығыстар.

Жалпы пайда салық төлеуге жататын пайда болып табылады. Кәсіпорын үшін ең маңыздысы - бұл оның иелігінде қалатын таза пайда.  Таза пайданың (Пт) есептелуі:

 

Пт = Пб - Ст

 

мұндағы  Пб – баланстық пайда,

Ст – пайдадан төленетін салықтар мен міндетті төлемдер.

Таза пайдадан акционерлерге дивидент және әр түрлі пайыздар төленгеннен кейін кәсіпорында бөлінбеген пайда қалады. Міне осы бөлінбеген пайда кәсіпорындағы инвестицияны қаржыландырудың басты көзін құрайды.          

Амортизациялық аударымдар да инвестицияны қаржыландырудың басты көзі. Амортизация – негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі ішінде шығарылатын өнімдерге өздерінің құнын беру процессі.

Негізгі құралдарға ғимарттар, құрылғылар, жұмыс және күш көліктері мен құрал жабдықтары, өлшейтін және реттеуші құралдар мен құрылғылар, есептейіш техникалары, өндірстік және шаруашылық заттары, және қызмет ету мерзімі бір жылдан асатын басқа да құралдар жатады.

Амортизацияға мыналар жатпайды: сыйға беру шарты бойынша алынған негізгі құрал объектілері, тұрғын үй қорлары, орман және жол шаруашылығы объектелері, арнайы құрылғылар, өнім беретін малдар, маралдар және т.б., пайдалану мерзімі жетпеген көп жылдық көшеттер, сондай-ақ сатып алынған басылымдар (кітаптар, оқулықтар және т.б.)

Еліміздің нарық желісіне өтуімен байланысты қаржыландыру көзі ретінде амортизациялық аударымдардың маңызы арта түсуде.

Кәспорындардағы амортизациялық аударымдардың шамасы мынадай факторларға тәуелді:

• кәсіпорынның иелігіндегі негізгі өндірістік қорларлдың орташа жылдық құнына;
• негізгі қорларды қайта бағалауға;
• амортизациялық аударымдарды есептеу тәсіліне;
• ҒТП жеделдетуге.

Қаржы нарығының басты қызметі  ақшалай жинақтарды өндірістік инвестицияға жұмылдыру болып табылады. Мұндай қызмет банктік несиеге тән келеді. Әрине бұл жерде қарыз алушы үшін ең маңыздысы – пайыз мөлшерлерлемесі мен несиенің мерзімі. Пайыз мөлшерлермесінің төмен болғаны инвестициялау процессін қаржыландыруда қарыз алуға деген мүмкіндікті кеңейтеді. Ұзақ мерзімді несиені әдетте инвестициялық несие деп атайды.

Банктік несиенің басты артықшылығы, ол қарыз алушыға алдын ала қарыз алып өндірісін ұлғайтуға мүмкіндік туғызады.

Банктік несиелеу объектісіне мыналар жатады:

• өндірістік және өндірістік емес объектілерді құру, кеңейту және қайта құру;
• жылжитын және жылжымайтын мүліктерді сатып алу;
• шет елдік инвестордың қатысумен жаңа кәсіпорында құру;
• ғылыми-техникалық өнімдерді, интелектуальдық құндылықтарды және басқа да меншік объектілерін жасау,

Ұзақ мерзімді несиені беру барысында банк мыналарға көңіл аударады:

• қарыз алушының таза пайдасы есебінен шығындардың өтелуі;
• кәсіпорынның несиелік және төлем қабілеттегі;
• несиелік тәуекел деңгейі;
• несиелік ресурстар айналымын жеделдету мүмкіндігі.

Жалпы инвестициялық қызметті қаржыландыру және несиелеу көздерін ішкі және сыртқы көздер деп екі топқа бөлуге болады 3-сурет).

 

      Ішкі көздер:                                                                                                                                     Сыртқы көздер:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-сурет.  Инвестициялық қызметті  қаржыландыру және несиелеу көздері

 

Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу әдістеріне мыналар жатады:

1. бюджеттік әдіс;
2. қарыздық әдіс;
3. өзін-өзі қаржыландыру әдісі;
4. тікелей инвестициялар есебінен қаржыландыру әдісі.

Инвестицияны қаржыландырудың бюджеттік әдісі мемлекеттік бюджеттің ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Бюджеттен қаржыландыру мынадай принциптерге сүйенеді:

• аз шығын жұмсап, барынша жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізу;
• бюджет ресурстарын пайдаланудың мақсаттылық сипаты.

Бюджет ресурстары қайтарылатын және қайтарылмайтын  жағдайларда берілуі мүмкін. Қайтарылатын қаржыландыру әдісі жүзеге асырылатын инвестициялық объектіден коммерциялық тиімділік алу мақсатында жасалады. Тәжірибе көрсеткендей инвестициялық жобаның қай сатысында болмасын мемлекет тарапынан көмек әрдайым қажет.  Сондықтан қайтарылатын бюджеттен қаржыландыру әдісі бірқатар салықтық, және несиелік сияқты жеңілдіктерді қамтиды.