Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайындағы бюджеттін ролі

 

 

1 кесте жалғасы

Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ұсталатын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар	2 801 295	2 445 031	3 081 733
Гранттар	583 746	444 834	225 000
Басқа да салықтық емес түсiмдер	11 978 486	12 816 980	15 458 286
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер	14 523 664	15 288 673	16 208 647
Мемлекеттік мекемелерге бекітілген мемлекеттік мүлікті сату	215 000	230 000	250 000
Мемлекеттік материалдық резервтен тауарлар сату	14 308 664	15 058 673	15 958 647
Трансферттердің түсімдері	1 303 078 751	1 302 114 759	1 321 056 185
Төмен тұрған мемлекеттiк басқару органдарынан алынатын трансферттер	103 078 751	102 114 759	121 056 185
Ұлттық қордан трансферттер	1 200 000 000	1 200 000 000	1 200 000 000

 

 

1-кестеде [13].2011-2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджеттік жоспарлау. Бірінші бағанда 2011,екіншіде 2012,үшіншіде 2013 жылғы мемлекеттің жалпы бюджеттің кірістер жоспары көрсетілген.Бұнда біз әр жыл сайын ақша саның өскенің көріп тұрмыз.Олар салықтық түсімдер,табыс салығы, халықаралық сауда мен сыртқы операцияларға салынатын салықтар, Басқа да салықтық емес түсiмдер,мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бюджетінен (шығыстар сметасынан) ұсталатын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар т.б.

 

1-диаграмма. 2011-2013 жылдардағы мемлекеттік  бюджет түсімдерінің жоспары

Мелекеттің кірістері мемлекеттің экономикасына тікелей әсер етеді. Кірістерді жоспарлау ол мемлекеттің қаржы саясатың жүргізуінде тиімді.

1-диаграмма  2011-2013 жылдар аралығында кететің ақша қаражаты көрсетілген. Әр жыл сайын ақша қаражатының өскенің көріп тұрмыз өйткені ол экономикалық көрсеткіштердің әр жыл сайын өсіп тұрғанында. Жыл сайын ақша өсіп тұруы ол қалыпты жағдай. Сонымен қатар ақша қаражытының өсуіне инфляцияда әсер етеді.Бұл диагграмма бізге негізінен мемлекеттік бюджеттің нақты өтілген кезді және болжамды түрін сипаттап көрсетіп тұр. Ал осы жылдар арасындағы  айырмашылық ол біздің қазынымызға әр түрлі әр саладағы түсімдердің артып келе жатқаның айшықтады

 

2-диаграмма. 2010 жылдың 11 айында мемлекеттік  бюджет түсімдерінің атқарылуы 

 

 

2 диаграммада  [14]. 2010 жылдың карашасындағы мемлекет бөлген ақшаның атқарылуы көрсетілген. Бұл атқарылу жалпы барлық экономикалық секторлардың жұмыс жасауындағы есеп берумен есептелген.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің шығыстарының құрамы:

1.Жалпы сипаттағы  мемлекеттiк қызметтер- мемлекеттік  билік пен басқару органдарын  ұстауға байланысты шығындарды  қаржыландыру жыл сайын мемлекеттік  бюджет шығыстарының құрамында  бекітіледі.

2.Қорғаныс-мемлекеттің  қорғаныстық функцияларын қамтамасыз  етуге арналған бюджет шығыстары.

3.Қоғамдық  тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару  қызметі-мемлекеттің құқық қорғау, құқық және сот іс-әрекеті маңында  еріксіз көндіру шараларын қолдану  құқы берілген және мемлекет  пен қоғамның меншігі мен мүдделерін, азаматтардың өмірін, меншігін, құқықтары  мен азаматтығын қорғауға талап етілген мемлекеттік билік органдар жүйесінің функцияларын қамтамасыз етуге арналған бюджет шығыстары.

4.Бiлiм беру-ҚР  азаматтарына мемлекет ақысыз  жалпы орта мен алғашқы кәсіби  білім және мемлекеттік тапсырысқа  сәйкес конкурстық негізде ақысыз  орта кәсіби, жоғары кәсіби және  жоғары оқу орнынан кейінгі  білім алуды кепілдейді, егерде  азамат осы әрбір деңгей бойынша  білімді алғашқы рет алып отырса, мемлекет барлық шығыстарды өз  қолына алады.

5.Денсаулық  сақтау-мемлекет халықтың денсаулығын  сақтау мен бекінісі өз алды  мемлекеттік пен қоғамдық, әлеуметті-экономикалық  пен медициналық мекемелердің  көп жақтық іс-әрекеттерін көрсетуге  байланысты шығындарды қаржыландырады.

6.Әлеуметтiк  көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру-мемлекеттің  әлеуметтік саясатының мазмұнын  оның әлеуметтік көмек көрсету  мен әлеуметтік қамтамасыз ету  жөніндегі барлық іс-әрекеттер  бойынша шығыстарды қаржыландырады.

7.Тұрғын  үй-коммуналдық шаруашылық- мемлекет  коммуналдық шаруашылықтың дамуына, сумен жабдықтау жүйесін жөндеу  мен дамуына, қалалар мен елді  мекендер көріктендірудің дамуына  және басқа да шығындарды қаржыландырады.

8.Көлiк және  коммуникация- мемлекет бюджет құралдары  арқылы автокөлік жолдарын дамыту  жұмыстарын мен темір жол және  су көлігі, азаматтық авиация  және байланыс аумақтарында инвестициялық  жобаларды қаржыландырады[15].

 

 

2-кесте

2011-2013 жылдарға арналған мемлекеттік  бюджет  .

Атауы	2011ж.		2012ж.	2013ж. мың.тг.
Шығындар	4 322 673 002		4 663 240 459	4 930 779 421
Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер	173 130 461		261 689 044	156 709 963
Қорғаныс	238 797 893		206 161 500	284 691 519
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі	361 645 507		364 879 806	266 635 390
Бiлiм беру	231 418 520		267 480 694	266 635 390
Денсаулық сақтау	380 776 163		404 104 088	420 461 024
Әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру		1 045 944 662	1 162 523 701	1 286 882 592
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық		106 512 537	57 836 902	53 954 841
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк		74 816 439	64 774 167	48 596 500
Отын-энергетика кешенi және жер қойнауын пайдалану		82 605 135	89 300 751	73 530 288

2 кесте жалғасы

Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	189 108 744	191 215 039	172 363 798
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі	17 192 405	12 598 818	9 481 404
Көлiк және коммуникация	342 007 017	339 802 240	300 024 041
Басқалар	157 080 495	213 772 362	414 831 513
Борышқа  қызмет көрсету	131 698 191	176 585 794	214 937 032
Трансферттер	789 938 833	880 645 461	865 844 050

 

 

2-кестеде [16]. 2011-2013 жылдарға арналған мемлекеттік  бюджеттің шығыстары қарастырылған.Олар  Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер, қорғаныс, Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі, бiлiм беру, өнеркәсіп, сәулет, қала  құрылысы және құрылыс қызметі  т.б шығындар көрсетілген. Кез  келген жерде кірістермен қатар  шығындарда жүреді Осы шығындардында  әр жыл сайын көбейіп тұрғаныңда  көреміз яғни кірістерге сай  шығындарда жоспарлануы тиіс. Егерде  мемлекеттің шығындары кірістеде  асып түсетің болса онда мемлекетте  дағдарыс басталуы ықтимал. Мемлекеттің  орталықтанған бюджет жүйесі  орталықтанбаған бюджет жүйесіне  әсер етуі мүмкің. Сол үшін  шығыстар міндетті түрде жоспарлануы  тиіс.

 

3-диаграмма.2011-2013 жылдардағы мемлекеттік бюджет шығындарының жоспары

3-диаграммада  мемлекеттің 2 жылғы нақты және 2013 жылғы жоспарлы түрдегі шығындар  көрсетілген. Біз бұдан әр жыл  сайынғы кірістер қалай өссе  щығындарда солай өсетінің көріп  отырмыз. Ал осындай жоспарлы  түрде шығындарды жоспарлау мемлекеттің  бюждетін және экономикалық даму  мен тұрақтылыұты сақтап отыру  үшін қажет. Кез келген мемлекет  өз бюджетің жоспарлап отырады ,яғни мемлекеттік қаржы саясаты  мен қатар механизімін жүзеге  асыруды жоспарлап,қадағалап,бақылап  отырады.3 диаграммада ҚР бюджетінің  шығындары көрсетілген. Ал осы  шығынндар мемлекеттің бірнеше  салалардағы жұмыс жасауына кеткен  шығындар. Ал қандай шығындар  екені ол 3 кестеде көрсетілген.

 

4-диаграмма. [17]. 2010 жылдың 11 айында мемлекеттік бюджеттің шығыстары

 

4 диаграммада 2011 жылдын 11 жылдың шығындары көосетілген. Олар мемлекеттік,республикалық  және жергілікті болып үш бағанда  көрсетіліп тұр. Бірінші бағанда 2009 жылдағы мемлекеттің 2010 жоспарлы  сандары,екіншіде нақты факті  көрсетілген. Бұдан көретініміз  жоспар мен фактінің айырмашылығы  көп еместігінде. Мемлекет осылай  жоспар құрып бұл жоспары нақты орындалатын болса ол елдің экономикасының өрлеуіне алып келеді.

 

 

3-кесте

Әр деңгейдегі бюджеттердің арасында шығындарды бөлу

Шығындар	Республика	Облыс	Аудан
Қорғаныс	100 жуық	Кейбір жергілікті объектілер мен қызметтер	Кейбір жергілікті қызметтер
Әділет және ішкі қауіпсіздік	100	-	-
Сыртқы экономикалық байланыстан	100	-	-

 

3 кесте жалғасы

Шығындар	Республика	Облыс	Аудан
Білім	Университеттер мен ғылыми зерттеу институттардағы барлық шығындар. Кейбір техникалық оқу орындарына. Барлық құрылысқа	Көптеген мамандандырылған білім орындары. Жетімдер мен мүгедектер мектептері	Бастауыш және орта мектептердің қызметтері мен оларды ұстау, мұғалімдердің еңбекақыларын қосқанда. Кейбір бала-бақшалар
Мәдениет пен саябақтар	Ұлттық мұражайлар. Ұлттық театрлар. Барлық күрделі инфрақұрылымдар мен құрылыс.	Облыстық деңгейдегі кейбір мұражайлар, ескерткіштер	Барлық спорттық, саябақ объектілер мен басқа да мәдениет объектілеріне
Денсаулық сақтау	Үшінші санаттағы кейбір ауруханалар мен медициналық ғылыми-зерттеу институттары. Барлық күрделі шығындар.	кейбір ауруханалар, психиатрлық ауруханалар мен диагностикалық орталықтар	Екінші дәрежелі ауруханалар. Емханалар. Дәрілер
Жолдар	Барлық жол құрылыстары.	Облыстық маңызды жолдарды ұстау.	Аудандық және қалалық маңызды жолдарды ұстау
Қоғамдық көлік	Жол, әуе және темір жол көліктері. Басқа объектілерге отациялар	Қоғамдық көліктің кейбір объектілері	Жергілікті транспорттық объектілер
Өрт сөндіру күзеті	-	Өрт сөндіру күзетінің көптеген қызметтері	Бұл деңгейде ерікті әскери және коммерциялық қызметтер болуы
Кітапханалар	Ұлттық кітапханалар.	-	Көптеген жергілікті кітапхана қызметтері
Санитарлық жағдай	-	-	Қоқыс жинау
Сумен қамтамасыз ету	Инфрақұрылымға капитал салу	Эксплуатация және жөндеу	Эксплуатация және жөндеу
Коммуналдық қызметтер (газ, энергия, отын)	Күрделі объектілер	Пайдаланушыларға үлестік дотациялар	Пайдаланушыларға үлестік дотациялар
Тұрғын үй	Құрылыс және дамыту	-	Ұстау және аз көлемдегі құрылыстар
Әлеуметтік қамсыздандыруға компенсациялық төлемдер	Зейнетақылар, жұмыссыздыққа байланысты төлемдер және әлеуметтік сақтандыру (бюджеттік емес қорлар арқылы)	Аудандармен үлестік міндеттемелер	Жетімдерге, қарттар үйіне, жағдайы төмен отбасыларға назар аудару
Қоршаған орта	Қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық проблемалары	Қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мәселелері	-

3-кесте [18]. Әр деңгейдегі бюджеттердің арасында шығындарды бөлу көрсетілген. Олар республика,облыстық.аудандық шығындар. Бұнда яғни шығындарды бөліп әр салаға кететің шығындар қарастырылған қорғаныс, коммуналдық қызметтер (газ, энергия, отын) ,әлеуметтік қамсыздандыруға компенсациялық төлемдер, қоршаған орта т.б шығындар қарасатырылған. Осылай бөліп қарап қарастыру ол бюджетті бөлген кездегі тиімділігімен ерекшеленеді. Республикалық ол мемлекеттік маңызы бар салаға ақша қарастыру.

 

 

2.2.Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет түсімдері мен шығыстарының мақсаттылығы мен бағыттылығы

 

 

Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орташа-мерзімді жоспарының негізінде және мемлекеттік пен салалық бағдарламаларға сәйкес басымды бюджеттік шығыстар ретінде алдымыздағы жылдарға келесі бағыттар анықталынған:

-денсаулық  сақтауды реформалау;

-білім берудің  дамуы;

-әлеуметтік  реформалардың әрі қарай тереңдеуі;

-индустриалды-инновациялық  дамытуды;

-аграрлық  секторды дамытуды;

-жаңа тұрғын-үй саясатың іске-асыруды;

Астана қаласының дамуы.

Қазақстан   Республикасының  мемлекеттік бюджетінен әлеуметтік экономикалық саясатқа бағытталған түрлі маңызды бағдарламаларды,жобаларды жүзеге асыру үшін қаржы институттары қаржыландырылады.

Қазақстан Республикасында келесі даму институттары бар:

1.“Ұлттық  әл-ауқат қоры “Самрұқ-Қазына” АҚ;

2.“Қазақстанның  Даму Банкі” АҚ;

3.“Қазақстанның  Инвестициялық қоры” АҚ;

4.“Ұлттық  инновациялық қор” АҚ;

5.“Инжиниринг және технологияларды трасферттеу орталығы” АҚ;

6.“Ұлттық  холдинг “ҚазАгро” АҚ;

7.“ҚазАгроФинанс”  АҚ;

8.“Аграрлық  кредиттік корпорация” АҚ;

9.Кәсіпкерлікті  дамыту қоры “Даму”;

10.Әлеуметтік-кәсіпкерлік  корпорациялар[19].

Инвестициялық жобаларды мемлекет тарапынан қаржыландыру қайтарымды және қайтарымсыз негізде, сондай-ақ аралас инвестицияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады, мысалы:

-өте тиімді  инвестициялық жобалар;

-инвестициялық  бағдарламаларды орталықтандыра  отырып (жартылай немесе толық) қаржыландыру.

Қайтарымсыз негізде мемлекеттік қаржыландыру республика бюджетінен мемлекеттік қажеттілікке байланысты бекітілген құрылыс орындары мен нысаналарына беріледі, олар басқа қаржы көздері болмаған жағдайда немесе мемлекеттік мәні бар маңызды нысандарға қолдау ретінде жеке, заемдық және басқа қаржы көздерінен бөлінеді.