Инвестицияның мәні мен жіктелемі

- инвестицияның рентабелділігін  қамтамасыз ететін пайда алу;

- инвестицияның белгілі-бір мезгілде  өзін-өзі өтеуі.

Инвестициялық операциялардың мұндай нәтижелерінің  нақтылығын анықтау, кез-келген жоба бойынша нақты  активтерге қаражат жұмсаудың қаржылық және  экономикалық параметрлерін бағалаудың басты міндеті болып табылады. Мұндай бағалауды іске асыру, біршама қиын, себебі, оған  келесідей факторлар әсер етеді:

- біріншіден, инвестициялық  шығындар бір-ақ рет немесе  жобаның ұзақ уақыт жұмысы  барысында бірнеше рет  қайталануы  мүмкін;

- екіншіден, инвестициялық жоба  іске асырудан алынатын  нәтиженің  процессінің ұзақтығы (яғни, бір  жылдан асыу);

- үшіншіден, ұзақ уақыты операциялардың  жүзеге асырылуы  инвестицияның  барлық аспектілерін бағалау  барысында  белгісіз жағдайларға, яғни тәуекел қателіктеріне әкелері  сөзсіз.

 

 

11-дәріс. Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау әдістері

Кез келген инвестициялық жобаны қаржыландыру немесе несиелеу оның тиімділігін бағалауға үлкен мән береді. Жалпы инвестициялық жобаның тиімділік көрсеткіштеріне мыналар жатады:

1. Коммерциялық (қаржылық) тиімділік, яғни инвестициялық жобаны іске асыруға қатысушылар үшін жобаның іске асуынан туындайтын қаржылық нәтижелермен анықталады. Оларды екі топқа бөлуге болады:

• өндірістік қызметтің тиімділігінің көрсеткіштері, сондай-ақ жобаны іске асырушы кәсіпорының ағымдағы және болашақтағы қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер, яғни оның балансы, пайда және зиян есебінің негізінде есептеледі;

• инвестицияның тиімділігінің көрсеткіштері, яғни ақша ағымының жоспары негізінде есептеледі.

2. Бюджеттік тиімділік, мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылатын инвестициялық жоба бойынша қаржылық тиімділік. Бұл көрсеткіштер инвестициялық жобаның іске асуынан бюджетке түсетін салықтық және басқа да түсімдерге байланысты сипатталады.

3. Экономикалық тиімділік, жобаны іске асыруға байланысты туындайтын барлық шығындар мен нәтижелерді есепке алатын тиімділік. Бұл көрсеткішті анықтағанда мынадай тиімділіктер ескеріледі:

• жобаның іске асыруынан туындайтын әлеуметтік нәтижелер, яғни жобаның іске асуының жұмыссыздық мәселесін шешуге ықпалы, жоба бойынша жұмыс жасайтын жұмыскерлердің тұрғын-үй, тұрмыс жағдайы, денсаулық жағдайына қатысты сұрақтардың дұрыс шешілуі;

• жобаны іске асырудың экологиялық тиімділігі, қоршаған ортаны бүлдіру көрсеткіштері және оған жұмсалынған шығындар.  

Жалпы, инвестициялық жобаның тиімділігі оны іске асыру шығындары мен қаржылық нәтижелерді өзара салыстыру арқылы анықталады.

Инвестициялық жобаны бағалаудағы басты мақсат болашақтағы тиімділік бүгінгі шығындарды ақтайма соны білу болып табылады.Инвестициялық жобаны бағалауда негізінен 5 басты әдістер жиі қолданылады.Оларды өз кезегінде екі топқа бөлуге болады.

1 топқа. Дисконттау концепсиясын  қолдануға негізделген әдістер:

• таза ағымдық құнды анықтау әдісі;
• инвестицияның рентабелділігін есептеу әдісі;
• ішкі пайда нормасын есептеу әдістері.

2-ші топқа. Дисконттау тұжырымдамасын  пайдаланбайтын әдістер жатады:

• инвестицияның өтелу мерзімін есептеу әдісі.
• инвестицияның бухгалтерлік рентабелділігін анықтау әдісі.

Бұл жоғарыда аталған бес әдістерді инвестицияның абсолюттілік тартымдылығы (приемлемости) анықтау тәсілі ретінде қарастырады. Инвестицияның абсолюттік тартымдылығы туралы айтсақ алғашқы уақытта біз инвестицияны изомерленген жоба ретінде қарастырамыз. Жобаның іске асырылуы компанияның басқадай инвестициялық мүмкіндігін қарастырмайды. Мұндағы инвестициялық жобалар компанияларға белгілі мақсатқа жетудің әр түрлі жолдарын ұсынады және инвестициялар ресурстар шамасы сапасына жоғары. Мұндай жағдайларда инвестицияның қатысты (относитеельно) тартымдылығын бағалау қажет.

Инвестицияны талдаудың таза ағымдағы құнын анықтауға негізделген әдіс пайдалану, инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде фирманың бағалылығын арттыру екі бірдей алғы шарттан туынлайды:

1. кез-келген фирма өзінің бағалылығын  жоғарлатуға ұмтылады;

2. әр уақыттағы шығындардың құны  бірдей емес.

Таза ағымдағы құн (NPV)-бұл инвестициялық жобаны іске асырудан түсетін ақшалай түсімдер сомасы мен оларды ағымдағы дисконтталған құны және жобаны іске асыру үшін қажетті барлық шығындарды ағымдық құндарының дисконтталған сомасы арасындағы айырманы білдіреді.

 

        CF1             CF2            CFn                   n CFt

NPV = ------- + ------- +…..+ ------- - І0 = å ------ - І0 немесе

       (1+k)1         (1+k)2         (1+k)n                 t=1(1+k)t

 

         n    CFt

NPV= å ------ - І0

t=1 (1+k)t

 

CFt - (ағылшынша Cash flow) – ақшалай қаражаттардың t-уақыт кезеңінің соңына түсуі.

І0 – (ағылшын. Іnvestment) – бастапқы қаражаттар жұмсалымы.

Егерде жобаның таза ағымдағы құны NPV оң көрсеткішті көрсетсе онда инвестициялық жобаның іске асырудан фирманың бағалылығы артады, сөйтіп инвестициялау оның пайдасына жүреді, яғни ол жобаны тиімді жоба деп аталады.

Мысалы, А фирмасы әмбебап дүкен үшін орын үйін сатып алу варианттарында 500 млн. теңгеге бағаланған, ал егер сатуды ұйымдастырудан түсетін әр жылдағы ақшалай табыс: 100 млн. тг. 10 бойына келеді. Табыстылық деңгейі 10%. Фирмаға дүкенді сатып алу тиімді ме? Әр жылғы түсім бірдей болғандықтан аннуитет моделі мен анықталуы керек.

NPV = (100,0 х 6,1446%) – 500,0 = 114,460 теңге.

Біздің бүгінгі экономикамыздағы жағдайларға ұзақ шығындар - ұзақ өтелу тән яғни инвестициялар бір уақытты емес, бөліп-бөліп бірнеше айлар немесе жылдар ретінде жүзеге асырылғанда таза ағымдағы құныды келесідей формула мен есептеуге болады:

 

                  n  CFt          n   Іt

NPV = å------  - å-------

                t-1(1+k)t     t-1(1+k)t

 

Іt – t уақыттағы инвестициялық шығындар.

Кейбір жағдайларда жобаға қаражат жұмсау мерзімі шексіз болғанда NPV есебі перпетуитет үлгісімен есептеледі. Мұндай инвестициялардың шығындары, яғни елдегі нарықтағы фирма үшін жаңалық енгізу немесе басқадай компаниялардың акцияларын бақылау пакетін иеленумен байланысты келеді.

Инвестицияның рентабельділігінің есебінің әдісі, бұл таза ағымдағы құнды анықтау әдістерін толықтырады. Инвестицияның рентабельділігі – инвестордың байлығының 1 теңгеге шаққандағы құндылығы анықтайтын көрсеткіш болып табылады. Рентабельділікті анықтау келесідей кестемен анықталады:

 

             n    CFt

PІ = å ------       І0

                        t=1 (1+k)t

Бұл инвестицияның рентабельділік көрсеткішті кейде “табыс-шығын” коэффиценті депте атайды. Мысал ретінде жоғарыда келтірідген мысалдағы инвестициялау рентабельділігін табуға болады.

PІ = 100 млн. х 6,1446 / 500 мың = 1,23

Демек 1 теңгедегі инвестициясы дүкен сатып алуға жұмсасақ, онда 1,23 теңге қайтады, оны басқаша көрсетсек 1 теңгемізге 0,23 теңге болашақ ақшалай түсімдердің ағымдағы құнын таба аламыз.

Егерде NPV оң санды көрсетсе, PІ бірден жоғары болады (PІ>1), ал егер NPV<0 болса онда PІ<1 болады. Демек PІ>1 үлкен болса онда мұндай инвестиция бізге тиімді.

PІ көңіл бөлу яғни оны инветициялаудың абсалюттік тиімділігі ретінде қару талдаушыға инвестициялық жобаны келесідей екі аспектіде зерттеуге мүмкіндік береді:

Біріншіден, оның көмегімен инвестициялық жобаның тұрақтылық шамасын білуге болады.

Екіншіден, Pі инвестицияны талдаушылар үшін әртүрлі инвестицияларды саралауың сенімді құралы болып табылады.

Инвестицияны бағалаудың қарапайым әдістер бұл ақшалай түсімдермен шығындарды дисконттау тұжырымдамасы сияқты, инвестицияның тиімділігін тура бағалауда ертеден және кеңірек қолданылып келе жатқан инвестицияны бағалау әдістері қатарына жатады. Бұл қарапайым әдіс қосымша ақпараттар алуға көмек береді және сәтсіз ақшалай қаражат жұмсау тәуекелдігін төмендетеді.

Инвестицияны бағалаудың ең басты қарапайым әдісі бұл инвестицияның өтеу мерзімі есептеу әдісі болып табылады.

Бұл әдіс инвестицияның бастапқы сомаларын жабу үшін мерзімін анықтаудан тұрады. Инестицияның өтелу мерзімін (PP- payback perіod) есептеу формуласы келесідей:

 

PP = І0 / CFt(å)

                                                                                                                                 п                                                                                                                                                                                            

PP (payback perіod) =- І0+CF1+CF2+CF3+….+CFt = - І0 + å CFt  

                                                                                  t=1

мұндағы,

PP - өтелу мерзімі

І0 – бастапқы инвестициялар                                            

CFt(å)– инвестициялық жобаны іске асырудан түсетін ақшалай түсімдердің жылдық сомасы

(å) – индексіне көңіл бөлу CFt шамасын анықтауда екі жақты мүмкіндік көрсетеді.

І-жақ, ақшалай түсімдер әр жылы бірдей болса онда бастапқы инвестиция сомасы ақшалай түсімдердің сомасына бөлінеді. Мысалыға, егер инвестициялық жобадан 600 млн. тг. инвестиция жұмсағанда 8 жыл ішінде 150млн. тг. жыл сайын табыс әкелсе, онда өтелу мерзімі:

PP = 600млн/150млн = 4жыл. Ендеше 4 жылда жоба өзін өзі өтеп, қалған 4 жылда инвестор таза пайда алады.

2-жақ жобаны іске асырудан түсетін ақшалай түсімдердің шамасы жыл сайын өсіп отырса, онда (å) өолданылады. Мысалыға, жоғарыда қарастырылған жобадан түсетін ақшалай түсімдер жыл сайын өсуіне байланысты әр түрлі делік.

1-жылы – 50млн. теңге

2-жылы – 100млн. теңге

3-жылы – 200млн. теңге

4-жылы – 250млн. теңге

5-жылы – 300млн. теңге

Онда біз жобаның 4 жылда өтелетінін білеміз, себебі (50+100+200+250), ақшалай түсімдер кезеңі бастапқы жұмсалған инвестиция 600 млн. теңгені құрайды.

Қарапайым әдістің келесі бір түріне инвестицияның бухгалтерлік рентабельділігін анықтау әдісі жатады (ROІ – return on іnvestment). Мұны кейбір оқулықтарда инвестицияның орташа пайда нормасы (ARR) деп атайды. Бұл көрсеткіш инвестицияны бағалауда ақшалай түсімдерге негізделеді ал бухгалтерлік көрсеткіш бұл фирманың табысын білдіреді. Бұл көрсеткіш бухгалтерлік есеп бойынша фирма табысының орташа шамасының инвестициялық орташа шамасына қатнасы арқылы анықталады. Мұндай жағдайда, инвестицияның бухгалтерлік рентабельділігін есептеу пайыздық және салықтық төлемдерді төлегенге дейінгі табыс негізінде EBІT (earnіng before іntegt and tax) немесе салықтан кейінгі бірақ пайыздық төлемдерден бұрынғы табысты EBІT - тең және (1-Н) арасындағы айырмамен есептеледі. Н: EBІT(1-Н).

Бұл жерден инвестицияның орташа шамасы активтердің есептік құнының жыл басы мен аяғындағы көрсетілетін рентабельділігі бойынша анықталады. Сонымен инвестицияның бухгалтерлік есебінің формуласы:

 

        EBІT (1-Н)

ROІ = ----------------

       (Cба- Сса) / 2

 

Мысалы. АҚ Рахат бұйым шығаратын жаңа желі 1 млрд. теңге алуды жоспарласын, оның қызмет ету мерзімі 10 жыл АҚ есебі бойынша бұл станок шығынды үнемдеп жылына 200 млн. теңге пайда әкелсін (салық және несие үшін пайызы бұрын есептелмеген). Егерде пайдаға 30% салық салынса онда, салық алынғаннан кейінгі табыс шамасы 200 х (1- 0,40) = 120 млн. теңге.

Ішкі пайда нормасын есептеу әдісі. Ішкі пайда нормасы немесе инвестицияны өтеудің ішкі коэффиценті (ІRR – іnternal rate of return). ІRR – мәні жағынан инвестициялауға бағытталған қаражаттың өтелу деңгейін және табиғаты жағынан қаржылық менеджменттің басқадай аспектілерінде пайдаланатын пайыз мөлшерінің әр түріне жақын келеді. Экономикалық табиғаты жағынан, ішкі пайда нормасына ең жақыны:

1. банктердің өз жинақ шоттарына қоятын табыстылықтың нақты жылдық мөлшері, (яғни күрделі пайыздық есептеу сызбасы бойынша есептелетін, бір жылғы табыстылықтың номиналдық мөлшері).
2. күрделі пайыздық есептеу сызбасы бойынша бір жылға ссуда бойынша нақты пайыз мөлшері.

ІRR – келтірілген пайданы келтірілген шығынмен теңестіретін дисконттық мөлшерлеме коэффицентін білдіреді. Бұл коэффицент таза келтірілген құныды нөлге теңестіреді. Бұл көрсеткіштің мәні инвестициялық жобаға жұмсалымның табыс деңгейінің шегін белгілейді.

Егер ІRR-дің мәні r арқылы белгілесек, онда r-ді мынадай формуламен табамыз: