Негізгі құралдардың тозуы, жөндеудің есебі және аудиттің теориялық негіздері

Өндірістік  негізгі қорларды жөндеуге жұмсалатын шығындарды есепке алу үшін 8410»Үстеме шығыстар»-шот (негізгі құралдарды жөндеу) қолданылады. Жалпы шаруашылық мақсаттағы «Негізгі құралдар» жөндеу шығындары – 7110 «Өнімдерді өндіру мен қызмет көрсету бойынша шығыстар» –шотта (тауарлар мен қызметтерді сату жөніндегі шығындар) көрсетіледі.

Қажет болған жағдайда жөндеуге жұмсалған шығындарды өнімнің, жұмыстың және қызметтің құнына біркелкі енуін қамтамасыз ету үшін субьектілер жөндеудің барлық түрлері  мен оның ұзақтығына жұмсалатын шығындардың  жылдық сметасына орай ай сайын аударымдар жасап, жөндеу қорын (резерв) құра алады.

1 «Негізгі құралдар» жөндеу жүргізудің мердігерлік әдісі

         Орындалған және акті бойынша  қабылданған «Негізгі құралдар»  жөндеу жөніндегі жұмыстар үшін  мердігерлердің шотын төлеуге  келісім берілді, олар мынадай  қызметтер көрсеткен:

• Күрделі құрылыс Д-т 2930 «Аяқталмаған құрылыс» К-т 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» – 5,0;
• Негізгіөндіріс Д-т 8410»Үстеме шығыстар»/нө К-т 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» – 280,0;
• Көмекші өндіріс Д-т 8410»Үстеме шығыстар»/көм.ө. К-т 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» – 62,0;
• Жалпы және әкімшілік шығындарға жататындар Д-т 7210 «Әкімшілік шығыстар» К-т 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек»;
• Тауарды сату орны Д-т 7110 «Өнімдерді өндіру мен қызмет көрсету бойынша шығыстар» К-т 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек».

1. Қосылған құн салығы сомасына (480,0-нен 14%) Д-т 1420 К-т 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек».

2. Қосылған құн салығы сомасы бюджет төлемдерін кемітуге жатқызылды (қосылған құн слаығы есепке алу) Д-т 3130 К-т 1420.
3. Орындалған жұмыстары үшін мердігерлердің шоттары төленді Д-т 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» К-т 1030 «Есеп айырысу шотындағы ақша», 1050»Жинақ шоттардағы ақша қаражаттары», 1010 «Кассадағы ақша».
4. Жыл қортындысы бойынша шығыстар жиынтық табыстың кемуіне жатқызылады Д-т 5410 «Құрылтайшы құжаттармен құрылған резервтік капитал» К-т 7110 «Өнімдерді өндіру мен қызмет көрсету бойынша шығыстар», 7210 «Әкімшілік шығыстар».

II. Егер жөндеуді жөндеу  цехі жүзеге асырса:

1)Күрделі құрылыстың негізгі  құралдары бойынша Д-т 2930 «Аяқталмаған  құрылыс» К-т 8110 «Негізгі өндіріс».

2)Негізгі өндірістің негізгі  құралдары бойынша Д-т 8410»Үстеме  шығыстар»

 К-т 8110 «Негізгі өндіріс».

3)Көмекші өндірістің негізі  құралдары бойынша Д-т 8410 «Үстеме шығыстар»/көм.ө. К-т 8110 «Негізгі өндіріс».

4)Жалпышаруашылық мақсаттары  негізіг құралдар бойынша Д-т  7210 «Әкімшілік шығыстар» К-т 8310 «Көмекші өндіріс».

5)Сату процесіне қызмет  көрсететін негізгі құралдар  бойынша Д-т 7210 «Әкімшілік шығыстар»  К-т 8310«Көмекші өндіріс».

    III. Егер жөндеуді жөндеу жүргізбейтін цех шаруашылық әдіспен жүзеге асырса:

Қозғалмайтын обьектілерді (үйлерде, ғимараттарда) Д-т 7110 «Өнімдерді өндіру мен қызмет көрсету бойынша  шығыстар», 7210 «Әкімшілік шығыстар», 8410»Үстеме  шығыстар», К-т1310 «Шикізат пен материалдар», 1314, 1315, 1317, 3350 және т.б.

Жалгер-кәсіпорынның негізгі  құралдарының күрделі жөндеуге байланысты шығындары шарт талаптарына сәйкес 2920- шотта (басқалар) ескеріледі (жинақталады).

Жалдық төлем – бұл  жалға алынған мүлік үшін жалгер жалдау мерзімі ішінде төлейтін тұрақты  төлемдер. Жалдау ақысының мөлшері  мен оны төлеудің тәртібі жалдау шартында белгіленеді. Жерді және басқа  табиғи ресурстарды жалдау жағдайларын  қоспағанда, жалдау ақысы өзіне мүлік  құнынан алынатын амортизациялық аударымдарды, жал мерзімі аяқталғаннан кейінгі  жөндеу құралдарын, сондай-ақ жалдау пайызын  қосады.

Жалдау пайызы – бұл  жалданған мүліктің құнынан үлес немесе %. Жалдау шартында тіркелген  сомалар түрінде белгіленеді. Экономикалық табиғаты бойынша, ол банк несиесін пайдалану  процесіне ұқсас.

 Бас салық инспекциясының  №37 Нұсқаулығына сәйкес жерді  жалдау және сату, иелік ету  құқы және пайдалану немесе  салынған обьектіні алғашқы сатуды  қоспағанда, үйді жалдау мен сату  қосылған құн салық -тан босатылады.

Үй дегеніміз – пайдалануға  арналған, өндірістік, өндірістік емес және тұрғын мақсаттарындағы ғимараттар. Мейманханада тұру ақысын қоспағанда, үйді, үй-жайды пайдалану (жалдау) ақысы  қосылған құн салық-тан босатылады. Үйді жалдау ақысы дегеніміз:

• Амортизациялық аударымдардың сомасынан;
• Жалдау пайызынан (кірістен) тұратын ақы.

Коммуналдық қызметтер, байланыс қызметі және үйді пайдалануға байланысты жалға беруші жалгерге ұсынылатын басқа  қызметтер қосымша ығындарға  жатады. Шығындардың аталған түрлеріне  белгіленген тәртіппен салық  салынуға тиіс.

Негізгі құралдар пайдалану  процесінде біртіндеп тозады және оларды жұмыс жағдайында ұстау үнемі  жөндеуді қажет етеді.

Ұйымдастыру- техникалық белгілері  бойынша жөндеу күрделі және шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді.

Күрделі жөндеу деп негізгі  құралдардың тұтас нысандарға қарағанда  тозуының мерзімі аз болатын жекелеген  бөліктерін қалпына келтіруді айтады.          Мұнда пайдалану кезінде байқалмаған  немесе нысанды жөндеу алдындағы  уақытта табылған ақаулар жойылады.

Шағын (ағымдағы) жөндеуде тез  тозатын детальдар мен тораптар айырбасталады, жекелеген тораптарды дәлдеу, механизмдерді тазалау және тексеру жүргізіледі, ыдыс жүйелеріндегі  май, қатардан шығып қалған бөлшектер  және т.б. алмастырылады. Бұл жөндеу негізгі құралдарды пайдалану процесінде жүргізіледі.

Ағымдағы жөндеу күрделі  жөндеуге қарағанда калькуляциялық болып табылмайтынын атап өту  керек және, әдетте, мұнда жөндеудің  әр түрінде (орта, шағын, кезекті жөндеуаралық қызмет көрсету) жекелеген баптар және жөнделетін нысандар бойынша шығындардың  шамасы анықталмайды. Бұл бухгалтерия  тарапынан ағымдағы жөндеу шығындарын жоғары дәрежедегі бақылауды талап етеді.

Практтикада жөндеу екі тәсіл  бойынща: мердігерлік және шаруашылылық тәсілдері бойынша жүзеге асырылады.

Анағұрлым прогрессивті және үнемді болып табылатын мердігерлік  тәсілмен негізгі құралдарды мамандырылған  жөндеу мекемелер (автожөндеу заводтары, жөндеу-құрылыс мекемелері) жөндейді.

Мердігерлік тәсілде жөндеу жұмыстарын мердігерлер жүргізеді, ал мекеме онымен жасаған келісім-шарттар  негізінде орындалған жұмысты қабылдайды да, қабылдау кесіміне сәйкес ақы төлейді.

Шаруашылық тәсілде жөндеу өз күшерімен, қаражатымен және мекеменің  өз құралдарымен жүргізіледі. Негізгі  құралдардың нысандарын жөндеуге байланысты барлық шығындар өндірістің немесе оралымның  пайда болған кезіндегі шығындарына  енгізіледі.

Негізгі құралдар нысандарын жөндеу жөніндегі шығындарды біркелкі жөндеу жұмыстары өне бойында  өндірістің немесе оралымның шығындарына  біркелкі жөндеу жұмыстары өне бойында  өндірістің немесе оралымның шығындарына  біркелкі жатқызу үшін мекеме жоспарлы смета төлемдер есебінен жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін алдағы шығындардың  резервін қалыптастыруға құқылы, ол дербес жасалып, жөндеу қоры деп аталады. [21].

Жөндеу қорын есепке алу  үшін 3340 «Өзге қысқа мерзімді бағалау  міндеттемелері» шоты пайдаланылады, онда жеке «Жөндеу қоры» субшоты  ашылады, оның кредиті бойынша қалдықтар  мен қорды (резервті) құру, ал дебеті бойынша – пайдалану көрсетіледі.

Негізгі құралдардың өндірісте  негізгі, өнімдерді (тауарларды) өткізу және қызмет көрсету және әкімшілік-басқару  мақсатқа пайдаланудағы нысандары  бойынша ай сайындағы жөндеу қорына есептелген төлемдер сомасына мынадай  бухгалтерлік тізбе берліді:

 Тиісті шоттардың дебеті:

7110  «  Өнімдерді сату және қызметтер  көрсету бойынша шығыстар –  (тауарларды, жұмыстарды қызметтерді)  өткізу барысында пайдалынатын  негізгі құралдар нысандарын  жөндеу жөніндегі төлем соамасына

7210 «Әкімшілік  шығыстар» «Әкімшілік шығыстар»  - өндірістік процеске байланысты  емес әкімшілік-басқару және жалпы  шаруашылық мақсаттағы негізгі құралдар нысандарын жөндеу жөніндегі төлем сомасына

8410»Үстеме  шығыстар» «Үстеме шығыстар»  - өндірістік процесте пайдаланылатын  негізгі құралдар нысандарын  жөндеу жөніндегі төлем сомасына

3440 «Өзге  қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері»  шотының «Жөндеу қоры» субшотының  кредиті

Жөндеу  жұмыстарын жүргізудің тәсіліне байланысты олардың шығындарые бухгалтерлік есепке алудың әдістемесі (методологиясы) ерекшеленеді.

Жөндеу  жұмыстарын жүргізудің мердігерлік  тәсілде арнайы комиссия жасаған  «Жөнделген, қалпына келтірілген (жаңғыртылған) негізгі құралдарды қабылдап алу-беру № кесіміне (актісіне)» («Негізгі құралдар»-3 нысаны)» сәйкес есептелген шығындар жөндеу қорының есебіне тапсырыс берушіде мынадай бухгалтерлік тізбе  арқылы есептен шығарылады:

3440 «Өзге  қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері»  шотының «Жөндеу қоры» субшотының  дебиті

3310 «Жеткізушілер  мен мердігерлерге қысқа мерзімді  берешек» «Жеткізушілер мен мердігерлерге  қысқа мерзімді берешек» шотының  кредиті

Негізгі құралдардың нысандарын жөндеу жөніндегі  жұмыстарды орындағаны үшін акцептелінген  есеп айырысу құжаттары бойынша  төлеуге қабылданылған қосылған құнға салынатын салық сомасына бухгалтерлік есеп шоттарына мынандай жазу жазылады:

1420 «Қосылған  құн салығы» шотының дебеті

3310 «Жеткізушілер  мен мердігерлерге қысқа мерзімді  берешек» «Жеткізушілер мен мердігерлерге  қысқа мерзімді берешек» шотының  кредиті

Смета бойынша  нақты шығындардың сәйкестігін  тексергеннен кейін, тапсырыс беруші мердігерге орындалған жұмыс құнын төлеуге  міндетті және банктің жазбаша үзіндісі негізінде бухгалтерия мынандай бухгалтерлік жазба жасайды:

3310 «Жеткізушілер  мен мердігерлерге қысқа мерзімді  берешек» «Жеткізушілер мен мердігерлерге  қысқа мерзімді берешек» шотының  дебиті

1030»Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаттары»  шотының кредиті

Айдың соңында  бюджетке төленетін төлемдерді азайтуға жатқызылған (есептелген) қосылған құнға  салынатын салық сомасына орындалған жұмыстар үшін мердігердің (жабдықтаушының) есеп айырысу құжаттарының төлеуіне және жұмыстың қабылдауына орай мынандай бухгалтерлік тізбе беріледі:

3130 «Қосылған  құн салығы» шотының дебеті

1420 «Қосылған  құ салығы» шотының кредиті

Негізгі құралдардың нысандарын жөндеу жұмыстары  шаруашылық тәсілмен орындалған кезде  жұмсалған шығындарын есепке алу  екі нұсқада жүргізіледі.

Біріншісінде  – барлық шығындар олардың жасалуына  орай 8310 «Көмекші өндіріс» шотында  жиналып, тиісті құжаттар негізінде  нақты шығындар түр-түрлері бойынша бухгалтерлік есеп шоттарында мынандай жазулармен көрсетіледі:

• Жұмсалған құрылыс және басқа материалдар (отын босалқы бөлшектер және т.б.) сомасына мынандай бухгалтерлік тізбе беріледі:

8310 «Көмекші өндіріс»  шотының 8311 «Материалдар» қосымша шотының дебеті

Тиісті шоттардың кредиті:

1310 «Шикізат және материалдар»

1350. «Өзге қорлар»

• Жөндеу жұмысшыларына есептелген еңбекақы сомасына есеп айырысу – төлем тізімдемесіне сәйкес:

8310 «Көмекші өндіріс»  шотының 8311 «Материалдар» қосымша  шотының дебеті

3350 «Еңбекақы төлеу бойынша  қысқа мерзімді берешек» шотының  кредиті

• Жөндеу жұмысшыларының еңбекақысынан  есептелген әлеуметтік салық сомасына арнайы есептеуге сәйкес:

8310 «Көмекші өндіріс»  шотының 8313 «еңбекақыдан аударымдар»  қосымша шотының дебеті

3150. «Әлеуметтік салық» шотының кредиті

• Жөндеу жұмысшыларының еңбекақысынан  есептелген әлеуметтік сақтандыру бойынша аударымдар сомасына арнайы есептеуге сәйкес:

8310 «Көмекші өндіріс»  «Көмекші өндірістер» шотының  8313 «еңбекақыдан аударымдар» қосымша  шотының дебеті

3210 «Әлеуметтік сақтандыру  бойынша міндеттемелер» шотының  кредиті