Өнеркәсіптік өнім өндірісіне кеткен шығындардың есебі мен аудиті

ә) Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелері шегінде жасалатын құжаттар мен жазбаларды тексеру;

б) Ұйымның әрекеті мен  жұмысына, оның ішінде компьютерлік операцияларды ұйымдастыруға, ұйымның басшылық құрамына және операцияларды өңдеу сипатына байқау жасау.

Бухгалтерлік есеп жүйесі. Аудитор төмендегілерді салыстыра тексеріп, түсіну үшін жеткілікті мөлшерде бухгалтерлік есеп жүйесін түсінуді біліп алуы керек:

а) Ұйым тарапынан іске асырылатын операциялардың негізгі санаттары;

ә) Осындай операцияларды бастауға ұйтқы болу тәсілдері;

б) Қаржылық есептегі әдепкі құжаттар мен есеп-шоттарды бекітетін есептік жазбалар;

в) Бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есепті жасау процесі: маңызды операциялар мен басқа да оқиғаларды бастауға ұйтқы болудан оларды қаржылық есепке енгізуге дейін.

 Аудиторлық тәуекелділік. Аудитор бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсінуді аудитті жоспарлау және аудит жүргізуге тиімді түрде әзірлену үшін жеткілікті мөдшерде біліп алуы керек. Аудиторлық тәуекелді бағалау және осы тәуекелді қолданымды төмен деңгейге төмендетуге қажетті аудиторлық процедураларды әзірлеу үшін аудитор кәсіби пікір түюді пайдалануы керек.

 «Аудиторлық тәуекелділік» қаржылық есеп елеулі түрде, бұрмаланған жағдайда аудитордың шындыққа сәйкес емес аудиторлық ұйғарым қабылдауды білдіреді. Аудиторлық тәуекелдік үш құрамдас бөлігі бар: олар – ажырамас тәуекел бақылау тәуекелі және таба алмау тәуекелі.   Ажырамас тәуекелділік – тиісті ішкі бақылаудың болуын жорамалдаған жағдайда есеп-шоттар сальдосының немесе операциялар санаттарының бұрмалануы жеке түрде немесе қосылған түрде елеулі мәнге ие болуға бейімділігі. Бақылау тәуекелділігі – есеп шоттар сальдосында немесе операциялар санаттарында орын алуы мүмкін бұрмалаушылық (ол басқа есеп- шоттар сальдоларында немесе операциялар санаттарында жеке түрде немесе қосылған түрде елеулі болуы ықтимал) дер кезінде жойылмауы немесе әйгіленбеуі және бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелері тарапынан түзетілмеу тәуекелі. Таба алмау тәуекелділігі - мәнді аудиторлық процедуралар есеп-шоттар сальдоларындағы немесе операциялар санаттарындағы басқа есеп-шоттар сальдоларында немесе операциялар санаттарында жеке түрде немесе қосылған түрде елеулі болуы ықтимал бұрмалаушылықтың табылмауын білдіреді. «Бухгалтерлік есеп жүйесің ұйымның операцияларды қаржылық жазбаларды жүргізу тәсілі ретінде өңдейтін міндеттері мен есептік жазбаларының сериясынан тұрады. Мұндай жүйелер операциялар және басқа да оқиғалар бойынша берілетін сәйкестіре тексеру, жинау, талдау, есеп жасау. Саралау, тіркеу, қорытындылау және ұсыну мақсатында қолданылады[24].

Ішкі бақылау жүйесі ұйым басшылығы тарапынан оның әрекетін, іс жүзінде орындалуының қандайлығына қарай, тәртіпті түрде және тиімді жүргізуге, оның ішінде ұйым басшылығының саясатын, активтерді сактауды, алаяқтық пен қателердің алдын алуды және әйгілеуді, бухгалтерлік жазбалардың дәлдігін және толықтығын, сонымен бірге сенімді қаржылық ақпаратты дер кезінде әзірлеуді қамтамасыз етуге бағытталған бүкіл процедуралар мен саясаттың (ішкі бақылау) қабылдануын білдіреді. Ішкі бақылау  жүйесі тікелей бухгалтерлік есеп жұмысына қатысты мәселелердің шегінен асады және ол төмендегілерден тұрады:

-  Бақылау ортасы, бұл директорлар мен ұйым басшылығының ішкі бақылау жүйесіне және оның ұйым үшін маңыздылығына қатысты жалпы көзқарасын, хабардарлығын және әрекетін білдіреді. Бақылау ортасы нақты бақылау процедураларының тиімділігіне әсер етеді. Күшейтілген бюджеттік бақылаумен және әсерлі ішкі аудит жұмысымен ұштастырылған қатаң бақылау ортасы, мысалы, нақты бақылау процедураларын елеулі түрде толықтыра алады. Солай бола тұра, қатаң бақылау ортасы ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін өз бетінше қамтамасыз ете алмайды. Бақылау ортасында бейнеленетін факторлар мыналарды қамтиды:

- Директорлар кеңесінің және оның комитеттерінің жұмысын;

- Ұйым басшылығының философиясын және жұмыс стилін;

- Ұйымның ұйымдық   құрылымын,   сонымен   бірге   өкілеттік   және  жауапкершілік ұйым басшылығы тарапынан бақылау аудит жүйесін, оның ішінде ішкі аудит жұмысын, кадр саясаты мен процедураларды, сонымен бірге қызметтік міндеттер бөлуді.бақылау процедураларын, яғни, ұйым нақты міндеттерін шешу үшін ұйым басшылығы тарапынан бақылау ортасына қосымша ретінде тағайындалған процедуралар мен саясатты. Бақылаудың нақгы процедураларына мыналар жатады:

-  Есеп беру, тексеру және бекіту бойынша процедураларды салысттыру.

-  Жазбалардың арифметикалық дәлдігін тексеру.

- Қолданымдық бағдармаларға және компьютерлік ақпараттық жүйелерге бақылау жасау, мысалы мыналарға бақылау орнату арқылы:

- компьютерлік бағдарламалардың  өзгертілуіне,

- мәліметтер файлдарына қол жеткізуге.

-  Бақылау есептерін және байқау баланстарын жүргізу және тексеру.

-  Құжаттарды бақылауды бекіту және іске асыру.

- Ішкі бұлақ көздерінен алынған мәліметтерді сыртқы бұлақ көздерінен алынған ақпараттармен салыстыру.

- Ақшадай қаражат, бағалы қағаздар және тауарлық-материалдық қорлардың есебі қорытындыларын бухгалтерлік жазбалармен салыстыру.

- Активтер мен жазбаларға тікелей нақты қол тигізуді шектеу.

- Қаржылық нәтижелерді бюджетте көзделген сомалармен салыстыру және талдау.

Қаржылық есеп аудиті кезінде  аудитор бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесінің тек қаржылық есептің бекітпелеріне қатысты саясаты мен процедураларына ғана назар аударады. Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелеріне қатысты аспектілерді түсіну, ажырамас тәуекел мен бақылау тәуекелін бағалауды қоса алғанда, сонымен қатар басқа аспектілерді қараумен бірге аудитор үшін төмендегілерге мүмкіндік береді:

а) қаржылық есепте орын алуы мүмкін елеулі ықтимал бұрмалаушылықтардың түрлерін сәйкестендіре талдауға;

ә) елеулі бұрмалаушылықтар тәуекеліне әсер ететін факторларды ескеруге;

б) тиісті аудиторлық процедураларды әзірлеуге.

Аудитті жүргізуге дайындықты әзірлеу кезінде аудитор (ажырамас тәуекелге баға берумен қатар) бақылау тәуекеліне алдын-ала баға беруді қарайды. Бұл бекітілген қаржылық есепке қатысты қабылдануы мүмкін тиісті таба алмау тәуекелін, сонымен қатар осындай бекітпелерді тексеруге бағытталған процедуралардьщ сипатын, мерзімін және көлемін анықтау үшін жасалады.

Ажырама тәуекелділік. Аудиттің жалпы жоспарын әзірлеу кезінде аудитор қаржылық есеп деңгейінде ажырамас тәуеклге баға беруі тиіс. Аудит бағдарламасын әзірлеу кезінде аудитор жасалған бағалауды бекітпелер деңгейінде елеулі есеп-шот сальдолары және операциялар санаттарымен қоса саралауы керек немесе бекітпелерге қатысты ажырамас тәуекелділік жоғары деген жорамалға келуі керек. Ажырамас тәуекелділікке баға беру үшін аудитор көптеген факторларды, мысалы төмендегілерді бағалау мақсатында кәсіби пікір түюді пайдаланады:

Қаржылық есеп деңгейінде

• Ұйым басшылығының адалдығы.
• Ұйым басшылығының тәжірибесі мен білімі, сонымен қатар оның құрамындағы тексеру мерзіміндегі өзгерістер. Мысалы, басшьлықтың тәжірибесіздігі ұйымның қаржылық есепті әзірлеуіне әсер етуі мүмкін.
• Ұйым басшылығына көрсетілген әдеттегіден өзгеше қысым, мысалы ұйым басшылығын қаржылық есепті бұрмалауға күні бұрын икемдеген жағдайлар. Осындай жағдайлардың мысалына салада банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындар санының көптігін, немесе ұйымның әрі қарайғы жұмысы үшін қажетті капиталдың жетіспеушілігін жатқызуға болады.
• Ұйым бизнесінің сипаты, мысалы оның өнімі мен қызметінің технологиялық жағынан ескіру ықтималы, капитал құрылымының күрделілігі, байланысты тараптардың маңыздылығы, сонымен қатар ұйымның өндірістік алаңдарының орналасу саны және географиялық жағынан таратылу жағдайы.
• Ұйым әрекет жүргізетін салаға әсер ететін факторлар, бәсекелестіктің қаржьшық тенденциялар мен коэффициенттер арқылы белгіленетін шарттарының жағдайы, сонымен қатар технология, тұтыну сұранысы және осы салада кең таралған бухгалтерлік есеп ісі салаларындағы өзгерістер.

Есеп-шоттар сальдосы және операциялар  санаты деңгейінде қаржылық есептің  бұрмалануға бейім шоттары, мысалы осының алдындағы мерзімдерде түзетуді талап еткен және субъективтік тұрғыдан жоғары дәрежеде бағаланды делінетін есеп-шоттар.

• Операциялар және басқа да оқиғалар негізінде жатқан және сарапшылар тартуды қажет ететін күрделі жағдай.
• Есеп-шоттар сальдосын анықтауға байланысты пікір түю дәрежесі.
• Активтердің шығындарға және заңсыз пайдалануға бейімділігі, мысалы, ақшадай қаражат секілді неғұрлым қажетті және неғұрлым жылжымалы активтерге қатысты бейімділік.
• Әдеттегіден өзгеше және кешенді операциялардың әсіресе мерзімнің соңында немесе соған таяу кезде аяқталуы.
• Өңдеудің әдеттегі процедураларына ұшырамайтын операциялар.

Бақылау тәуекелі

Бақылау тәуекеліне алдын-ала  баға беру. Бақылау тәуекеліне алдын-ала баға беру ұйымның бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің елеулі бұрмалаушылықтарды болдырмауға немесе әйгілеуге және түзетуге қатысты тиімділігіне баға беру процесі болып табылады. Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың кез-келген жүйесіне тән шектеулерге байланысты, бірқанша бақылау тәуекелі әр уақытта тұрақты орын алады. Кейбір немесе барлык бекітпелер бойынша бақылау тәуекелі әдетте аудитор тарапынан мынадай жағдайларда жоғары бағаланады:

а) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері әсерлі емес; немесе

ә) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің әсерлілігін бағалау оңтайлы деуге келмейді.

Бақылау тәуекелін тусінуді және бағалауды бейнелейтін құжаттама

Өзінің жұмыс құжаттарында аудитор мыналарды құжаттауы керек:

а) ұйымның бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсінуден алынған деректерді;

ә) бақылау тәуекелін бағалауды. Егер бақылау тәуекелі жоғарыдан төменірек деп бағаланса, осындай баға беру қорытындыларының негізі де жұмыс құжаттарында бейнеленуі тиіс[25].

Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелеріне қатысты ақпараттарды құжаттаудың әртүрлі тәсілдері  бар. Белгілі бір әдісті таңдап алу адитор пікірінің еншісінде. Жеке-жеке немесе бір-бірімен жалғасқан түрде қолданылатын әдеттегі әдістер баяндау түріндегі сипаттаманы, сүраунамаларды, бақылау тізімдерін және блок-сызбаларды қамтиды. Ұйымның үлкен-кішілігі, құрылымының күрделілігі, сонымен қатар субъектінің бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің сипаты құжаттаманьщ формалары мен көлеміне ықпал жасайды. Жалпы алғанда, бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері неғұрлым күрделі және аудиторлық процедуралар неғұрлым көлемді болған сайын, аудитор құжаттамаларының да көлемі солғұрлым үлкен болады.

Бақылау сынақтары.  Бақылау сынақтары төмендегілердің тиімділігі жөнінде аудиторлық айғақтар алу үшін орындалады:

а) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің ұйымдастырылуы, яғни олардың елеулі бұрмалаушылықтарды болдырмайтын немесе әйгілейтін және түзетететін жағдайда жақсы ұйымдастырылуы туралы;

ә) ішкі бақылаудың мерзімнің соңына дейін жұмыс істеуі туралы.

 Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін түсіну мақсатында атқарылатын кейбір процедуралар арнайы түрде бақылау сынағы ретінде жоспарланбауы мүмкін, алайда ішкі  бақылаудың құрылымы мен жұмысының белгілі бір бекітпелерге қатысты тиімділігі жайында аудиторлық айғақтар беруі мүмкін; осылайша, бақылау сынақтары сапасында қызмет етуі ықтимал. Мысалы, бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін ақшадай қаражатқа қатысты түсіну барысында аудитор сауалдама және байқау жүргізу арқылы банкілік салыстыру процесінің тиімділігіне қатысты дәлелдер ала алады. Егер аудитор бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін түсінуді біліп алу мақсатында атқарылып жатқан процедуралар сонымен қатар қаржылық есептегі белгілі бір бекітпеге қатысты саясат пен процедуралар әрекетінің құрылымы мен тиімділігінің сәйкестігі жайында аудиторлық айғақтар береді деген қорытындыға келсе, онда аудитордың осы аудиторлық айғақтарды, егер олар жеткілікті деп саналса, бақылау тәуекелін жоғарыдан төменірек деңгейде бағалауды бекіту үшін пайдалануына болады. Бақылау сынақтары өзіне мыналарды қамтуы мүмкін:

- Ішкі бақылаудың тиісті дәрежеде жұмыс істеуіне қатысты аудиторлық айғақтар алу мақсатында операциялар мен басқа да оқиғаларды бекітетін құжаттарды, мысалы операцияны жүргізу үшін берілген рұқсаттың барлығы жөніндегі анықтаманы тексеру.

- Аудиторлық із қалдырмайтын ішкі бақылауға қатысты сауалдамалар және оларды байқау, мысалы әрбір функцияның ықтимал атқарушысын емес, нақты атқарушысын анықтау.

- Ішкі бақылаудың субъект тарапынан дұрыс орындалуына көз жеткізу мақсатында оны қайтадан іске асыру, мысалы банк шоттарын салыстыра тексеру.

 Аудитор бақылау тәуекелінің жоғарыдан төмен деңгейдегі кез-келгенң бағалауын бекіту үшін бақылау сынақтарын жүргізу арқылы аудиторлық айғақтар алуы керек. Бақылау тәуекелі неғұрлым төмен бағаланған сайын, аудитор бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерінің ұйымдастырылуы мен тиімді жұмыс істеуінің сәйкестігі жөніндегі бекітпелерді солғұрлым көбірек алуы тиіс. Ішкі бақылаудың тиімді жұмыс істеуіне қатысты аудиторлық айғақтар алу процесінде аудитор оның қалай қолданьмғаны, оның мерзім бойында қолданылу реті, сонымен қатар кім тарапынан қолданылғаны жайында қарайды. Тиімді жұмыс істеу концепциясы кейбір ауытқушылықтардын орын алатынын жоққа шығармайды. Алдын-ала белгіленген бақылаудан ауытқушылықтар шешуші қызметкерлердің құрамьшдағы өзгерістер, операциялар көлеміндегі маусымдық мәндегі едәуір ауытқулар және субъективтік қателер тәрізді факторлар нәтижесінде орьш алуы мүмкін. Ауытқушылықтар анықталған жағдайда аудитор нақты, оның ішінде ішкі бақылаудың шешуші жұмыстарын атқаратын қызметкерлер құрамындағы өзгерістердің уақытына байланысты сауалдамалар жүргізеді. Саясатты маңызды елеул арқылы. Бұдан соң аудиторға бақылау сынактарының тиісті түрде өзгерістер немесе ауытқулар болып өткен мерзімді қамтуына көз жеткізу қажет. Аудитор бақылау сынақтары аяқталғанға дейінгі аралық мерзімде субъектіге келген кезде кейбір сынақтарды орындау жөнінде шешім қабылдауы мүмкін. Алайда аудитор мерзімнің басқа бөлігіне қатысты қосымша аудиторлық айғактар алу қажеттігін қарамайынша мұндай сынақтардың қорытындыларына сүйене алмайды. Назарға төмендегідей факторлар алынады: