Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау-сақтау-не-сатуға

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау тарихында  қалған кейбір қылмыскерлер жөнінде  бірер ой айтсақ. Мұндай тұлғалардың  бірі - одақ кезінде дүниежүзіндегі нөмері бірінші жалған ақша жасаушы Виктор Баранов. Оның арнайы шеберханасы болған. Мұнда қылмыскер теңдесі жоқ полиграфиялық шешімдерді, химиялық қоспалар, бояулар мен техникалық құралдарды ойлап тапқан. Сол уақыттағы 25, 50 сомдық банкноттардағы В.И.Ленин суретінде микроскоппен қарағанда әрең көрінетін, кірпіктің қабағына сәл тимей тұруы қажетті қорғану белгісі болған. Барановтың жасаған ақшаларының барлығында осы белгі сақталынған. Аға мемлекеттік сарапшы Тимофеев "Барановты дер кезінде ұстағандары дұрыс болған, бәлкім ол жарты жыл уақыт салып, ҒЗИ-на келгенде, жалған ақшаны жасау жөніндегі қылмысқа байланысты докторлық диссертацияны қорғап алар еді", деп қылмыскердің іскерлігін мойындаған екен.

Барановтың ақшадағы сулы белгі құпиясын ашқандығы туралы оқиға қызық. Бір жарым жыл еңбектенген Баранов, еңбегінен түк шықпағанына ашуланып, қағазын умаждап шелекке тастайды да, түкіріп жібереді. Түнде оянып, қағазына қайта үңілген данышпан жұлдызша белгінің бейнесін көріп, қиын жұмбақтың шешімін тапқан. Сонда қағаз қоспасының құрамында белок жетпеген көрінеді. Барановтың жасаған жалған ақшалары өзі құқық қорғау органына ұсталғаннан кейін 10 жылға дейін айналымнан табылып отырған.

Егер де Ресей ақша реформасы дер кезінде жүргізілмегенде, бүгінгі кезге дейін сол жалған ақшалар азаматтық айналымда жүрер ме еді, - дейді Ресей сарапшысы.

Иванов И.И., Фрунзелік  Далдолов, Бурда сынды кәсіби ақша жасаушылар білгір қылмыскерлер 10 профессорға  тең келетін болған. Баранов пен  Бурда жасаған қылмыстары үшін 12 жылға, Далдолов 15 жылға бас бостандығынан айырылған. Баранов сот шешімімен алғашқыда өлім жазасына кесіледі, кейіннен іс қайта қаралып, сот қылмыскерді 12 жылға бас бостандығынан айырады [38,56.].

Ал Боярский болса, ұсақтан бастап 5000 номиналды купюрге дейінгі франктердің суретін салу әдісімен жалған ақшалар даярлап, өткізген. Жалған ақша жоғары сапада даярланатын, оны сарапшы ақшадағы адам бейнесінің артық шашынан ғана айырған. Сот қылмыскерді 30 жыл бас бостандығынан айырады, бірақ ол кейінен 5 жыл колонияда отырып шығады да, банкноттардың жалған екендігін анықтайтын бас сарапшы қызметіне тағайындалады. Асыл тас су түбінде жатпайды деген, осы.

Бүгінгі техникалық прогрестің нәтижесінде жалған құжат даярлаудың әдісі әлдеқайда жеңілдеді. Жаңа технологиялардың (ксерокөшірме, компьютер) көмегімен әп сәтте-ақ жоғары дәрежеде ақша, бағалы қағаздың бейнесін жасауға мүмкіндіктері туды. Мұндай техникалық жетістіктерді қолданудан қылмыскерлер қалыс емес.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтаушы ақылдылық, айлакерлік, сабырлық сынды қасиеттерді иемденеді.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сатушыларға  тән негізгі қасиет ретінде қулық, шапшаңдық, ептілік, алаяқтықты айтуға болады. Бұл қылмыскерлер адам психологиясын  жақсы тани алады. Олар өз жәбірленушілерін өздері іздейді. Ерсілі-қарсылы өткен халықты бақылап жүрген, алдаудың тактикасын игерген қылмыскердің қармағына жәбірленушілер түсе кетеді.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы сақтаушы, не айналымға жіберушіге төмендегідей белгілер тән екені анықталған: көздеген мақсатына жетуге табандығы - 70%, қулық-95%, айлакерлік-68%, өнертапқыштық (даярлаушыларға)-100%, терең жалпы және кәсіби білімділік-77%, меркантилизм-100%.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не айналымға жіберушілерге төмендегідей сипаттама беруге болады.

1 Жалған ақша мен  бағалы қағазды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге байланысты  қылмыс үшін 1998 жылы қылмыс жасап, жауапқа тартылғандар саны - 121 адам, 1999 жылы - 182 адам, 2000 жылы - 171 адам, 2001 жылы -106 адам, 2002 жылы - 101, 2003ж. - 83. (4-кесте бойынша).

1998 жылы қылмыс жасап, жауапқа тартылғандардың - 13,2%, ал 1999 жылы - 22%, 2000 жылы - 14 %, 2001ж. - 10,1 %, 2002ж. -14,1%, 2003 жылы -11,5 % әйелдер жалған ақша мен бағалы қағазды жасағаны, сақтағаны, не айналымға жібергені үшін жауапқа тартылғандар.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу түріндегі қылмыстардың орта есеппен 85,5%-ы ерлер жасаған. Бұл қылмыстарды жасауға ерлер  бейім болады.

Кесте 5-тен аталған  қылмыстарды тек жасөпірімдердің жасауы кемде-кем екенін байқаймыз. Көп жағдайда ересектер жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге жасөспірімдерді тартады. Жасөспірімдердің орта мөлшері 0,4%-ға тең.

2 1999 жылы жауапқа тартылған қылмыскерлердің 20 мен 29 жас аралығындағылардың - 33%, 30-54 жастағылар - 65% құрса, 2000 жылы 20-29 жастағылар - 44%, ал 30-54 жас аралығындағылар - 49%, ал 2001 жылы 20-29 жастағы қылмыскерлердің - 43,5%, ал 30-54 жаста - 45,2%. 2001 жылы 55 жастан жоғары жастағы кісілер - 4,5%, 2002 жылы 20 мен 29 жастағылар -34,7%, 30-54 жастағылар - 62,9%, 60 жастағылар жоғары - 0,8%, 2003ж. 20-29 жастағылар - 31 %, 30-54 жастағылар - 65,3% болған. Мұнан жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстары үшін жауапқа тартылғандар 30-54 жас аралығындағылар деп, соның ішінде 30-40 жастағылардың басым екендігін ерекше атауға болады. Бұл категориядағы қылмыстың істерді жасауға 16 жастан бастап 60 жасқа дейінгі тұлғалар қатысады. Көп болмағанымен жасөспірімдер мен зейнеткерлердің де жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге қатыстылығы байқалады. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздармен жасалынатын қылмыс субъектілерінің орта жасы - 35 жас.

3 Жоғары білімі бар,  не аяқталмаған жоғары білімді  жауапқа тартылған қылмыскерлердің  сандық көрсеткіші - 25,6%, орта-арнайы  білімдері бар жауапқа тартылған  қылмыскерлер - 4,5%, орта білімі бар  жауапқа тартылған қылмыскерлер - 69,9%. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстары үшін жауапқа тартылған тұлғалардың басым көпшілігінің орта білімдері бар.

4 Өндірістегі іс материалдарында  қаралған істердің басым көпшілігінде  жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы мен сақтаушылардан жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберушілер көп анықталады. Жалған ақша мен бағалы қағазды жасаушылар - 15%, сақтаушылар - 32%, айналымға жіберушілер - 53%.

5 Жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлғалардың арасында 1998 жылы 121-дің 13,2%-ы, 1999 жылы 182-4 12,1%-ы, 2000 жылы 171-дің 14%-ы, 2001 жылы 106-ның 10,3%-ы, 2002ж. 101-дің 8,1%-ы, 2003ж. 83-тің 9,5% тұлғалар бұрын қылмысы үшін сотталғандар, жазасын өтегендер болып шыққан (Кесте 6).

6 Берілген көрсеткіштерден  1998 жылы 121 тұлғаның 28-і (23,1%), 1999ж. 182 жауапқа  тартылған қылмыскердің 74-і (40%), 2000ж. 171 тұлғаның 62-і (36%), ал 2001ж. 106-дің 29-ы (19%), 2002ж. 101-ден 3 (30%), 2003ж. 83-тен 2-і (24%) қылмыстарды топтасып жасағанын көреміз.

7 Жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасаушы,  сақтаушы, не айналымға жіберушілердің 1999 жылы 25%-і жеке коммерциялық құрылымдарда жұмыс істеушілер, 25%-жұмысшылар, басқа құрылымдағылар -12%, жұмыссыздар -37,7% көрсетсе, ал 2000 жылы коммерциялық құрылымдағылар - 12,5%, жұмыссыздары - 50%, зейнеткер және қызметшілер, еңбек қабілетсіздері - 12,5%, ал 2001 жылы коммерциялық ұжымда жұмыс істегендер - 16,3%, зейнеткерлері - 8,7%, жұмыссыздары - 57,5%, жұмысшылары - 13%, қызметкерлері - 4,5%, 2002-жылы коммерциялық ұйымдарда жұмыс істегендер -4,1%, зейнеткерлер -0,8%, жұмыссыздар - 75%, жұмысшы - 9,6%, қызметкерлер - 4,1%, 2003 ж. коммерциялық ұйымдарда жұмыс істегендер - 3,8%, зейнеткерлер жоқ, жұмыссыздар - 73,1%, жұмысшы -3,8% құраған.

Жалпы орта есеппен алғанда  жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға  жіберу жөніндегі қылмыстары үшін жауапқа  тартылғандардың 58,6%-ы жұмыссыздар, 12,34%-ы жеке коммерциялық ұйым қызметшілері болып келеді.

Қылмыскер тұлғасын зерттеуде  оларды типтерге бөлудің де орны ерекше. Криминологияда бірнеше типтес қылмыскерлер қарастырылған. Оларды төмендегідей 3 топқа бөлеміз:

1) жеке ниетне байланысты (пайдакүнем, күштейтін кекшіл, көре алмайтын типтер т.б.)

2)ситуацияларға байланысты (криминогенді кездейсоқ типтер  т.б.)

3)әлеуметтік бағытына  байланысты (кәсіпқой үйренішті,  тұрақсыз ұқыпсыз типтер т.б.)

Пайдакүнем-тұрақты типтегі жалған ақша мен бағалы қағазды жасаушы, сақтаушы, не айналымға жіберуші қылмыскерлердің қатыгездік қанына сіңген (жәбірленушінің әлеуметтік жағдайын, еңбекпен тапқан дүниесін айыруда жанашырлық танытпайтындар), қоғамға қайшы көзқарас тән. Бұл типтегі қылмыскерлерге бірнеше рет аталған қылмысты қайталап жасай беретін, бірнеше рет сотталған тұлғаларды жатқызсақ болады. Олар өз қылмыстық әрекеттерінің майталмандары, көбіне ұйымдасқан топпен қылмыс жасайды, өз-өздеріне сенімді қылмыскерлер. Тұлғаның бойындағы тұрақты дағдыланған пайдакүнемдік мүдде қылмыстық әрекеттің ниетін қалыптастырушы негізгі фактор болып табылады. Сондықтан мұндай типтес қылмыскерлер қоғамда жүргенде экономикалық салада криминологиялық жағдайды өзгерту оңайға түспейді.

Пайдакүнем-тұрақсыз типтегі жалған ақша бірлігі мен бағалы қағазды жасаушы, сақтаушы, не айналымға жіберушілерге тән белгі тұлғаның қылмыстық жауапкершіліктен тайсалуында. Бұл типтегі қылмыскерлердің табиғаты, психологиясы өзгермелі. Басқалардан қорқып жүріп қылмыстық әрекеттерге барып тұратын тұлғаларға жаза бірде әсер етсе, енді бірде әсер етпейді. Олар көбіне орындаушы, көмектесуші, қызметтерін атқарады.

Пайдакүнем-ситуациялық  типтегі қылмыскерлерге жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберудегі қылмыстық әрекеттерді алғаш жасаушылар кіреді. Олар қоғамдағы қолайсыз жағдайлардың әсерінен қылмыс жасаулары мүмкін. Паида табудың оңай көзін көріп қалса, ондай мүмкіндікті текке жібере қоймайды.

Кекшіл типтегі жалған ақша мен бағалы қағазды жасаушы, сақтаушы, не айналымға жіберуші өзінің атына дақ келтіргейдерге намыстанып, кек қайтарудың жолын іздейді. Ол өз қарсыласының қиналғанын, оған зиян келгенін қалайды, өз мақсатына жеткеннен соң барып, бабына түседі. Бұл типтегілер алдыңғылар сынды пайда табуды көздемейді.

Саяси қылмыскерлер жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау, не айналымға жіберу әрекеттерін  саяси мақсаттарда жасайды. Әдетте, олар мемлекетаралық келіспеушіліктерде кездеседі. Екінші дүниежүзілік соғыстағы  Гитлердің, сондай-ақ француз соғысындағы Наполеонның да өз қарсыластарының экономикасын күйретіп, жер жүзін жаулап алу мақсатында жалған ақшалар мен бағалы қағаздар жасап, ел-елге таратуы бұған дәлел [39,306.].

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен айналысатын қылмыскерлер тұлғасын төмендегідей типтерге бөлуге болады: пайдакүнем-тұрақты, пайдакүнем-тұрақсыз, пайдакүнем-ситуациялық, кекшіл, саяси қылмыскерлер.

 

Кесте 4- Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар бойынша қылмыстық жауапқа тартылғандардың жынысы, азаматтығы жөніндегі сандық көрсеткіштер

 

 

 

Кесте 5- ҚР ҚК 206-бабындағы қылмыстардың топтасып, мас күйінде жасалуы  туралы мәліметтер

 

 

Кесте 6- ҚР ҚК 206-бабы бойынша  қылмысты қайталап жасаған тұлғалар жөнінде мәліметтер

 

II ТАРАУ. ЖАЛҒАН АҚША МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ ЖАСАУ, САҚТАУ, НЕ САТУДЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ

 

2.1 Жалған ақша  мен бағалы қағаздарды жасау,  сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың  алдын алудың түсінігі және  оның түрлері

 

Қылмыстылықпен күрес - қоғамда қалыптасып жатқан құбылыстармен тығыз байланысты күрделі процесс. Қылмыстардың алдын алу жөнінде Ж.П.Мараттың мынадай дана ойлары бар: "Тұрақты қалыптасқан қоғамда алдыңғы орында қылмыс үшін жазалаудан бұрын, қылмыстың алдын алу тұрады". Қылмысты ашу, кінәлі тұлғаны анықтау және әділ жаза тағайындау -мемлекеттің қылмысқа берген реакциясы ретінде көрінеді. Қылмыстың алдын-алу, кең мағынада қылмысқа жол бермеу азаматтардың қоғамға қауіпті әрекеттерді жасауынан мемлекеттің сақтануы дегенді білдіреді. Тар мағынада, қылмыстың алдын-алу дегеніміз бір жағынан қылмыстың себебін және оның жасалуына жол беретін жағдайлар мен мән-жайларды анықтау және жою, екіншіден, қылмыс жасауға қабілетті тұлғалардың тобын анықтау (қоғамға қарсы бағытты ұстаушылар) және олармен профилактикалық жұмыстар жүргізу болып табылады [40,126.].

Қылмыстардың алдын  алу мәселесі - криминологияның басты  элементі. А.Э. Жалинскийдің осы орайда мынадай диалектикалық және логикалық  ой-тұжырымы бар: "Қылмыстың алдын алу теориясының пәні тұтас алғанда қылмыстың алдын алу шараларының түрі емес, ол қылмыстылық себебі -қылмыстылық - қылмыскер тұлғасы - қылмыстылықтың алдын алу сынды тізбекті жүйемен анықталатын ережелер болып табылады". Криминологияда қылмыстың алдын-алу ұғымына байланысты бірыңғай түсінік жоқ.

Қылмыстардың алдын алу мәселесі жөнінде Одақ кезінде алғашқы болып ой қозғағандар Гельфанд И.А. мен Михайленко П.П. (1960ж.). Олар қылмыстардың алдын алуды - қылмыстылықтың түп-тамырымен күресудің негізі, деп санаған. Авторлар "қылмыстардың алдын алу", "жою", "профилактика" сынды қылмыстармен күресу саласындағы терминологиялар мәселесіне жауап іздеді. Бұл ұғымдарды мағыналас синонимдер деп түсінеді.

Енді 70 жылдардағы ғылымдар бұл терминдерді түрлі мағыналас  ұғымдар деп есептеді. Лекарь А.Г. мен Земенский А.Ф. "профилактиканы" қылмыстылықтың себептері мен оған жол беретін жағдайларды анықтау және ашу процесі, ал "қылмыстардың алдын алуды"- ойластырылған және дайындалып жатқан қылмыстарға жол бермеу процесі", деп қарастырады [41,156.].