Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау-сақтау-не-сатуға

- банк жүйесінде жасалынатын қылмыстар;

- банк қызметі саласындағы қылмыстар.

И.А. Сербина: "Жалған ақшаны жасау, сақтау, не сату банктік операцияларды, не басқа мәмілелерді жүзеге асыру процесінде кездеспейді. Бұл құжаттар әріптестер арасында шарт жасамай сатылады", - деп есептейді [28,30-3666.]. Банк жүйесіне эмиссиялайтын, эмиссияламайтын банктер жатады. Ал, банктердің бірден-бір қызметтері валюта айырбастау, сондай-ақ бағалы қағаздарды техникалық сақтау болғандықтан, жалған ақша мен бағалы қағазбен байланысты қылмыстардың бұл салада кездеспеуі мүмкін емес. Мысалы, ақша айырбастау шарты ауызша нысанда да жасалынады, демек тұлғалар арасында шарт бар, реституция қолданылады.

Ақша-несие, бағалы қағаздар рыногы саласының қазіргі таңдағы  криминологиялық жағдайын зерттеу  нәтижесінде төмендегідей ерекшеліктерді байқаймыз:

- аталған қылмыс санында біршама ғана ауытқулардың болуы;

- қылмыстың қоғамға елеулі дәрежеде қауіптілігі;

- қылмыстың ғылыми технологиялық жетістіктермен тығыз байланыстылығы;

- ақша-несие саласындағы қызметтерге ерекше әсер етуі;

- жоғары дәрежеде латенттік сипат алуы.

Қылмыстылық келесі негізгі  үш көрсеткіштермен өлшенеді: жалпы  жағдайы, құрылымы мен динамикасы. Сонымен қатар, қылмыстылық қылмыспен келген шығынның мөлшерімен, оның сипатымен де өлшенеді.

Қылмыстылықтың жалпы  жағдайы - бұл қылмыстардың және қылмыскерлердің сандық көрсеткіші. Қылмыстылық деңгейі коэффицентпен анықталады. Жалған ақша мен бағалы қағадарды жасау, сақтау, не айналымға жіберудің қылмыстылық коэффиценті жалпы қылмыс саны мен халық санының арақатынасының нақты массаға көбейтіндісіне тең. Әрбір 10000 адамға шаққанда 50 қылмыстан келеді.

Қылмыстылық құрылымы - қылмыс түрінің белгілі аймақта, уақыт аралығындағы жиынтығы. Оны мына белгілер сипаттайды: әлеуметтік-демографиялық, қылмыстық құқықтық және криминологиялық.

1 және 2-кестелерге сәйкес, экономикалық қылмыстар саласындағы  ҚР ҚК бойынша өндірісте тіркелінген  жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар санының көрсеткіші төмендегідей [29].: 1998 жылы 3593 экономикалық қылмыстардың 871-і жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыс, 1999ж. 3538 экономикалық қылмыстардың 866-і, 2000ж. 5292 экономикалық қылмыстардың 639-ы, 2001ж. 5622 экономикалық қылмыстардың 590-ы, 2002ж. 6036 экономикалық қылмыстардың 797-ы, 2003ж. 4669 экономикалық қылмыстардың 844-ы жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар. 1998-1999жылдары экономикалық қылмыстардың 1/4-і, ал 2001ж. экономикалық қылмыстардың 1/8-і жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу құрған.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар 1998ж. мен 2003ж. аралығында азайып барып  алғашқы қалпына келген. Қалталы  кәсіпкерлер арасында ақшамен есептесуде детекторларды қолдану соңғы кездерде жайлап өріс алуда. Алайда, мұндай жағдай қылмыстар санының азаюына толық кепіл емес-ті. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың латентті қылмыстар қатарынан табылатындығы да мәлім.

Қылмыстылық динамикасы - белгілі уақыт аралығында қылмыстылық, оның негізгі құрылымдық көрсеткіштерінің тұтасымен өсуі, не төмендеуі. Қылмыстылық динамикасына мына факторлар әсер етеді: әлеуметтік және құқықтық. Біріншісі - қылмыстың себептері мен оларға жол беретін жағдайлар, халықтың демографиялық құрылымы, миграциясы. Екіншісі - қылмыстық және басқа жазаланатын әрекеттер кездесетін салаларды тарылтатын, не кеңейтетін, нақты қылмыстарды топтауға, оларды саралауға әсер ететін заңдардағы, қылмыстық және әкімшілік жазалардағы өзгерістер мен толықтырулар. Қылмыстылық динамикасы белгілі жағдайда қылмыстарды есепке алу, тіркеу жағдайымен, құқық қорғау органдары қызметтерінің тиімділігімен, қылмыстардың дер кезінде ашылуымен де байланысты.

Жалпы ҚР аумағы бойынша өндірістегі жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстық істердің арасынан тергеу аяқталып, сотқа жіберілгендерінің орта есеппен алғандағы жайы төмендегідей: 1998ж. - 6,1%, 1999ж. - 10,2%, 2000ж. - 13,8%, 2001 ж. -14,4%, 2002ж.- 11%, 2003ж. - 17%.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға  жіберу жөніндегі қылмыстарға криминологиялық  сипаттама беруде жекеленген географиялық аймақтарда қылмыстардың ашылу жағдайларын  қарастырудың орны зор (Кесте 3). Сотқа жіберілген қылмыстық істердің ашылуының деңгейі 1998ж. -2000 жылға дейін тіпті 10%-ға да әрең жеткен, 2000ж. -2003ж. жоғарылаған. Соңғы екі жылдағы жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау, не айналымға жіберу туралы қылмыстардың ашылуының жақсы көрсеткіші ІІО мен ҚР Экономикалық және жемқорлық қылмыстарға қарсы күрес жөнініндегі Агенттіктің (қаржы полициясы) бірлескен қызметтерінің жемісі деуге болады. Ал, жекелеген жағдайда қылмыстардың ашылу деңгейінің ең жоғары көрсеткіші 30%, ал Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Целинное басқармаларында ғана қылмыстардың ашылу деңгейі 80%-ға жеткен.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға  жіберу түріндегі қылмыстарды ашу, тергеу барысында төмендегідей кемшіліктер  кездеседі:

- қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу нормативтік базасының жетілдірілмеуі, баяу дамуы;

- қылмыстық әрекетерді ашуды ұйымдастыруда құқық қорғау қызметшілерінің біліктіліктерінің жетіспеуі;

- тергеу, жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізуге материалдық-техникалық құралдардың жетіспеуі;

- құқық қорғау қызметкерлерінің экономикалық және физика-химия салаларындағы ілімдерді біле бермеуі;

- ақша-несие саласында қылмыскерлердің криминалды кәсібилігінің, ой-өрісінің дамуы және т.б.

Кесте 1 - Экономика саласында  тіркелінген қылмыстар

Кесте 2 - Қылмыстық  қудалау органдарының есебі бойынша  жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың 1997-2003-жылдар аралығындағы күйлері  туралы мәліметтер

 

 

1.2 Жалған ақша мен  бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың себептері мен қылмыстарға жол беретін жағдайлар

 

Кез келген құбылыстың пайда болуын сипаттайтын жалпы категория "детерминация"  деп аталады. "Детерминация" - бұл құбылыстар, процестер мен жағдайлардың объективті тәуелдігі. Айналамызды қоршаған түрлі құбылыстар бір-бірімен байланысты, олар барлық уақытта диалектика заңына сәйкес қозғалыста болады. Детерминация төмендегідей өзіндік ерекшеліктерге ие: жағйдай, қызметтердің байланысы, коффеляция, себептілік және басқалар.

Себепті байланыс - детерминация туралы ілімнің негізгі түрі, ядросы. Себептілік - криминологияда ең күрделі, шиеленіске толы мәселелердің бірі. "Себептілік" ұғымына дұрыс түсінік беру үшін оны кезегімен, түрлі жағдайларға қатысты қарастырған дұрыс.

Себептілік - детерминацияның  ішкі мазмұны, мәні. Себепті байланысқа мыналар тән: жалпыламалық, уақыт пен аймақтағы үздіксіздік. Табиғаты жағынан себептілік - генетикалық байланыс. Себептілік категориясында бір құбылыс міндетті түрде екіншіге (нәтижеге) айналады. Себептілік бір-біріне әсер ететін нақты оқиғаларды ғана сипаттайды, құбылысты өзгертуі де мүмкін. Себептілік категориясы тек себеп, жол беретін жағдай, нәтиже, олардың байланысы ғана емес, нәтиже мен себептердің арасындағы кері байланысты да қамтиды. Кез келген себеп түрлі жол беретін жағдайлармен бірге болады. Себеп - нәтиже туғызатын құбылыс, ол нәтижеге жету үшін белгілі оқиғаның дамуын қамтамасыз етеді.

60 жылдары криминология  тек қылмыстылықтың күйі, жолдары  мен құралдары жөніндегі ғылым ретінде қарастырылды [30,86.]. Қылмыстылықтың нақты бейнесін, оның дамуын анықтау, қылмыспен күресте не істеу керек деген сауалға жауап бермейді. Кез келген қылмыстылықтың пайда болуына қоғамдағы қайшылықтар себеп болады. Қылмыстылықты танып, баға беру мен күресу барысында қылмыстылықтың детерминациясы, себептері мен қылмысқа жол беретін жағдайларды міндетті түрде анықтау қажет болғандықтан, кейінгі оқулықтарда криминология қылмыстылықтың себептері мен қылмыстылықтың шарттарын зерттейтін болған [31,986.].

Ғалымдар қылмыстылықтың әмбебап себептерін анықтауға тырысқан. Түрлі жағдайларға қарамастан қылмыстылықтың пайда болуының нақты жолы, негізгі, дәлме-дәл себептері жоқ. Барлық халыққа, уақытқа ортақ қылмыстылықтың да бейнесі болған емес, бұл өзгермелі, тұрақсыз құбылыс. Кудрявцев В.Н., Эминов В.Е.: "Кез келген қоғамдағы қылмыстылықтың жалпы себебі - жалпы әлеуметтік қайшылықтар" - дей келе, қылмыстылықтың себептерін қоғамның түрлі салаларына қатысты қарастыруды ұсынған [32, 1806.].

Қылмыстылықтың себептері  әлеуметтік әдебиеттерде екі бағытта  түсіндіріледі: әлеуметтік және биологиялық.

Қылмыстылықтың себептері ұғымына қатысты түрлі көзқарастар бар. Бір ғалымдар қылмысқа әсер ететін құбылыстарды. себеп пен қылмысқа жол беретін жағдайларға айыру "фактор теориясын" жоққа шығарады,- дей келе, бұл құбылыстарды "фактор" деп атаған. Бір жағдайда фактор - бұл қандай да бір процестің сипаты мен белгілерін анықтайтын, оның қозғаушы күші, себебі болып табылады. Екіншіде фактор - ол құбылыстың өзгеріп, дамуы кезінде басшылыққа алатын белгілердің жиынтығы, себептедің тобы. "Фактор" -"себеп", "шарттары", "жол беретін жағдай", "мән-жайлар" ұғымдарын алмастырушы категория [33,186.]. Курганов С.И. қылмыстардың себебі мен жол беретін жағдайлар, қылмыстылықтың шарттарына ортақ "мән жайлар" деген атау беруді ұсынған. Кузнецова Н.Ф. қылмыстылықтың себептері мен шарттарын "криминогенді детерминант" ұғымына жатқызды [34,486.].

Ғылыми еңбектерде "қылмыстардың себептері" мен "қылмысқа жол беретін  жағдайлар, шарттар" ұғымдарының  арақатынасы зерттеледі. Қайыржанов Е.І., себеп пен жол беретін жағдай ұғымдары арасында салыстармалы ерекшеліктер бар екенін айта келе, себеп генетикалық сипатқа ие болғандықтан нәтиже тудырады, итермелейді, ал жол беретін жағдай -нәтиженің болуына жағдай жасайды, мүмкіндік береді, деп есептейді [35,266.].

Қылмыстылық себептері мәселесін  дұрыс, нақты шешудің жолы оны  ғылыми топтау болып табылады. Криминологияда қылмыстылық себептері, кеңес дәуірі тұсында логикалық жүйеге келтірілді. Қылмыстылықтың себептері қамтылу  деңгейіне, әлеуметтік құбылыстардың мазмұны мен сипатына, мақсатына, әлеуметтік факторлардың қылмыстылыққа әсер ету механизміне, қоғамдағы әлеуметтік формациялардың ерекшеліктеріне қарай бөлінеді. Профессор Қайыржанов Е.І. қылмыстардың себептерін екі топқа бөледі: макродәрежедегі мән-жайлар (әлеуметтік-экономикалық формацияның, идеологиялық, әлеуметтік құндылықтардың және т.б. өзгеруімен), екіншісі -нақты қоғамға қауіпті әрекеттердің жасалуына әсер ететін микродәрежедегі мән-жайлар [35,906.].

Құқық қорғау органдарына кадрлар даярлау мәселесі ертеден-ақ айтылып келе жатқан күрделі сұрақ. Құқық қорғау органдарында қызметшілер жиі ауысып, арнайы білімі бар мамандар іс жүргізуге қатыстырыла бермейді. Қылмыспен күресте мамандандырылған полиция қызметкерлерінің тұрақты ядросының болмауы бүгінгі таңда қылмыстың өсуіне басты жол ашып беріп отыр. Мамандандырылған полиция қызметшілерінен айырылудың себебін еңбек қатынасындағы олқылықтар мен әлеуметтік әділеттілік қағидасына сәйкес, материалдық қамсыздандыру мәселесінің нашар болуымен де түсіндіруге болады. Білікті мамандарды қызметке тарту, жас мамандарды тәрбиелеу, еңбекке баулу сынды қасиеттер сөз жүзінде қалмай, іс жүзінде орындалса екен.

Қылмыстардың өсуіне құқық қорғау органы қызметшілерінің тиісті дәрежеде құқықтық қорғалынбауы да себепші. Ұйымдасқан қылмыскерлер жауапкершіліктен қашып, түрлі жолдармен құқық қорғау органы қызметшілеріне қарсы әрекеттер ұйымдастырады, компроматтар жинауы да ғажап емес. Қылмыскер мүндай әрекеттерді қызметшіні уәкілеттігінен босату үшін жасайды. Кінәсіз құқық қорғау органы қызметшісіне қиянат жасаған мұндай тұлғалар тиісті дәрежеде жазасын алғаны жөн.

Соңғы жылдардағы қылмыстық іс құжаттар мен статистикалық материалдарды  талдап, сұрақ-жауап алып, ғылыми еңбектермен  таныса отырып, ұйымдастыру шараларына байланысты жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге мынадай кемшіліктерді жатқызамыз:

- өндірістің дамуына қарағанда тауар мен көрсетілетін қызмет құнының өсуі, делдалдықтың және банктік капиталдың алға шығуымен экономикада инфляциялық процестің дамуы;

- айналымда қолма-қол ақша мөлшерінің өсуі;

- номиналдық құны жоғары банкноттардың пайда болуы;

- қолма-қол емес есеп айырысудың жақсы дамымауы;

- елде шетел валютасының еркін айналымда болуы;

- ақша бірліктерінің жаңа үлгілерінің айналымға енуі;

- санаулы халықтың кірісі жоғары, ал елдің көпшілігінің кірістерінің төмен болуына байланысты өмір жағдайын дифференцациялаудың күшеюі;

- кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғалардың көпшілігінің мүдделері қоғам мүддесіне қайшы, пайдакүнем, сондай-ақ экономика саласында құқықбұзушылыққа, қылмыс жасауға бейім болуы;

- ақша мен бағалы қағаздың қорғану белгілерімен халықтың хабардар болмауы;

- сауда-саттық орындарының ұйымдастырылмаған нысанда кездесуі;

- тауарлар сату және қызмет көрсету рыногының жүйесізденуімен қолма-қол ақша айналымының бақыланбауы;