Жанр дегеніміз белгілі бір шы-арманы-, газет, журнал материалыны

1.Газет жанрлары

Жанр дегеніміз – белгілі  бір шығарманың, газет, журнал материалының, радио, телевизия хабарының көрініс  табу формасы. Нақты болмыс-құбылысты  жазып, суреттеп айтып берудің, оқиға, фактілерді көрсетудің ғылым белгілеген, жұрт таныған формалары болады. Өзіндік  сипаты, өзіндік белгілері бар  сол формалардың әрқайсысы жанр деп аталады. Белгілі бір шығарманың, газет материалының өзіне ғана тән, өзін ғана ерекшелендіріп тұрған құрылымдық-композициялық, тілдік, стильдік, тағы басқа белгілерінің жиынтығы оның жанрын айқындайды. Әдебиетіміздің өнімді де өркенді бір саласы –  сатираның да өз объектісі, өз міндеті, атқарар өзіндік рөлі, соны жүзеге асыруда қолданар құралдары болады. Осыдан келіп оның әр қилы жанрлары туындайды.

Саралап айтқанда, сатира жанрлары бір-бірінен несімен ажыратылады?

Ең алдымен, олар да сынайтын объектісімен ажыратылады. Мәселен, әшкерелеу  объектісі етіп империалимзді, нәсілшілдікті  алсақ, жазғанымыз не әшкерелеуші фельетон, не памфлет болады. Егер сын объектісі  етіп аң-құс, жан-жануар, әр қилы заттарды алып, солардың іс-әрекеті, жүріс-тұрысы, сиық-көрінісі арқылы адам хараектерін, адам психологиясын ашсақ, жазғанымыз мысалға айналады. Егер объектіміз көркем туынды, сондағы кемшіліктер  болса, жазғанымыз не фельетон-рецензия, не әдеби пародия, не әдеби эпинраммаға  жатады.

Сатира жанрлары енді бірде алға қойған нақты міндет, мақсатымен, идеясымен ажыратылады. Егер жазғанымызда адам басында кездесетін әлеуметтік зияны жоқ, кешіріммен қарауға болатын әлсіздіктерді әзіл-ажуамен сынап-мінеп түзетсек, жоймақ міндетін қойсақ, онымыз юмореска, юморлық әңгіме болмақ. Егер жеке адамның биік моральдық қасиетін, жоғары табысын қуанышты күлкімен мақтана, паш етсек, жазғанымыз достық шарж болып шығады.

Әрине, бір зерттеуде  сатиралық барлық жанрлардың тарихын  ашып, теориялық, практикалық мәселелерін  шешіп бере қою мүмкін емес. Бұл  істе басқа зерттеушілердің де үлесіне  тиер сыбаға аз болмас. Келешекте олардың  сатиралық жанрлар проблемасы жөніндегі  пікірлерді дамыта, толықтыра, орнықтыра  түсері даусыз. Әрбір болмыс-құбылыс  үнімі дамуда, өзгеруде, жаңғыруда  дейтін болсақ, сатира көріністері  де, оның жанрлық түрлері де әр кез  жаңа қыр-сыр танытып отырады. Бұл  үнемі  жаңа зерттеулер жүргізіп, тың  пікірлер айтып тұруды қажет етеді.

2. АҚПАРАТТЫҚ ЖАНРЛАР

Ақпарат бүгінде демократияландыру үрдісінің басты өлшемдерінің біріне де айналды. Нейдер деген американ заңгерінің «Информация – основная валюта демократии» деген сөзін осы жерде еске алуға болады [2]. Сондай-ақ, ақпарат дегеніміз қоғамдық мәніне сай жаңа мағлұмат, білім. Қазіргі таңда әрбір елдің ең негізгі ұлттық құндылығы – білім екендігіне ешкім күмән келтірмесе керек. Осыдан келіп-ақ, белгілі бір елде зайырлы қоғамның орнауының, материалдық өндірісінің қуаты, рухани ойының потенциалы сондағы айналымға енгізіліп отырған ақпараттың мөлшері мен сапасы арқылы бағаланатын үрдіс әлемде қалыптасқанын байқаймыз. Сондықтан да, «ақпарат деген ұғымның мазмұны мен маңызы ерекше өсіп, материя, энергия секілді ғылымның іргелі ұғымдарымен тең дәрежеге жетті» деген филология ғылымдарының кандидаты, доцент Қ.Шамахайұлы мен орыс ғалымы, техника ғылымдарының докторы В.Плыкиннің: «Разум вселенной – первичен, информация – вторична, энергия третична, а материя и сознание – произведены от первых трех» (Ғаламның санасы, ақыл-ойы – алғашқы, ақпарат – екінші, энергия – үшінші кезекте пайда болса, ал материя мен таным осы үшеуінен бастау алады) деген тұжырымдарының бір-біріне жақындығына көз жеткіземіз.

Ақпарат – материя, энергия секілді  ежелгі әрі іргелі ұғымдардың бірі дегенмен келісуге әбден болады. Сондықтан  оған дәлме-дәл анықтама берудің  өзі мүмкін емес. Дегенмен басты  сипаттарын анықтауға болады:

а) Ақпарат – оны қабылдаудан  бұрын мүлде беймәлім болған жаңа мағлұмат.

ә) Ақпарат өзі материалдық зат  емес. Дегенмен әрбір арнайы белгілер, сигналдар секілді материалдық  тасымалдаушылар арқылы көрініс  табады.

б) Белгілер жеке дара және көптеген жиынтықтары  арқылы да ақпаратты сақтай алады.

в) Қандай бір белгі және сигнал – тек оның мәнін ұғатын, түсінуге қабілеті жететін қабылдаушыға ғана ақпарат жеткізе алады.

Батыс философы Роберт А.Уилсонның  «Новая инквизиция» еңбегіндегі: «информация: степень непредсказуемости сообщения; грубо говоря, информация – это  то, что вы не ожидаете услышать. Информация в этом смысле может быть «истиной»  или «ложной», но всегеда непредсказуемой» деген пікірі де жоғарыда айтылған ақпараттың сипаттамаларына сайып  келеді.

Масс-медиа саласында да ақпарат  деген ұғым әрдайым басты назарда. Мұнда негізінен екі түрлі  бағыт ұстану бар. Бірінші бағыт  бойынша, ақпарат дегеніміз –  әр түрлі хабарламалардың жиынтығы деп анықталады.

1999 жылы қабылданған Қазақстан  Республикасының «Бұқаралық ақпарат  құралдары туралы» Заңында «ақпаратқа»  мынадай анықтама берілген:

«бұқаралық ақпарат – тұлғалардың  шектеулі топтарына арналған баспа, дыбыс-бейне және өзге де хабарлары  мен материалдары» [3].

Масс-медиадағы екінші бағыт –  ақпаратты журналистиканың белгілі  бір жанры деп біледі. Журналистика жанрларының ең негізгісі әрі  атасы ақпараттық жанрлар. Ақпараттық жанрдағы материалдар субъективтік көзқарастан, жеке тұлғаның қорытындысынан ада болатындықтан әлем журналистикасын  зерттеушілер оны жарияланымның  жоғары формасы деп атап жүр. Өзге жанрлардан гөрі ақпараттық жанр түрлері  артық шеберлікті, нақтылықты, жинақтылықты талап етеді. Ақпараттық хабарда  әсіресе қызыл сөздермен тіл  безеудің де, өте қара байыр тілмен тұрпайы жазудың да зияны бірдей болғандықтан, жалпы және кәсіби шектеулер  ақпарат жазушының іс-әрекетін ретсіздіктен, жүйесіздіктен сақтап, нағыз іскер, әрі шығармашылық тұрғыдан тиімді жұмыс  істеуіне мүмкіндік жасайды.

Сондықтан да ақпараттық жанр – ең өнімді жанр. Қоғамдық-саяси мазмұнына  сай әркімге ең жақын әрі тартымды жанр болып табылатындықтан ақпарат  құралдары, соның ішінде мерзімді басылымдардың  онсыз күні қараң деуге болады. Газеттер мен электрондық ақпарат құралдарындағы барлық жарияланымдардың 40-қа жуық пайызын ақпараттық туындылар иеленіп жатқаны бұл сөзіміздің айғағы.

Шынымен де ақпараттық жанрлардың баспасөзде ерекше ойып алар орны бар. Олар – газет  тішілерінің болған оқиғаның ізін суытпай, жеңіл де ыңғайлы жаза қоятын жанрлары. Ақпараттық жанрлар бүгінгі өмір тынысын, шетелдердегі тұрмыс шындығын жан-жақты көрсетеді. Егер хабар  жанрларын баспасөзде орынды пайдалана  білсе, оның мүмкіндігі шексіз. Сондықтан  бүгінгі өскелең өміріміздің  жаңалық хабаршысы – ақпараттық жанрдың мерзімді баспасөзден кең  орын алуы қуанарлық та, құптарлық  іс.

 «Қазіргі таңда дүниежүзілік ақпарат әлеміндегі ірі өзгерістерден, белең алып келе жатқан жаһандану үдерістерінен ешбір елдің саяси өмірі мен бұқаралық ақпарат құралдары тыс тұра алмайтын күрделі кезеңмен бетпе-бет жүздесіп отырмыз. Академик Ғарифолла Есім айтқандай: «… біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың мазмұнын анықтайтын фактор – ақпарат. Оны біз ақпараттық қоғам деп те жүрміз. Бүкіл әлем бір сәтте үйіңізге сыйып кетеді. Интернет, электрондық пошта жүйесі, жетілген коммуникация әлемді тұтастырып барады. Бұрынғыдай әр елдің «сырын» жасыру мүмкін емес. Ел ішіндегі оқиға күні ертең әлем тілдеріндегі басылым беттерінде жария естілмек. Мұның бәрі қазақстандықтардың ой-өрісіне, сезім-санасына, мінезіне, тұрмысына сапалы өзгерістер енгізуде» [1].

Ақпарат, яғни «информация» сөзі латын тіліндегі «informatio»  – мәлімет, түсініктеме деген  мағына береді.

Ақпарат деген ұғым жайында барлық ғылым саласында  жылдар бойы пікірталастар толастамаса  да бәрі біркелкі мойындаған, бір ізді етіп белгіленген тұжырымдама әзірше анықталған жоқ. Әркім айналысып  жүрген саласы бойынша, қызмет түріне сәйкес «ақпаратты» өзінше ұғынып, өз қабылдауынша анықтама береді.

Ақпарат бүгінде  демократияландыру үрдісінің басты  өлшемдерінің біріне де айналды. Нейдер деген американ заңгерінің «Информация – основная валюта демократии» деген сөзін осы жерде еске алуға болады [2]. Сондай-ақ, ақпарат дегеніміз қоғамдық мәніне сай жаңа мағлұмат, білім. Қазіргі таңда әрбір елдің ең негізгі ұлттық құндылығы – білім екендігіне ешкім күмән келтірмесе керек. Осыдан келіп-ақ, белгілі бір елде зайырлы қоғамның орнауының, материалдық өндірісінің қуаты, рухани ойының потенциалы сондағы айналымға енгізіліп отырған ақпараттың мөлшері мен сапасы арқылы бағаланатын үрдіс әлемде қалыптасқанын байқаймыз. Сондықтан да, «ақпарат деген ұғымның мазмұны мен маңызы ерекше өсіп, материя, энергия секілді ғылымның іргелі ұғымдарымен тең дәрежеге жетті» деген филология ғылымдарының кандидаты, доцент Қ.Шамахайұлы мен орыс ғалымы, техника ғылымдарының докторы В.Плыкиннің: «Разум вселенной – первичен, информация – вторична, энергия третична, а материя и сознание – произведены от первых трех» (Ғаламның санасы, ақыл-ойы – алғашқы, ақпарат – екінші, энергия – үшінші кезекте пайда болса, ал материя мен таным осы үшеуінен бастау алады) деген тұжырымдарының бір-біріне жақындығына көз жеткіземіз.

Ақпарат – материя, энергия секілді ежелгі әрі іргелі ұғымдардың бірі дегенмен келісуге әбден  болады. Сондықтан оған дәлме-дәл  анықтама берудің өзі мүмкін емес. Дегенмен басты сипаттарын анықтауға  болады:

а) Ақпарат –  оны қабылдаудан бұрын мүлде  беймәлім болған жаңа мағлұмат.

ә) Ақпарат өзі  материалдық зат емес. Дегенмен әрбір  арнайы белгілер, сигналдар секілді  материалдық тасымалдаушылар арқылы көрініс табады.

б) Белгілер жеке дара және көптеген жиынтықтары арқылы да ақпаратты сақтай алады.

в) Қандай бір белгі  және сигнал – тек оның мәнін  ұғатын, түсінуге қабілеті жететін  қабылдаушыға ғана ақпарат жеткізе  алады.

Батыс философы Роберт А.Уилсонның «Новая инквизиция»  еңбегіндегі: «информация: степень  непредсказуемости сообщения; грубо  говоря, информация – это то, что  вы не ожидаете услышать. Информация в  этом смысле может быть «истиной»  или «ложной», но всегеда непредсказуемой» деген пікірі де жоғарыда айтылған ақпараттың сипаттамаларына сайып  келеді.

Масс-медиа саласында  да ақпарат деген ұғым әрдайым  басты назарда. Мұнда негізінен  екі түрлі бағыт ұстану бар. Бірінші  бағыт бойынша, ақпарат дегеніміз  – әр түрлі хабарламалардың жиынтығы деп анықталады.

1999 жылы қабылданған  Қазақстан Республикасының «Бұқаралық  ақпарат құралдары туралы» Заңында  «ақпаратқа» мынадай анықтама  берілген:

«бұқаралық ақпарат  – тұлғалардың шектеулі топтарына  арналған баспа, дыбыс-бейне және өзге де хабарлары мен материалдары» [3].

Масс-медиадағы  екінші бағыт – ақпаратты журналистиканың  белгілі бір жанры деп біледі. Журналистика жанрларының ең негізгісі  әрі атасы ақпараттық жанрлар. Ақпараттық жанрдағы материалдар субъективтік көзқарастан, жеке тұлғаның қорытындысынан ада болатындықтан әлем журналистикасын  зерттеушілер оны жарияланымның  жоғары формасы деп атап жүр. Өзге жанрлардан гөрі ақпараттық жанр түрлері  артық шеберлікті, нақтылықты, жинақтылықты талап етеді. Ақпараттық хабарда  әсіресе қызыл сөздермен тіл  безеудің де, өте қара байыр тілмен тұрпайы жазудың да зияны бірдей болғандықтан, жалпы және кәсіби шектеулер  ақпарат жазушының іс-әрекетін ретсіздіктен, жүйесіздіктен сақтап, нағыз іскер, әрі шығармашылық тұрғыдан тиімді жұмыс  істеуіне мүмкіндік жасайды.

Сондықтан да ақпараттық жанр – ең өнімді жанр. Қоғамдық-саяси  мазмұнына сай әркімге ең жақын  әрі тартымды жанр болып табылатындықтан  ақпарат құралдары, соның ішінде мерзімді басылымдардың онсыз күні қараң деуге болады. Газеттер мен  электрондық ақпарат құралдарындағы барлық жарияланымдардың 40-қа жуық пайызын  ақпараттық туындылар иеленіп жатқаны  бұл сөзіміздің айғағы.

Шынымен де ақпараттық жанрлардың баспасөзде ерекше ойып алар орны бар. Олар – газет тішілерінің  болған оқиғаның ізін суытпай, жеңіл  де ыңғайлы жаза қоятын жанрлары. Ақпараттық жанрлар бүгінгі өмір тынысын, шетелдердегі тұрмыс шындығын жан-жақты көрсетеді. Егер хабар жанрларын баспасөзде орынды пайдалана білсе, оның мүмкіндігі шексіз. Сондықтан бүгінгі өскелең өміріміздің жаңалық хабаршысы – ақпараттық жанрдың мерзімді баспасөзден кең орын алуы қуанарлық та, құптарлық іс.

Тақырыптың өзектілігі: Адамдардың тіршілік етуі үшін ауа  мен су қандай қажет болса, бұл  күні ақпараттың да рөлі сондай артып  отыр. Әр адам тіпті ертеңгі күннің райы қалай болатынынан, өзінің көшесіндегі, тұратын жеріндегі жаңалықтардан  бастап, доллар бағамы қандай, ауыл тұрғындары үшін – ауылдағы ауыз су мен жол  қатынасын жөндеу, қала халқы үшін – тұрғын үй мәселесі шешіле ме, зейнетақы  мен жалақы мөлшері көтеріле ме деген  әлеуметтік маңызы бар хабарлардан, мемлекеттік, әлемдік, глобальдық деңгейдегі ақпараттан хабардар болып отырғысы келеді. Сондықтан бұқара өмірде болып  жатқан жайлардан хабардар болу мақсатымен газет оқиды, радиохабар тыңдайды, кино мен теледидар көреді. Бұл олардың  қоғамдық өмірде дұрыс жол табуы, оң қадам жасауы үшін айналада не болып  жатқанын біліп отыруды тұрмыстың  өзі талап ететіндігінен, қалың  бұқараның күнделікті өмір талабына сай, өмірде болып жатқан жайларды, оқиғаларды, құбылыстарды оқығысы, естігісі, көргісі келетін ынтызарлықтан  туады. Ал ақпарат тарату журналистік  жұмыстың негізі болып саналатындықтан, хабарға деген бұқараның ынтызарлығы  журналистиканың ақпараттық жанрларын  кең де өткір қолдануын талап  етеді. Бұл талаптарды орындау үшін журналист қоғам дамуының обьективтік  жағдайынан, сондай-ақ субьективтік факторларынан  да хабарлар беріп тұруға міндетті. Бұл міндеттерді орындау жөнінде  журналистиканың «барлаушылары» атанған  ақпараттық жанрлар елеулі рөл атқарады.

Ақпараттың тасқыны  өрлеп тұрған қазіргі таңда қазақ  газеттерінің біртіндеп ақпараттық сипатқа ауысып бара жатқаны анық байқалады. Бірақ оқырмандарға осы  күні өздерінің қалалары, аймақтары  тіпті елдеріндегі жаңалықтарды білу аздық етеді. Сондықтан мерзімді баспасөз тілшілері әрбір рухани қазынаны тұтынушыны, яғни ақпарат  қабылдаушы аймақтық, ұлттық және жаһандық деңгейдегі қажетті ақпараттармен  қамтамасыз етуі тиіс. Осы орайда, журналистика жанрларының көшбасшысы саналатын  ақпараттық жанрлардың жалпы даму жолдарын, қыр-сырларын, заңдылығын, сонымен қатар  ерекшеліктері мен ішкі сипаттарын зерттеу – қазіргі кезең қойып  отырған келелі міндеттердің бірі.

Мақсат-міндеттері: Қазақстанның саяси өміріндегі түбегейлі  өзгерістер, халықаралық саясаттағы күнделікті ақпараттар ағыны журналистерге  қоғамдағы тың әрі елеулі құбылыстарға әр қырынан ой жүгіртіп, баға беруге өзекті проблемаларды халыққа жедел  жеткізумен бірге оның шешім табу жолдарын іздестіруге талпыну секілді  жоғары талап қойып отыр. Сондықтан  болашақ газет тілшілері баспасөздегі ақпарттық жанрлардың басты принциптерін, әріден бүгінге дейінгі эволюциясын, тілі мен стилін, алдымен теория арқылы білуі тиіс. Диплом жұмысында  еліміздің ғалымдарының, зерттеушілердің  оқиғалық жанрлар жөніндегі көзқарастары мен тұжырымдары ескеріле отырып осыған өзінше үлес қосу көзделеді.