Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау-сақтау-не-сатуға

- ҚР аумағында көшірме құралдарын сырттан енгізудің бақылаусыз болуы;

- қылмыспен күресу, оны ашу мақсатында жедел-іздестіру шараларын, тергеу әрекеттерін ұйымдастыру, құқық қорғау органдарының кадрларын даярлау және оларды қаржыландыру, қаражатты орынды, тиімді жұмсау жөніндегі сұрақтардың шешілмеуі;

- көп халықтың экономика саласында білімдерінің болмауы, мәмілелер және басқа да операцияларды жасаудың, соның ішінде бағалы қағазға да қатысты ережелерді, процедурасын білмеуі салдарынан жәбірленушілердің көбеюі;

- қоғамдық тәртіп сақшыларының құқықбұзушылықтың алдын алуда белсенділік танытпауы;

Техникалық шараларға  байланысты жалған ақша бірліктері мен  бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға  жіберудің себептері мыналар:

-ақшалар мен бағалы қағаздарды тексеретін детекторларды қаражатпен байланысты ұйымдардың иеленбеуі;

-шынайы ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың көшірмесін көшірме-көбейткіш техникалардың көмегімен алудың техникалық мүмкіндіктерінің болуы;

-ақшалар мен бағалы қағаздардың көшірмесін жасаудан қорғайтын көшірме құралдарының қолданыста жүрмеуі, оған мүмкіндіктің болмауы;

-ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың шынайы екендігін тестілейтін техникалық құралдардың енжар;

- полиграфиялық техника мен технологияның дамуы;

- ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың жеткілікті дәрежеде қорғалынбауы;

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың пайда  болуына келесі құқықтық факторлар  әсер етеді:

- ақша бірліктері мен бағалы қағаздар жөніндегі нормативтік актілердің жетілдірілмеуі;

- бағалы қағаздар жөнінде әлемде бірыңғай түсініктердің болмауынан ҚР-ғы бағалы қағаздар мен шетел мемлекетінің бағалы қағаз түрлері арасында ерекшеліктердің кездесуі;

- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату туралы қылмыстарды сот практикасында қарау мәселелері туралы қылмыстық заңға түсініктеме беретін актілердің (Жоғары Сот қаулысы) қабылданбауы;

- қылмыстық құқықтық маңызы бар ұғымдарға толық түсініктердің берілмеуі;

- қылмыстық әрекеттерді  саралау мәселелерінің туындауы. Қылмыстардың пайда болуы саяси  себептермен де ұштасып жатты.

Мемлекеттердің бейбіт келісімге келе алмауы да қылмысқа терең жол салды. Мысалы, фашистік төңкеріске даярлық кезінде қаражат тарту мақсатында жалған француз банкноттарын шығару үшін 1920 жылы ұйымдасқан топ құрылған. Оның құрамында Венгрия мемлекет басшысының хатшысы Харти-Барта, министрлер де болған. Топтың құрамына мүшелікке алу үшін ант берілген. Қылмыстық әрекет мемлекеттік масштабта (!) жүргендіктен ақша даярлайтын қағаз, бояулармен қамсыздандырумен байланысты қиындықтар болған. 1922 жылы 3000-ға жуық 1000 франктік билет даярланған. Кейін югославиялық динар, чехословакиялық крон, румыниялық лейлер жасауға көшкен. Бұл қылмыс халықаралық деңгейге көтерілгендіктен, қылмыс ашылып, 24 чиновник және атақты өкілдер ұсталынған. Қылмысты ұйымдастырушы князь Виндингред түрмеге қамалған [5,576.].

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстық әрекеттердің арнайы себептерін анықтау үшін ҚР аумағында ақша-несие саласын мұқият, объективті талдау негізінде жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың жасалғаны, сақталғаны, не айналымда жүргендігі туралы мәліметтерді жоспарлы түрде жинап, жан-жақты зерттеп, жүйелеу керек.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасауға мынадай кемшіліктер себепші болады:

-өндірістік-технологиялық прогрестің нәтижесінде өндірісте қолданылатын құралдардың, объектілердің көптілігінен жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасап алу мүмкіндігінің болуы;

- жалған ақша мен  бағалы қағазды жасау үшін  қажетті құралдардың, материалдардың  көптеген шаруашылық субъектілердің  иеленуі, бұл құралдардың мақсатты  қолданылуын ұжымдық тексерістің болмауы;

- өндірістік және өндірістік  емес салаларда, сондай-ақ азаматтардың  иелігіне жоғаралы сапалы көшірме-көбейткіш  құралдарын жаппай тарату және  олардың бақыланбауы;

- ақша бірліктері мен  бағалы қағаздарды жасаудың технологиясы туралы мәліметтермен танысуға болатын кітапханаларда, мекемелерде оқырмандарды есепке алуын ұйымдастырмау, бұл мәліметтердің қылмысты ашу кезінде қолданылмауы;

- жалған ақша даярлаушылардың  кәсібилігінің артуы, жалған құжатты  даярлау сапасының жоғарылауы;

- бұрын арнайы ресми  құжаттар даярлайтын типографияларда  қызмет еткен, немесе қызмет  етіп жүрген тұлғалардың арнайы  есепке алудың жүзеге асырылмауы;

- ақша бірліктері және  бағалы қағаздар даярлайтын типографияларда  қызмет еткен, немесе қызмет  ететін тұлғалардың, олардың туған-туыстарының ақша мен бағалы қағазды жасаудың технологиясын қүпияда сақтауын қамтамасыз ететін шаралардың жүзеге асырылмауы;

- уәкілетті және құқық  қорғау органдарының жалған ақша  мен бағалы қағазды жасаудың  алдын алу шараларын бірлесіп атқаруда белсенділік танытпауы;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды жасау  фактісін анықтауға байланысты  жедел-іздестіру шараларының белсенді  жүргізілмеуі, оның дұрыс бақыланбауы;

- жалған ақшаны жасау  фактісін анықтау барысында жалған  ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаудың әдістері туралы сараптама органдарына анықтамашы, тергеушілердің толымды сұрақтар қоймауы;

- сараптамашылардың жалған  ақша бірліктері мен бағалы  қағаздарды жасаудың әдістерін  зерттей отырып, бұл құжаттың  шетелде даярланғаны, немесе мұндай құжаттың бұрын соңды қаралғаны туралы анықтама, тергеу органдарына хабарламауы;

- жалған ақша бірліктерін  жасаушылар, немесе оның әдістері  туралы мәліметтерді Интерполдың  ҮОБ-дан алу мүмкіндіктерін құқық  қорғау органдарының практикада қолдана бермеуі;

- қылмыстық атқару  мекемелерінің кәсіби қылмыскерлердің  жалған ақша мен бағалы қағазды  жасау тактикасын басқа сотталушыларға  жариялау мүмкіндіктерінің алдын  алмауы және тағы да басқа  мән-жайлар.

Ал, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтауға төмендегідей кемшіліктер себепші:

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды сақтау  орындарын қарау тактикасын жедел-іздеу  қызметшілерінің толық игермеуі;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздардың сақталуын  анықтауда жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздар туралы ақпараттармен қамтамасыз ету базасының қалыптаспауы;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды сақтау  фактілерін анықтауда жедел-іздеу,  тергеу, органы қызметшілерінің  белсенді қызмет етпеуі;

- азаматтардың меншігіне, ар-намысына байланысты конституциялық құқықтарын сақтай отырып, қылмыскердің, яғни жалған ақшаны сақтаушының қылмыстық әрекеттерін дәлелдейтін фактілерді табу мақсатында (Мысалы, тінтуде, зат алуда, ақпараттар жинауда) жедел-іздестіру заңды шараларын ұйымдастырудың қиын болуы және т.б.

Сонымен қатар, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберуге жол беретін кемшіліктерге мыналар жатады:

- басқа елдерде айналымда  жүретін өз төлем құрал-ақшасы  мен бағалы қағаздарының немесе  шетел валютасының жалған түрінің сырт елдерде даярлануы;

- шетелде даярланған  ақша мен бағалы қағаздардың  ҚР аумағына шетелден келуі,  қажетті кедендік бақылау қызметінің  жүзеге асырылмауы;

- жалған ақша мен  бағалы қағазды жасау орнынан  қашық жерде жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберудің жолдарын қылмыскерлердің алдын ала ұйымдастыруы;

- жалған ақша бірліктері  мен бағалы қағаздарды айналымға  жіберген деп сезіктенген тұлғалардың  көпшілігінің шын мәнінде өзі ұсынған ақша мен бағалы қағаздың жалған екендігін білмегендер болып келуі;

- ұйымдастырылмаған сауда-саттық  орындарының жалған ақша мен  бағалы қағазды айналымға жіберулеріне  ыңғайлы болуы.

Әсіресе, жалған ақшалардың айналымда жүруінің себептерін анықтауда  ақша айырбастау орындарының орналасу жағдайына, олардың қызметін қадағалау функцияларына аса назар аудару қажет. Ақша айырбастау пунктерінде де жалған ақшалар қабылданып жатады. Оған мынадай қайшылықтар жатады:

- валюталық кассирлердің  төмен деңгейдегі кәсіби дайындығының  болуы;

- тиісті операцияларды бекітетін және құжаттарды қабылдайтын тұлғалардың құжат шынайы екендігін дұрыстап тексермеуі, ұқыпсыздық танытуы;

- бақылау-ревизиялық  қызметтінің жеткіліксіздігі;

- айырбастау орындарында,  кассаларда құжаттың шынайылылығын  тексеретін жоғары сапалы детектордың болмауы және т.б.

Сонымен, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстардың алдын алу шараларын ұйымдастыруда  ескеретін себепті мән-жайларды екі топқа бөлуге болады: жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстардың жасалуына жол беретін жалпы мән-жайлар және арнайы.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге жалпы жол  беретін мән-жайларға, себептерге ұйымдастыру, техникалық және құқықтық қайшылықтарды жатқызамыз.

Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге жол беретін  арнайы мән-жайлар дегеніміз жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу түріндегі жекеленген әрекеттердің себептері (кемшіліктер) болып табылады.

 

1.3 Жалған ақша  мен бағалы қағаздарды жасаушы,  сақтаушы,                  не сатушы қылмыскердің тұлғасы

 

Қылмыскер тұлғасы - бұл  ең алдымен қылмыс субъектісінің  тұлғасы. Қылмыстық заң бойынша қылмыс субъектісі тұлғаны субъект қырынан көрсететін қасиеттерге ие болуы тиіс (есі дұрыстық, қылмыстық жауапкершілік жасқа толу және жеке тұлға болуы).

Қылмыскер тұлғасымен толық  танысу үшін қылмыс субъектісінің қылмыстық  құқықтық белгілерімен шектелу жеткіліксіз. Қылмыскер тұлғасына оның қылмыстық әрекеттерімен байланысты түрлі қасиеттер тән. Қылмыскердің жағымды және жағымсыз қасиеттерін қарастыру керек. Жай және қылмыскер тұлғаларының құрылымдары бір, бірақ қылмыскер криминогенді қасиеттерімен ғана ерекшеленеді.

Қылмыскерді екі бағытта  түсінуге болады: бірі - адамның белгілі  бір типін сипаттайтын ұғым, екіншісі - тұлғаны сипаттайтын қасиеттердің жиынтығы категориясы ретінде.

Криминологияда қылмыскер  тұлғасы келесі белгілермен сипатталады:

1)  әлеуметтік-демографиялық;

2)  табиғи-психологиялық  (әлеуметтік және антиәлеуметтік  бағыты, құндылықтарды жобалаудың  жүйесі, негізгі қажеттілік пен  мүдде, оларға қөзқарасы, құқтың  сананың деңгейі, психологиялық  және психофизикалық ерекшеліктер);

3)  әлеуметтік жүріс-тұрыс (әлеуметтік топпен арақатынасы -өндірістік үжыммен, отбасы, оқу орны, қоршаған ортамен, қоғамға қарсы элементтермен байланысы, қоғамдық белсенділігі, өзіне беретін баға);

Ведерников Н.Т. тұлғаға  тән қасиеттерді екіге бөледі: а) тұлғаны жекешелендіретін (өмірбаяны, материалдық, психологиялық жағдайы); ә)жалпы қоғамдық сипаттама (саяси және тұрмыстық) [36,816.]. ВолженкинБ.В., қылмыскер тұлғасын жалпы, ерекше, және жеке қасиеттер сипаттайды, деп есептейді [37,986.]. Кез келген адам әлеуметтік жаратылыс ретінде өзін қоршаған ортамен тығыз байланыста болады. Мұндай байланыстар мен қасиеттер қылмыскер тұлғасына тән типологиялық белгілерді анықтауға мүмкіндік береді.

Адамның жасы, жынысы, отбасы және тұрмыстық жағдайы, мамандығы сияқты әлеуметтік-демографиялық қасиеттерінің көмегімен тұлғаның түрлі әлеуметтік топ иесі ретінде қылмысты жасаудағы белсенділігін, жасы, жыныстық ерекшеліктерін анықтауға болады. Қылмыскердің отбасы, тұрмыстық жағдайы тұлғаның қалыптасуына себепші болған криминогенді мән-жайларды ашу үшін қажет. Қылмыскер тұлғасын оның ой-өрісі, білімі, ақылы, көзқарасы, мүддесі жөніндегі мәліметтер сипаттай түседі.

Қылмыскер тұлғасына  қылмыстық құқықтық сипаттама қылмыстық  құқықтық категорияларға негізделеді. Қылмыстың түрі, ауырлығы, қылмысқа қатысушылық, жалпы және арнайы рецидив, қылмыскердің түзелу деңгейі сияқты қасиеттер қылмыскер тұлғасын өздігінше қалыптастырады.

Сонымен, қылмыскер тұлғасы  дегеніміз қылмыс жасаған тұлғаның әлеуметтік маңызды, психологиялық, құқықтың және жеке қасиеттерінің, сондай-ақ оны өмірде басқа қырынан танитын көрсеткіштер жиынтығы болып табылады.

Қылмыскер тұлғасы - жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстарға криминологиялық сипаттама беруде басты элемент. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтаушы, сондай-ақ сатушы (айналымға жіберуші) тұлғалар өздерінің қылмыс әрекеттерімен, қабілеттерімен де ерекшеленеді. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жоғары дәрежеде даярлау үшін кем дегенде 20-ға жуық мамандықты игеруді қажет. Олар: цинкограф, фотограф, бедерлеуші, қабын ауыстырушы (қаптаушы), суретші және т. б. Бұл арнайы білімдерді жақсы игерген тұлға кәсіби қылмыскер бола алады. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздары жасаушы, әдетте, жалған құжаттардың дәлме-дәл көшірмесін даярлауға, түзеуге бейім, технологияны игерген жандар болады. Құжаттың шынайы түріне ұқсатып көшірмені жасай алу жоғары талғамды қажет етеді. Оларға ұқыптылық, ақылдылық, тапқырлық тән. Мұндай тұлғалар белсенді де, пассивті де бола береді.