Өнеркәсіптік өнім өндірісіне кеткен шығындардың есебі мен аудиті

-   Аралық сынақтар қорытындылары.

-   Қалған мерзімнің ұзактығы.

- Қалған мерзім ағымында бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерінде қандай бір өзгерістердің орын алғаны немесе орын алмағаны.

-  Сынаққа   қамтылған   операциялардың,   басқа   оқиғалардың   және   есеп-шот сальдоларының сипаты мен сомасы.

-  Бақылау ортасы, әсіресе   орта деңгейдегі басшылық қызметіндегілер тарапынан қолданылатын бақылау.

-  Аудитордың жүргізу үшін жоспарлаған мәнді процедуралары.

Бақылау тәуекелінің түпкілікті бағалануы. Аудит аяқталғанға дейін, мәнді процедуралардың қорытындылары мен алынған басқа да аудиторлық айғақтарды негізге ала отырып, аудитор бақылау тәуекелінің бағалануының бекітілгенін қарауы тиіс.

Ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі бағаларының арасындағы өзара байланыс. Ұйым басшылығы бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың бұрмалаушылықтарды болдырмауға немесе әйгілеуге және түзетуге бағытталған жүйелерін әзірлеу жолымен ажырамас тәуекелділікке байланысты ахуалдарға жиі жауап береді, сондықтан да ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі көп жағдайларда өзара тығыз байланысты болады. Мұндай жағдайларда, егер аудитор ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігін бір-бірінен бөлек бағалауға тырысатын болса, онда тәуекелділікке баға берудің сәйкессіздігі орын алуы мүмкін. Демек, аудиторлық тәуекелділікке неғұрлым тиісті баға беру үшін, мұндай жағдайларда қисындастырылған ортақ баға берілуі қажет.

Таба алмау тәуекелділігі. Таба алмау тәуеклдігінің деңгейі аудиторлық мәнді процедуралармен тікелей байланысты. Бақылау тәуекелінің ажырамас тәуекелмен бірге бағалануы таба алмау тәуекелін төмендету мақсатында жүргізілетін, демек, аудиторлық тәуекелділікті қонымды саналатын төмен деңгейге түсіру үшін жүргізілетін аудиторлық мәнді процедуралардың сипатына, мерзіміне және көлеміне әсер етеді. Алайда аудитор есеп-шот сальдолары мен операция санаттарын 100 пайыз көлемінде тексергеннің өзінде алмау тәуекелділігі біршама қала береді, өйткені аудиторлық айғақтардың басым бөлігі түпкілікті сипаттан гөрі иланымды сипатқа бейім. Аудиторлық тәуекелділікті қонымды саналатын төмен деңгейге түсіру үшін жүргізілетін аудиторлық мәнді процедуралардың сипатын, мерзімін және көлемін анықтау кезінде аудитор ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелдігінің бағаланған деңгейін қарауы тиіс. Аудитор осыған қатысты мыналарды қарайтын болады:

 а) мәнді процедуралардың сипаты, мысалы, ұймның өз ішіндегі тараптарға немесе қүжаттамаларға қаратылмай, ұйым шегінен тысқары тәуелсіз тараптарға бағытталған сынақтарды пайдалану, немесе талдау процедураларына қосымша ретінде аудиттің белгілі бір міндетін шешуге бағытталған егжей-тегжейлі сынақтарды пайдалану;

ә)  мәнді процералардың мерзімі, мысалы осы процедураларды неғұрлым ертерек күнге емес, мерзімнің соңында орындау;

б)  мәнді процедуралардың көлемі, мысалы іріктеудің үлкен көлемін пайдалану.

Таба алмау тәуекелділігі  мен ажырамас тәуекелділік және бақылау  тәуекелдігінің қисындастырылған деңгейі  арасында өзара кері байланыс бар. Мысалы, егер тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі жоғары деңгейде болса, онда аудиторлық тәуекелділікті қонымды саналатын төменгі деңгейге түсіру үшін таба алмау тәуекелділігі қонымды төмен деңгейде болуы қажет. Екінші жағынан, ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі төмен деңгейде болған жағдайда аудитор таба алмау тәуекелділігінің неғұрлым жоғары деңгейін қабылдауы және аудиторлық тәуекелділікті бұрынғыша қонымды саналатын деңгейге төмендету мүмкін. Ажырамас тәуекелділігі мен бақылау тәуекелдігінің бағаланған аудитор деңгейі аудитор тарапынан кез-келген мәнді процедуралар атқару қажетілігін жоққа шығаратындай төмен деңгейде бола алмайды. Ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелдігінің бағаланған деңгейінің қандайлығына қарамастан, аудитор есеп-шоттардың елеулі сальдолары мен операция санаттарына қатысты кейбір мәнді процераларды орындауға тиіс. Аудиторлық тәуекелділіктің құрамдас бөліктерінің бағалануы аудит өткізу барысында өзгеруі мүмкін, мысалы, мәнді процедураларды орыңдау үстінде аудитордың назарына ажырамас тәуекелділікгін бақылау тәуекелділігін бастапқы бағалауға негіз болған ақпараттан едәуір дәрежеде өзгеше басқа ақпарат ілінуі мүмкін. Мұндай жағдайларда аудитор ажырамас тәекелділік пен бақылау тәуекелдігінің қайта қаралған бағалануына сүйене отырып, жоспарланган мәнді процедураларды жетілдіруі қажет[26].

Аудиторлық тәуекелділіктің құрамдас бөліктері арасындағы өзара байланысты безендіру.

Таба алмау тәуекелділігі  мен алынбайтын тәуекелділік және бақылау  тәуекелділігінің қиыстырылған деңгейінің арасында өзара кері бар. Мысалы, егер ажырамас тәуекелділік және бақылау  тәуекелділігі жоғарғы денгейде болса, онда таба алмау тәуекелділігінің қолданымды деңгейі төмен болуы керек, ал бұл өз кезегінде аудиторлық тәуекелділікті қолданымды төмен деңгейге,төмендетуді талап етеді. Екінші жағынан, егер ажырымас тәуекелділік және бақылау тәуекелділігі төменгі деңгейде болса, аудитор таба алмау тәуекелділігінің неғұрлым жоғарғы деңгейін қабылдай алады және аудиторльқ  тәуекелділікті бәрі бір қолданымды төмен деңгейге төмендетеді.

Аудиторлық жоспарды әзірлеу  барысында аудитор елеулі бұрмалаушылықгардың сандық көлемін әйгілеу мақсатында мәнділіктің қонымды денгейін тағайындайды. Алайда бұрмалаушылықтың көлемімен (саны) қатар оның сипатын (сапасын) да ескеру қажет болады. Сапалы түрдегі бұрмалаушылық мысалына есеп саясатының сәйкессіз немесе теріс жазылуы, соның салдарынан осы қаржылық есепті пайдаланушыны жаңылыстыру мүмкіндігінің пайда болуы, сонымен катар реттеуші органдар тарапынан әрі қарайғы салынған шектеулер ұйым әрекетін іскеі асыру қабілетін елеулі түрде төмендетуіне әкеліп соғатын заң жүзіндегі талаптардың бұзылу жағдайларының ашылмауы жатады. Аудиторға қосыла келе қаржылық есепке елеулі мәнде әсер ететін салыстырмалы түрдегі шамалы сомаларға қатысты бұрмалаушылықтар мүмкіншілігін қарау қажет. Мысалы, айдын аяғында жүргізілген процедура кезінде жіберілген қате, егер осындай қате ай сайын қайталанатын болса, келешекте елеулі бұрмалаушылыққа айналу ықтималына мезгейді.  Аудитор мәнділікті қаржылық есептің жалпы деңгейі мен қатар есеп-шоттардың жекелеген сальдоларына, операциялар санатына және ашып көрсетілетін ақпараттарға қатысты қарастырады. Мәнділікке құқыктық және нормативтік талаптармен қатар қаржылық есептің жекелеген сальдолары және олардың арасындағы өзара қатынастар да әсер етуі мүмкін. Соның нәтижесінде мәнділік деңгейлері қаржылық есептің қаралып отырған аспектіне байланысты елеулі түрдегі айырмашылықтарға ие болуы ыктимал.

Аудитор мәнділікті мыналардың барысында қарауы тиіс:

• аудиторлық процедуралардың сипатын, мерзімін және көлемін анықтау барысында;
• бұрмалаушылықтар әсеріне баға беру барысында;
• Мәнділік пен аудиторлық тәуекел арасындағы өзара байланыс.

Аудитті жоспарлау барысында  аудитор қаржылық  есептің бұрмалауына  не нәрсенің әкеліп соғатынын қарастырады. Мәнділікке есеп-шоттардың нақты  сальдолары мен операциялар санатына байланысты аудиторлық баға беру аудитор тарапынан мынадай мәселелер туралы, мысалы, қандай сатьяны тексеру керектігін, сонымен бірге ішінара сұрыптауды және талдау процедураларын қолдану мүмкіндігін шешім қабылдауға ықпал жасайды. Мұның өзі аудиторға бір-бірімен ұштаса келе аудиторлық тәуекел деңгейін қонымды түрдегі төмен деңгейге түсіретіндей аудиторлық процедураларды таңдап алуға мүмкіңдік береді. Мәнділік пен аудиторлық тәуекелділік арасында екіжақты өзара байланыс бар, яғни, мәнділік денгейі неғұрлым жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекелділік деңгейі солғұрлым төмен және керісінше. Мәнділік пен аудиторлық тәуекел арасында өзара кері байланыс аудитор тарапынан аудиторлық процедуралардың сипатын, мерзімін көлемін анықтау барысында назарға алынады. Мысалы, егер нақты аудиторлық процедураларды жоспарлауды аяқтағаннан кейін аудитор мәнділіктің қонымды деңгейі тағайындалған деңгейден төмен екеңдігін анықтайтын болса, онда аудиторлық тәуекелділік деңгейі жоғарылайды. Пайда болған жағдайдың орнын толтыру үшін аудитор төмендегі тәсілдердің бірін қолдануы керек:

а) Мүмкін болған тұстарда бақылаудың баға берілген деңгейін төмендету керек және бақылаудың кеңейтілген немесе қосымша сынақтары арқылы бақылау деңгейінің төмендетілгенін бекіту керек; немесе

ә)  Жоспарланған мәнді процедуралардың сипатын, мерзімін және көлемін өзгерту арқылы таба алмау тәуекелін төмендету керек..

Мәнділік және аудиторлық айғаққа  баға беру барысындағы аудиторлық тәуекелділік:

Мәнділікке және аудиторлық тәуекелділікке берілетін аудиторлық баға аудиторлық процедуралардың қорытындыларын бағалау кезінде келісімді жоспарлаудың әдепкі кезіндегіден өзгеше болуы ықтимал. Бұл жағдайлардағы өзгерістерге немесе аудитордың аудит жүргізу  нәтижесі бойынша ұйым әрекетіне  қатысты хабардарлығына байланысты туындау мүмкін. Мысалы, егер аудит  есеп беру мерзімінің соңына дейін  жоспарланатын болса, аудитор қаржылық-шаруашылық әрекет қорытындысына және қаржылық жағдайға болжам жасайды. Егер іс-әрекеттің нақты қорытындысы және қаржылық жағдай болжамдағыдан маңызды дәрежеде алшақтайтын болса, онда мәнділікке және аудиторлық тәуекелділікке берілетін бағаның өзгеруі ықтимал. Мұның үстіне, аудитті жоспарлау барысында аудитор мәнділіктің қонымды деңгейін саналы түрде аудит қорытындаларын бағалау үшін қолданылатын деңгейден неғұрлым төмен деңгейде тағайындауы мүмкін. Бұл табылмаған бұрмалаушылықтар ықтималын азайту, сонымен қатар аудит барысында әйгіленген бұрмалаушылықтарға баға беру кезінде аудиторға қауіпсіздік деңгейін қамтамасыз ету мақсатында жасалуы мүмкін.

Бұрмалаушылықтар әсеріне  баға беру. Қаржылық есептің шынайы түрде ұсылғанына баға беру кезінде аудитор аудит барысында табылған түзетілмеген бұрмалаушылықтардың  қосыла келе елеулі дәрежеге айналу мүмкіндігіне баға беру тиіс.

Жиынтығын мыналар қамтиды:

• аудитор тарапынан табылған нақты бұрмалаушылықтар, оның ішінде өткен мерзімдердегі аудиттерде әйгіленген түзетілмеген бұрмалау- шылықтардың  таза әсерін қоса алғанда;
• аудитор тарапынан нақты түрде анықталуы мүмкін болмайтын басқа да бұрмалаушылықтарға (яғни, болжамды қателерге) неғүрлым дәлірек баға беру.

Аудитор қоса алғандағы түзетілмеген бұрмалаушылықтардың елеулі екендігін немесе елеулі еместігін қарауы тиіс. Стратегия сандық жоспарлау және аудит бағдарламасы «Жоспарлау» жалпы стратегияны әзірлеу және аудиттің тосылатын сипатына, мерзімі мен көлеміне егжей - тегжейлі даярлықта келуді білдіреді. Аудитор аудиттің жүргізілуін оның әсерлі және дер кезінде өтетіндей жағдайда жоспарлайды.

Аудиторлық жүмысты нақты  жоспарлау аудиттің маңызды салаларына тиісті назар аударуды, ықтимал мәселелерді тағайындауды және жүмысты қысқа мерзімде орындалуын қамтамасыз етуге көмектеседі. Жоспарлау сонымен қатар жұмысты көмекшілер арасында тиісті түрде бөлуге, сондай-ақ басқа аудиторлар және эксперт-мамандар тарапынан атқарылатын жұптарды үйлестіруге көмек береді. Жоспарлау көлемі ұйымның үлкен-кішілігіне, аудитордың осы ұйымның бойынша жұмыс тәжірибесіне, сонымен қатар бизнесті білуіне байланысты өзгеріп отырады. Бизнес туралы білім алу аудитордың жұмысты жоспарлауының маңызды бөлігі болып табылады. Бизнесті білу аудиторға қаржылық есепке елеулі түрде әсер етуі мүмкін оқиғаларды, операцияларды және іс жүзіндегі әрекетті белгілеуге көмек жасайды. Аудитор өз тілегі бойынша аудиттің оңтайлығы мен әсерлілігін арттыру және аудиторлық процедураларды ұйым қызметкерлерінің жұмысымен үйлестіру мақсатында аудиттің жалпы жоспарының элементтерін және белгілі бір аудиторлық процедураларды ұйымның аудиторлық комитетімен, оның басшылығымен және қызметкерлерімен талқылуына болады. Алайда аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын жасау аудитордың төл міндеті болып қала береді.

 Аудитор аудитті жүргізудіц мөлшерленген маштабы мен тәртібін сипаттай отырып аудиттің жалпы жоспарын әзірлеуі және оны құжаттап ресімдеуі тиіс. Аудиттің жалпы жоспарының құжат түрінде бейнеленуі аудит бағдармасын әзірлеу басшылыққа алынатындай, жеткілікті мөлшерде егжей-тегжейлі болуы шарт, соның өзіде оның дәлме-дәл формасы мен мазмұны ұйымның үлкен-кішілігіне, аудиттің күрделілігіне, сондай-ақ аудитор қолданатын нақты әдісіне мен технологияға байланысты өзгерістерге ұшырайтын болады. Аудиттің жалпы жоспарын әзірлеу барысында аудитордың қарауында арналған мәселелер төмендегілерді қамтиды:

 Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін тусіну. Ұйым тарапынан қабылданған есеп саясаты және осы есеп саясатындағы өзгерістер болып табылады.

 Сонымен, бухгалтерлік есеп пен аудиттің жаңа стандарттарының әсері, бұл бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерінің аудитор тарапынан жинақталған білімі, сонымен қатар бақылау сынақтары мен мәнді процедураларға тиісті түрде назар аудару мәселелері  болып отыр.

Қорытынды

Кәсіпорынның шығаратын  тауарларының мөлшерін нарыққа ұсынуы, оны  өндіруге кететін шығындарына және сол тауарлардың нарықта сатылатын бағаларына тікелей  байланысты болады. Бұдан шығатын қортынды тауарларды өндіру және оны сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық жүргізудегі  тиімділігіне басты жағының бірі болып саналады.

Шығындар – бұл кәсіпорын  өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс  факторларының ақшалай түріндегі  шығындар. Өндіріс процесіндегі  айқын шек қоятын шығындар және олардың  маңызы мен практикалық қызметіндегі анықтайтын межесі болып табылады. Кәсіпорын шығындары өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:

1) Өзіндік құн құрайтын  өнімдерді өндіру және сатуға  кететін шығындар. Бұл капиталдың  ауыспалы айналымы арқылы  сатудан  түскен ақшалай түсімді жабатын  ағымдағы шығындар;

2) Өндірісті ұлғайтуға  және жаңартуға  кететін шығындар. Әдеттегідей бұл жаңа немесе  жанғыратын өнімге жұмсалатын  бір жолғы ірі күрделі қаржы  шығындары;

3) Өндірістің әлеуметтік- мәдени, тұрғын –үй, тұрмыстық  қызмет көрсетуге және осыған  ұқсас басқада мұқтаждарға кететін  шығындар. Олар кезінде пайданың  есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан  қаржыландырылады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысы бірыңғай қаржы  жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын  және елдің қаржы ресурстарының  негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынынан қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды  сферасын, атап айтқанда, жасалатын  қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты, халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сферасының материалдық  шығындарын қамтамасыз етудің көздерін алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл  буынның қаржысы қаржылардың  негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер  қаржысы қаржы жүйесінің сферасы  ретінде қоғам экономикасының іргетасын  қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық  және материалдық емес игіліктер  жасалады. Шаруашылық жүргізуші субъектілер  қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарын  көпшілік бөлігі шоғырландырады, бұл  қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс  процессін қамтамасыз етеді.