Қазақстан Республикасында банктік қызметтер нарығын дамыту бағыттары

Ынтымақтастықты жүйемен  қатар жинақтаушы зейнетақы жүйесі құрылды және дамытылып жатыр.

Екінші деңгей: Қазақстан  азаматтары, Қазақстанда тұратын  шетелдіктер мен азаматтығы жоқ  тұлғалар үшін ай сайынғы табысынан 10 пайыз мөлшерде зейнетақы аударымдарын ұстап отыратын міндетті жинақтаушы зейнетақы жүйесі.

Үшінші деңгей: ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарына  негізделген жинақтаушы жүйе.

 

1.2 Қаржылық қызмет  көрсететін кәсіпорындар, олардың қызметінің ерекшеліктері

 

Банк қызметін іске асыратын кәсіпорынбанк болып табылады. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Заңның 1-бабына сәйкес, «банк - осы заңға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға» [2].

Банктік қызмет — бұл  банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді. Аталған  заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады:

1)заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

2)жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

3)банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашy және жүргізу;

4)заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;

5)айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау, аударым операциялары;

6)заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен байланысты тапсырмаларын орындау;

7)есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);

8)заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен ақшалай нысанда несиелер беру;

9)заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент- банктердің тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізу;

10)сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы қағаздарын басқару;

11)клиринттік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке қатысушылардың таза ұстанымын анық- тау;

12)сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін керсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;

13)ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;

14)төлем карточкаларын шығару;

15)банкнот пен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және жөнелту;

16)шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдасытыру;

17)төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);

18)чек кітапшаларын шығару;

19)бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;

20)аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;

21)ақшалай нысанда орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;

23)үшінші тұлғаның атынан ақшалай нысанда орындалуды көздейтін банктік кепілдеме беру.

Экономиканы дамытуда несиенің рөлі маңызды әрі сан салалы. Несие  өнімнің өндірілуі, өткізілуі мен  тұтынылуы үрдісіне және ақша айналысы саласына әсерін тигізеді, яғни өнімді өндіру мен өткізу үрдістерінін іркіліссіз болуына ықпал етеді, өндірістің маусымдылығына орай туындаған қаражатқа  деген ділгірлікті уақытша қанағаттандыруда, өндірісті кеңейтуде үлкен рөл  атқарады. Тұтыну несиесі халықтың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға септігін тигізеді.

Несие, негізінен, коммерциялық несие және банк несиесі түрлеріне  бөлінеді [11]. Айрықша түрі халықаралық несие.

Коммерциялық несие —  сатушы тауарды сатып алушыға  төлемін кейінге қалдыра отырып беретін несие. Бұл орайда айналым  құралы ретінде, әдетте, вексель жүреді. Мұндағы вексель дегеніміз —  несиегерге вексель беруші қарызгерден  вексельде көрсетілген ақша сомасын  белгіленген мерзімде төлеуді талап  ету құқын беретін белгілі  бір нысандағы жазбаша борыштық міндеттеме. Банк несиесінің әмбебаптық сипаты бар. Бұл ретте банктер, ақша иелері және басқа несие мекемелері несиегерлер болып келеді. Несиенің берілуі мен өтелуіне, ставка пайызының  мөлшеріне байланысты тараптардың  міндеттемесі мен экономикалық жауапкершілігі несиелік келісімдер негізінде шешімін  табады. Банк несиені несиелеу мерзіміне  қарай қысқа мерзімді (1 жылға  дейінгі мерзімге), орта мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзімге) және ұзақ мерзімді (3 жылдан астам мерзімге) болып келеді. Ол қарызгерге тиесілі  жылжымайтын мүлік, тауарлар, бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтар  кепілімен қамтамасыз етілуге тиіс. Сондай-ақ, несие түрлері несиелеу нысандары мен әдістері бойынша  және басқа белгілеріне қарай  жіктеледі.

Қазақстанда несиенің мынадай  түрлері пайдаланылады:

- ұлттық банк несиелері – аукциондық, ломбардтық, бюджеттік несиелер;

- екінші деңгейдегі банктер несиелері – меншікті айналым қаражатының жетіспеушілігін уақытша толтыруға, күрделі салымдарды қаржыландыруға, тұтыну мақсатына арналған несиелер; импорттық, ипотекалық, консорциалдық, банкаралық несилер.

Қазақстан Ұлттық банкінде несие сапасына қарай стандарттық, бейстандарттық, қанағаттанғысыз, күмәнді  және зиян келтіруші несие деп  бөлінеді.

Несиені сақтандыру - сақтандыру түрлерінің жиынтығы. Мұнда сақтанушының контрагенттері берілген несиені қайтару  немесе сақтандыру шартында ескертілген  себептер бойынша несиені пайдаланғаны үшін пайыз төлеу жөніндегі міндеттемелерін  орындамаған жағдайда сақтандырушының  сақтандыру өтемін төлеуі көзделеді. Несиені  сақтандырудың мақсаты - сақтанушылар үшін несие тәуекелін азайту немесе жою, борышқор төлем төлеуге қабілетсіз болған немесе өзге себептермен борышты  өтемеген жағдайда несиегерлерге несиенің уағдаласылған уақытта қайтарылуына сақтандыру кепілдігін беру. Бірнеше  түрге бөлінеді: объектілер бойынша  — жеткізушінің сатып алушыға  беретін коммерциялық несиені сақтандыруы  және банк несиесін сақтандыру; сақтандыру тәуекелінің сипатына қарай —  экономикалық (коммерциялық) қатерден және саяси қатерден сақтандыру; сақтандырылған несиенің сипатына қарай несиені  сақтандыру сақтанушының резиденттеріне берілген несиеге қатысты жасасылған шарт және бейрезиденттерге берілген несиеге қатысты жасасылған шарт [12].

Кредит карточкасы- банк немесе басқа мамандырылған кредит (сауда) мекемесі шығарған атаулы ақша құжаты. Ол тиісті мекемеде кредит карточкасы иесінің есепшоты бар екендігін  куэландырады және оғаи бөлшек сауда  жүйесінде тауарларды қолмақол ақшасыз  сатып алуына, сондай-ақ өзіне қызметтің  де солай көрсетілуіне кұқық береді

Кредиттік ақша - несие мен  төлем қаражаты ретінде ақша атқарар  міндеттің дамуы негізінде пайда  болған төлем қаражаттары және айналым  қаражаттары (банкноттар, чектер, вексельдер); айналымда алтын мен қағаз  ақшаның орнына жүреді.

Лизинг — бұл лизинг берушінің (жалға берушінің) өзіне  тиесілі құрал-жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға (жалгерге) лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шарты.

Машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, өндірістік мақсаттағы ғимараттарды ұзақ мерзімге жалдаған жалға алушы мүліктерді пайдалану  шамасы бойынша борыштарын бірте-бірте  өтеуі; лизингтік келісімшарт мерзімінің аяқталуы бойынша: жалға алушы қалдық құны бойынша құрал-жабдықтарды  сатып алуы, мерзімін ұзартуы, материалдық  құндылықтарды қайтаруы мүмкін [22].

Лизингтік мәмілелердің бірнеше  түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар  екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.

1. Шұғыл лизинг – бұл  мүліктің қызмет ету мерзіміне  қарағанда, оның пайдалану мерзімінің  қысқалығын және мүліктің құнын  толық өтемеуін сипаттайды.

2. Қаржы лизингі –  бұл уақытша пайдалануға берген  лизинг затының мерзімі ішінде  өзінің толық амортизациялық  құнын төлеп шығуымен немесе  өзін-өзі өтеуімен байланысты  сипатталады.

Осы лизингтердің отандық  және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай түрлері бар:

1.Ішкі лизинг – бұл  өзінің қатынасушыларының бір  елден болып келуімен байланысты  сипатталады.

2.Халықаралық лизинг  – бір тарап немесе барлық  тараптардың әр елден болып  келуін сипаттайды.

Қаржылық лизинг – бұл  мүліктің толық құнын төлеп алатын мүліктің түрін жалға беру, онда уақытша пайдалануға берілген мүліктің мерзімі шамамен мүліктің амортизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын  болады. Лизингтік мәміленің тараптары:

- лизинг беруші(жалға  беруші);

- лизинг алушылар(жалға  алушылар) болып табылады. Басқаша  сөзбен айтқанда, қаржылық лизинг  – бұл инвестициялық қызметтің  бір түрі.

Заем - мемлекетгің қарыз (заемшы) немесе несие беру рөлін  атқаруына байланысты несиелік қарым-қатынастардың бір түрі. Заем қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді, пайызды, ұтыс заемдары болып ажыратылады.

Овердрафт (ағылш. овердрафт  – жоспардан тыс) – төлем шамасы тапсырыскер шотындағы қаражаттың қалдығынан асып түскен жағдайда банктердің қысқа мерзімді несие беруінің негізгі  нысаны. Бұл ретте банк тапсырыскердің шотынан қаражатты талап етілген  төлем мөлшерінде есептен шығарады‚  яғни тапсырыскерге қаражаттың қалдығынан асып түсетін сомаға (төлем сомасы мен тапсырыскердің шотындағы қаражат  сомасының арасындағы айырмаға) өзінен-өзі  несие береді. Овердрафт нәтижесінде  банкте дебеттік сальдо пайда болады. Овердрафт тапсырыскердің шотына түскен барлық соманы акцептісіз тәртіппен  бағыттау арқылы өтеледі‚ оның кәдуілгі несиеден өзгешелігі осынысында. Әдетте‚  овердрафтты пайдалану құқығы оның талаптарын белгілейтін шарт бойынша  неғұрлым сенімді тапсырыскерге  беріледі.

Банк кепілдігі - ақшалай  немесе басқа міндеттемелердің клиентпен  немесе басқа тұлғасымен орындауға  банк көрсетуші кепілшілік. Бұл банктің  кепілдік берген міндеттемелерінің  орындамаулары жағдайда кепілдік аталып өткен шектердегі қарызшының парыздары  бойынша жауапкершілік.

Банк кепілдігі - өз клиентінің ақшалай міндеттемелерінің орындауына банк кепілшілік;

Валюталық Операциялар —  валюталық құндылықтарға қатысты  жасалатын мәмілелер. Олар ұлттық заңдармен  және халықаралық келісімдермен реттеледі. ҚР-ның заңдары бойынша, валюталық операциялар валюталық құндылықтарды меншіктену және т.б. құқыларының өзгеге берілуіне байланысты, соның ішінде төлем құралдары ретінде шет ел валютасын және шет ел валютасы түріндегі төлем құжаттарын пайдалануға байланысты операциялар; валюталық құндылықтарды республикаға алып келу, сыртқа шығару және жолдау; ұлттық валютаны, сондай-ақ, номиналы мен құны осы валютамен есептелінетін құнды қағаздар мен төлем құжаттарын меншіктену құқыларының бір-біріне өтуі жөніндегі резиденттер мен резидент еместер арасындағы мәмілелер болып бөлінеді. Олардың ағымдық және капитал қозғалысына байланысты түрлері бар. Ағымдық валюталық операциялар экспорт-импорттық сауда операцияларына (олардың төлемақыларын өтеуге, осы мақсаттар үшін кредит бөлуге), сондай-ақ, шет елде тұратын, жұмыс істейтін азаматтардың валюталық қаражаттарын (зейнетақыларын, аударымдарды, т.б.) пайдалануларын қамтамасыз етуге арналады. Капитал қозғалысына байланысты валюталық операциялар қазақстандық капиталды шет ел экономикасына салуға, не шет ел капиталын ішке тартуға, ел экономикасын өркендету үшін пайдалануға қызмет етеді. Егер белгілі бір шектен асып кетсе, осы екі процес те экономикасының дамуына кері әсер етіп, кесірін тигізуі ықтимал. Мәселен, ұлттық экономиканың әр алуан саласында ше-телдіктердің бақылау орнатуына немесе отандық капиталдың қайтарымсыз шетке кетіп қалуына душар етеді.[4] Сондықтан, капитал қозғалысына байланысты операциялар тиесілі органдар арқылы мемлекет тарапынан қатаң бақылауға алынуға тиіс. Экономикалық процестерге тигізетін әсерлеріне қарай валюталық операциялар осындай екі негізгі түрге сараланған. Бұған қоса, өткізілу тәртібіне орай олар қолма-қол және шұғыл валюталық операцияларға жіктеледі. Қолма-қол валюталық операциялар кезінде валюталар мәміле жасалған сәтте не одан бір жұмыс күні өткен соң айырбасталады.

 Ал, шұғыл валюталық операциялар кезінде мәміле жасалған мерзім ішінде (бір аптадан бес жылға шейін) төлем төленеді.

Төлем карточкасы — бұл  ақша емес, карточка ұстаушыға төлемдерді жүзеге асыруға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға және карточкасының  эмитенті айқындаған және оның талаптарымен басқа операцияларды жасауға  мүмкіндік беретін ақпараттан тұратын  электрондық терминалдар немесе өзге құралдар арқылы ақшаға қол жеткізу  құралы. Карточканы жоғалту ақшаны жоғалту дегенді білдірмейді: олар толық сақталады.