Миграциялық саясаттың түсінігі мен мәні

Демографиялық өту жағдайларын  теориялық тұрғыда тұжырымдай отырып, жоғарғы туу деңгейi мен төмен  өлiм-жiтiмдi ұстап тұратын ескiлердiң  орнына жаңа тетiктер келедi деп күтуге болар едi. Іс жүзiнде бұл елi болған жоқ, оның еркiндiгi iс-жүзiнде шектелмейтiндей етiледi.

2.2.Демографиялық  өту және одан туындайтын проблемалар

 Дамушы елдер қоғамы  таңдау еркiндiгiн қабылдауга дайын  емес болып шықты. Өлiм-жiтiмнiң  азаюы тұрғындардың тез өсуiне, демографиялық жарылысқа әкелдi. Дамыған елдерде туу деңгейiнiң төмендеуi демографиялық жарылыс проблемасынан босатты. Дегенмен, тепе-теңдiкке бәрiбiр қатер төндi, себебi мiнез-құлықтың жаңа нормалары туу деңгейіне ешқандай шектеулер жасамады. Сондықтан ол азаюын тездетiп, жәй ұрпақ алмасуынан төмен деңгейге түсе бастады. Бiршама уақыт бойы туу деңгейi мен өлiм-жiтiмнiң тепе-теңдiгiнiң бұзылуы тiкелей маман еместердiң назарынан бiршама тыс қалып жатты. Өткені туудың ең төмен деңгейіне көшкен елдер тұрғындарының жас ерекшелiгi құрылымына байланысты өсудiң «резервтi» орына ие едi. Бiрақ, туудың төмендеу үстiне төмендеуi өсу әлеуетiн азайта бердi. Тұрғындардың табиғи өсiмi азайып, ең аяғында бұрыс бола бастады.

Тұрғындардың өсуiн  нетто-коэффицентi бойынша қарастыратын демографтар тұрғындардың табиғи азаюының жақындағанын бұрыннан бiлетiн. 1960-жылдардың өзiнде Еуропада демографиялық түтiкше» пайда болды. Ол өзiне тұрғындарының өсiп-өнуiнің нетто-коэффицентi төмен елдердi тартып алды. Сол кезде мұндай елдер қатарына КСРО республикалары немесе социалистiк лагер елдерi ғана жатқан болатын. Тек 60-жылдардың ортасынан бастап жағдай өзгерiп, (1986-1987 жылдары), туу деңгейi мен өлiм-жiтiм қатынасын тұрғын халықтың бiршама табиғи өсiмi қамтамасыз еттi Ал қалған жылдардың бәрiнде өсiп-өну аз болды. Бұл факт көптеген уақыт бойы қоғамнан жасырылып келдi. Жалпы, басылым беттерiнде КСРО-ғы өсiп-өнудiң нетто-коэффицентi туралы мәлiметтердi оның тарихының жартысынан көбiнде жариялауға рұқсат етiлмедi.

Бiрте-бiрте өсiп-өнудiң азаюы жаңа территорияларды қамти бастады, 1990-шы жылдары Еуропада тұрғындарының өсiп-өнуi көбейген бiрде-бiр ел қалмады. Осы кезеңге қарай тұрғындар өсiмiнiң әлеуетi өзiнiң толық бiткендiгiн көрсеттi. Мәселен, 1992 жылы Ресей халқының табиғи өсiм күрт азайып, ол тұрғындарының саны кемiп бара жатқан Еуропалық 9-елдің бiрi болып қалды. I997 жылы мұндай елдердiң қатары 14-ке жеттi. Осылардың көбiсi бұрынғы КСРО республикалары мен социалистiк лагерьге кiрген Шығыс Еуропа елдерi едi. Бiрақ осы қатарға Германия, Италия, Швеция да кiредi. Тұрғындарының өсiмi кемiп бара жатқан елдер қатары әрi қарай өсе түсерi сөзсіз.

Тұрғындардың табиғи өсiмiнiң керi шегiнуiн депопуляция  деп те атайды. Депопуляция-көптеген өндiрiсi дамыған елдердегi демографиялық игiлiкке төнген қатердiң қауiптi белгiсi. Ұзаққа созылған депопуляция демографиялық қауiпсiздiктiң басты мақсаты-популяцияның «мәңгi өлместiгi» мәселесiн алдыға қояды. Дегенмен, мынаны ескеру керек, егер әйтеуiр бiр мемлекеттiң тұрғындары әлем тұрғындарынан бөлек оқшауланып қалса, бұл қатер шынайы болады. Егер бұл проблемаға жалпы дүниежүзiлiк демографиялық жағдай тұрғысынан қарайтын болсақ, депопуляция қаупi жоқ сияқты болып көрiнедi.

Миграция бұрыннан-ақ демографиялық тепе-тендiктi ұстап  тұрудың немесе қалыпқа келтiрудiң негiзгi бiр факторы болып қызмет атқарды. Аймақтық немесе жергiлiктi популяцияға келетiн болсақ, олардың да динамикасында кей кезде өте маңызды миграциялық құрамдас бөлiктер орын алады. Тұрғындардың тез өсуi нәтижесiнде аймақтық демографиялық тепе-теңдiктiң бұзылуымен қатар, осының салдарынан туындайтын демографиялық қысым адамдардың әолемнiң әр түрлi аймақтарына миграциялық қоныс аударуына бiршама себеп болады. Мұндай қоныс аударулардың әлем халқының тарихында өзiндiк рөлi бар, бұл олардың жер шарының әр түпкiрiнде қоныстанып, тұрақтануына ықпал етедi. Мысалы, АҚШ-ты алайық, оның тұрғындары бұрынғы мигранттар мен оның ұрпақтарынан құралған. Бұл мысалдар халықтардың мемлекеттiк-территориялық ерекшелiк шегi бар екенiн, бұлар ерекше, экстраординарлық жағдайда өз мәнін жоғалтатынын көрсетедi. Әйтсе де осындай ерекше жағдайлар ХХ-ғасырда әлем халкының екi есеге ұлғаюы нәтижесiнде жер шарының барлық түкпiрiнде қалыптасты.

Таза демографиялық  депопуляция логикасы тұрғысынан қарасак, тұрғындарының саны көп емес елдерге қоныстану әлемге қатер туғызбайды, сонымен бiрге оларды игiлiк ретiнде қарастыруға да болады. Дамыған елдер өз кезегiнде жаңа жағдайда тепе-теңдiктi сақтай отырып өмiр сүруге жол салады. Осы жолмен ұзақ уақыт жүре отырып қана дамушы елдер демографиялық жарылыстың тоқтауына, оның салдарын болғызбауға қол жеткiзе алады.

Алайда, мұның алдында  да айтылғандай демографиялық процестердiң  маңызы барынша зор болғанымен, демографиялық  қауiпсiздiк пен оған миграцияның  ықпалы жөнiнде айтқанда олар жалғыз емес. Демографиялық және демографиялық емес логика түрлерi қашанда қайшылыққа түседi. Егер де олар ескерiлмесе, демографиялық қауiпсiздiк проблемасын қарастыру өз мәнiнен айырылады. Бұл Қазақстан Республикасының мысалында өте күштi көрiнедi. Оның ХХ ғасырдағы дамуы билiктiң демографиялық және демографиялық емес мүдделердiң қайшылықтарын объективтi түрде толық бағаламауынан, бұл қайшылықтарды шешуде оңай тәсiлдердi пайдалануы нәтижесiнде болып отыр.

Қазақстан Республикасында  депопуляция, яғни ел тұрғындарының азаюы 1992 жылдан басталды. Қазақстан Республикасының статистикалык агентгiгiнiң мәлiметтерi бойынша 1999 жылы ол 2 миллион адамға қысқарыпты. Тұрғындардың азаюымен қатар демографиялық керiлiк экономикалық, әлеуметтiк, геосаяси және тағы басқа мiндеттердi шешудi қиындатады, сондықтан елдің барлық аспектiсiндегi ұлттық қауiпсiздiгiне қатер төнедi. Мұндай тұжырымдар бұрыннан да бар болатын, бiрақ қазiргi басталған депопуляцияға орай маңызы одан да арта түсті.

ХХ ғасырда Қазақстан  Республикасында халық санының қысқаруы бiрнеше рет жүзеге асты, ал қазiр төртiншi рет байқалып отыр. Алдыңғы үш ретке қысқарудың айырмашылығы, ол кезендерден тұрғындардың азаюы күштi әлеуметтік сiлкiнiстермен - Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерiлiспен, 30 жылдардағы аштық және репрессиямен, Екiншi дүниежүзiлiк соғыспен байланысты болса, қазiргi уақыттағы халық санының азаюы тұрғындардың бұқаралық демографиялық мiнез-құлықтарымен байланысты болуда. Сондықтан да қазiргi кезде тұрғын халықтың азаюын тоқтату, туу деңгейiн арттыру алдындағы үш ретпен салыстырғанда күрделi өтуде. Өткені ол кездегi себеп өлiм-жiтiмнiң апатты өсуiнен едi. Олардың аяқталуымен тұрғын халықтың табиғи өсiмi қайта көбейiп, қалпына келе бастады. Қазiргi табиғи өсiм нәтижесiнде ел халқының қалпына келуi ұзақ созылатын процесс. демограф ғалымдар мен БҰҰ-ның болжамы бойынша, 2015 жылға қарай Қазақстан халқының саны ең жақсы дегенде 1 500 0778 адамды, ал орташа алғанда 15 000 328 адамды қамтып, ал ең төмен дегенде 14 000 885 адамды ғана құрауы мүмкін. Бұл дегенiмiз - бiздiң Республика халкының саны әлi де 1979 жылғы санақ көрсеткiштерi бойынша тiркелген 14 684 000-нан аса алмай жатыр.

2.3.Демографиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  жолдары

Қазақстан Республикасының  демографиялық қауiпсiздiк жүйесiндегi миграцияның жаңа орнын қарастырып өту үшін бiршама тарихи шолу жасап өтейiк. Кеңес Одағы өмiр сүрiп тұрған кезде сыртқы миграцияны қолдану Батыс елдерiне ғана тән деген тұжырым бар болатын. КСРО кезiнде демографиялық құлдырау аудандары (Ресей) демографиялық жарылысты басынан өткерiп жатқан аудандармен (Орталык Азия) көршiлес жатқандықтан және Одақтас республиканың бiрi болғандықтан, өзара толықтыруды тек iшкi миграция проблемасы ретiнде қарады. «Еңбек күші көп» жерлерден «еңбек күші аз» жерлерге халықтың көшуi тиiмдi деп есептелдi және ол әр түрлi жоспарлармен және бағдарлармен жүзеге асырылды. Бiрақ қоныс аудару көлемi салыстырмалы түрде аз болды да, орталық жоспарлаушы органдардың үмiтiн ақтамады. КСРО-ның ыдырауы көптеген мемлекеттердi келешектегi демографиялық дамуының басқа жолдарын iздестiруге, әсiресе Қазақстан Республикасын халық санының көбейтудегi миграцияның рөлi туралы ойлануға әкелдi. 1990 жылдарға дейiн табиғи өсiм халық санының өсуiнiң басты факторы болса, ал 1992 жылдан бастап миграция халық санының өсуiне әкелетiн арнаның бiрiне айналды. Бiрақ репатриациялаудың өзi табиғи өсiм ұлғаймаса халық санының толығуына әкелмейдi. Иммиграция нәтижесiнде халық санының толығын өзiндiк табиғи өсiмi аз елдердiң көбінде жүзеге асады.

Алайда, депопуляцияға  қарсы тәсiл ретiнде көлемдi миграциялық  ағымға ұмтылыс жасамау керек, себебi оның елдің демографиялық қауiпсiздiгiнiң  төмендеуiне әкелетiн объективтi жағдайлары бар. Бiрiншiден, Қазақстан Республикасына келгiсi келетiндердiң саны көп емес. 1998 жылдан бастап мигранттар саны бiртiндеп азаюда. Екiншiден, Қазақстан Республикасы жағынан да иммиграцияға деген керемет энтузиазм жоқ. Үшіншiден, бұл өте маңыздысы, демографиялық қауiпсiздiктi арттыру құралы болып табылғанмен, иммиграция астарында көптеген әлеуметтік, этномәдени және саяси қатерлер бар. Сондықтан, Қазақстан  Республикасының иммиграцияға деген қатынасты ашық болмаса да, тежеу инстинктiсi оның жағымсыз салдарын сезiнуден туындайды.

Таза демографиялық  логика тұрғысынан алғанда дамушы елдердегi демографиялық жарылыс демографиялық күйзелiстегi «солтүстік» белдеу үшін пайдалы. Дегенмен, бұл белдеудегi мемлекеттер қазiрдiң өзiнде болып жатқан демографиялық құлдырауға қарамастан «үшіншi әлемнен» мигранттардың бақылаусыз «өтiп кетiп» жатқанына аландаушылық бiлдiруде. Мұндай аландауға толықтай негiз бар екендiгi де белгiлi. Тәжiрибелер көрсетiп бергендей, саяси, әлеуметтiк, мәдени мағынада мигранттарды интеграциялау оңай шаруа емес. Дамыған елдерде батыстық емес, басқа мәдени үлгiнi ұстанушылар болып табылатын «жаңа кедейлер» саны өсуде. Бұл қабылдаушы елдердiң иммигранттық қауымдастықтарды керi итеруi салдарынан туындауда. Ондай қауымдастықтарға келер болсақ, олардың мәдени бiрегейлiгi өзара ынтымақтасуларына негiзгi тiрек болуда. Қабылдаушы ел тұрғындары мен мигранттар арасындағы қарсылық мигранттардың өздерiнiң мәдени үлгiлерiн, мiнез-құлық нормаларын, құндылық бағдарларының консервациялануына қосымша стимул болуда. Ал бұл реципиент елдердiң берiктiгi мен тұтастығына төнетiн елеулi қатер. Иммиграция көлемiнiң ұлғаюымен дамыған елдердiң құндылықтар жүйесi мен қауiпсiздiгiне төнетiн қатер де күшеюде. Дегенмен, иммиграция дамыған елдердегi тұрғын халықтың жетiспеуiн дамудағы елдердегi халықтың     көптiгiмен өзара толықтыруда.

Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы шетелдердегi қазақтарды репатриациялау процесiн жүргiзiп жатыр. Ол бүгiнгi күнi бiрiншi жоспарда тұр және осымен қатар бұл ағым бiрқатар уақытқа созылары сөзсiз. Қазақстан Республикасы келешекте демографтардың болжамдарындағыдай халкы көбейiп кеткен елдердiң титулдық тұрғындарының ауқымды миграциясына ұшыраса, онда жағдайы Батыс Еуропа елдерiндегiден де қауiптi болмақ. Өткені иммигранттарды қабылдаушы Батыс Еуропа елдерi иммигранттардың шығатын елдерiмен шекараласпайды, ал Қазақстан Республикасы халкы көп Өзбекстанмен, әсiресе халқы өте тығыз қоныстанған Қытаймен шекаралас жатыр.

БҰҰ-ның мәлiметтерi бойынша 2015 жылы Орталык Азиялық аймақтың халқы 1,5 есеге, яғни 1994 жылдағы 54 миллионнан 75 миллионға дейiн жетедi екен. Осының iшiнде тек Өзбекстан тұрғын халқының саны 22,3-тен 33,2 миллионға артады деп күтiлуде. Ал бұл Қазақстанға миграцияны күшейтедi, Қазақстан арқылы Ресейге транзиттiк миграцияны ұлғайтады, осымен қатар әлеуметтік шиеленiс пен потенциалдық  конфликтiлерге қосымша серпiн бередi.

Ресейлiк саясаттанушылар  этникалық ареал түсiнiгiн негiздей отырып, сол ареалда пайда болуы  мүмкін этникалық конфликтiлердiң  мынандай өлшемдерiн шығарып бердi. Олар:

1. белгiлi бiр мемлекеттің аясында тұрып жатқан этникалық топтыц өзiндiк шоғырлана қоныстанған этникалық аймағының болуы;
2. белгiлi бiр ареалдағы этникалық топтың санының  ұлғаюы;
3. әйтеуiр бiр ұлттық-территориалды автономияға деген талаптарының елде сепаратистiк немесе ирреденттiк қозғалыска деген ұмтылысының көрiнiс беруi.

Осы айтқандарды зерделей отырып, Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты 12 этникалық ареалды бөлiп шығарған. Қазақстандағы осы 12 этникалық ареалда ұлтаралық кикiлжiңдер орын алуы мүмкін. Бұлар:

1. Орыстар тұтас қоныстанған Солтүстік ареал (Қарағанды облысы).
2. Орыстар қалаларда тарала қоныстанған Оңтүстік ареал (Алматы, Талдықорған, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстары).
3. Орыстар тарала қоныстанған Шығыс өнеркәсiптiк ареалы (Шығыс Қазақстан және Семей облыстары).
4. Орыстар тарала қоныстанған «алашұбар» Батыс ареалы (Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстары).
5. Украиндар селолық жерлерде тарала орналасқан Солтүстік Батыс ареалы (Қостанай облысы, Федоров ауданы).
6. Немiстер селолық жерлерде тарала орналасқан бұрынғы Ерейментау-Целиноград ареалы (Акмола облысы).
7. Поляктар селолық жерлерде тарала орналаскан Келлер ареалы (Көкшетау облысы).
8. Өзбектер қала маңында тарала орналасқан Сайрам ареалы (Оңтүстік Қазақстан облысы).
9. Өзбектер ауылдық-қалалық жерлерде тарала орналасан Түркiстан ареалы (Оңтүстік Қазақстан облысы).
10. Ұйғырлар ауылды жерлерде тарала орналасқан Іле-Жаркент ареалы (Талдықорған және Талдықорған облысы).
11. Ұйғырлар жартылай қалалы жерге тарала орналасқан Алматы ареалы.
12. Татар, кәрiс, еврейлер қалаға тығыз орналаскан Алматы ареалы.¹⁶

Қазақстан Республикасындағы  соңғы он жылда бой көрсеткен  алты этникалық конфликтiнi талдау Қазақстанға  тән этникалық конфликтiлердiң  үш негiзгi типiн бөлiп көрсетуге  мүмкіндiк бередi:

1. этникалық-әлеуметтiк, антииммигранттық – Жаңаөзендегi (1989 жылдың 16 маусым- 24 шiлде аралығындағы), азансудағы (1989 жылдық тамызындағы), Ұзынағаштағы (1990 жылдың 27 шiлдесi мен тамыз айының аяғындағы), Шығыс Қазақстандағы (1992 жылдың 15 қазаны мен арасындағы);
2. бүгінгі  күні этникалық-әлеуметтік  конфликтінің   тағы да бірнешелері байқалды: олар 2006-2007 жылдар аралығында болды: (Шелек ауданында, Моловодное  поселогындағы қақтығыстар этникалық сипатты ұстанды);
3. «сепаратистiк» этноконфликт;
4. ирреденттiк - Оралдағы (1991 жылдың қыркүйегiндегi).

Қазақстандағы этникалық-әлеуметiк, антииммигранттық этноконфликтiлер әлеуметтiк, экономикалық себептерге байланысты болса, ал сепаратистiк конфликтiлер этнотерриториялық, саяси-құқықтық жағдайларға байланысты болды.

Бұл этноәлеуметтiк, антииммигранттық конфликтiлердi талдау барысында оларда этнопсихологиялық фактордың күштi орын алғандығын көремiз. Белсендi жақтың әрекеттерiнiң берi кавказдық ұлттық өкiлдерiне - шешендерге, ингуштерге, лезгиндерге қарсы бағытталды. Барлық конфликтiлердiң бастауы төбелестер мен өлтiруден басталды. Мәселен, Қазансу ауылындағы шешендердiң саны аз болғанымен, олардың өмiр сүру деңгейi қазақтардан әлдеқайда жоғары болды. Ал қазақтардың саны көп болғанымен, олардың өмiр сүру деңгейлерi шешендерге қарағанда анағұрлым төмен едi

Бұлардан шығатын түйiн, миграциялық саясатты ойластырып, таразылап алып барып жүргiзу керек. Яғни, демографиялық түсiнiктер бойынша қажеттi иммиграцияға есiктi жаппайтын, осымен қатар оны өте кең және бақылаусыз ашып тастамайтын да болу қажет. Осымен бiрге иммиграциялық бақылау әрдайым тиiмдi болмайтынын ескеру қажет. Мигранттардың заңды ағымы жанында әркашанда заңсыз мигранттар болады, ал көршiлес мемлекеттерден келетiн заңсыз мигранттармен күресу күрделi iс. Бұған АҚШ-тың тәжiрибесi дәлел болады. Олар әлi де көршiлес, жақын жатқан Мексикадан келетiн заңсыз иммиграция ағымын тоқтата алмауда.

Миграцияға байланьтсты туындайтын проблемалар оны реттеумен, квоталаумен, заңсыз мигранттарды депортациялаумен және т.б. байланысты, ол ең либералды  деген мемлекеттердiң өзiндегi азаматтық  еркiндiк пен адам құқығы туралы қалыптасқан түсiнiктердi өте күрделi сынға түсiредi.

Мигранттар - қауiпсiздiктiң субъектiсi де, объектiсi де. Бiрiншi жағдайда оларды еңбек нарқындағы шынайы немесе мүмкін бәсекелестер ретiнде қарастыруға  болады. Өткені бақылаусыз мигранттар легi қандай да болсын жалақыға жұмыс iстеуге дайын, ал бұл шындығында нарықты тұрақсыздандыра алады және экономикалық қауiпсiздiк үшін қатер болып табылады. Мигранттардан осымен бiрге әлеуметтік агрессиялықтың жоғарылауын, қылмыстық, оның iшiнде ұйымдасқан қылмыстыңц өсуiн, мәдени деңгейдiң төмендеуiн және тағы басқаларды көруге болады.