Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

 

 

 

 

ӘОЖ 371.266:37.015.324                                                        

 

 

 

 

 

САБИЕВА АЛТЫНАЙ  ЖУБАТКАНОВНА

 

 

МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР  ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

 

 

 

6М010300- Педагогика  және психология мамандығы бойынша  педагогика ғылымдарының магистрі  дәрежесін алу үшін дайындалған  диссертация

 

 

 

 

 

 

 

 

 Ғылыми жетекші:  педагогика ғылымдарының 

                  кандидаты У.Б.Ағыбаева

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қызылорда, 2012 ж

МАЗМҰНЫ

 

	КІРІСПЕ.................................................................................................	3
I	МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА  АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ-ДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  МЕН  ФАКТОРЛАРЫ ....	7
1.1	Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психология  ғылымындағы  теориялы қ аспектілері..........................	7
1.2   1.3	Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері............................................................ Мінез-құлықтарында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің сана-сезім жүйесіндегі өзін-өзі бағалау  ерекшеліктері..............................	15   21
II	МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР  ЖАСӨСПІРІМ-ДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ  БАҒАЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН  ЭКСПЕРИ-МЕНТТІК ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ.......................................................	35
2.1	Зерттеу   жұмыстарының   мақсаты,  міндеті,  әдістемесі, сыналушыларға  сипаттама....................................................................	35
2.2 2.3	Алынған нәтижелерді  сандық және сапалық талдау......................... Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері ..............................................................................................	41   48
	ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................	72
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР................................................... ҚОСЫМШАЛАР....................................................................................	78 82

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеудің  көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi оқушылардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi,  яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.

Қазіргі кезде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің тұлғасының   ерекшеліктері,  яғни  өзін -өзі бағалауы,  қарым – қатынас, мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда.

Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе  мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің терiс жолға түспеуiн, адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалауы маңызды болып табылады.

Бұлай болу себебі қазіргі  таңда   отбасы  жағдайына, заман талабына   сай, әр түрлі   зиянды   заттардың арқасында ешқандай   кінәсіз толық қарым – қатынасқа   түспейтін,  мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдер көбеюде.

Көптеген  ғылыми  зерттеулерде   мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің тұлғалық   сипаттамалары   бейнеленген.

Осы мәселе төңірегінде адамның  тұлға ретіндегі ролін, оны қалай зерттеу керек екендігі жайында психология саласының зерттеушілері дауласуда

Бұл тұжырымдағы   төменгі  қарапайым  немесе   табиғи   психикалық үрдістері жоғары, мәдени үрдістерге   айналдыру   даму   үрдістерін   түсінудегі   негізгі   сәт  болып   табылады.

Л.С.Выготскийдің  айтуы   бойынша,  адамның   тұлғасы   өзінің   қарым-қатынасы, мінез–құлқының  т.б.   әсерінің   нәтижесінде   дамиды. [1.22]

Кейбір зерттеушілердің эксперименттік зерттеулерінде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің даму ерекшеліктерінің   кейбір жақтары қамтылған.

Авторлардың   жалпы   зерттеушілердің   нәтижесінде, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдерді  оқыту   және   тәрбиелеу   барысында   айтарлықтай   өзгеруін көрсетеді.Сонымен қатар негізгі мәселе   олардың өзін-өзі бағалауы.

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің  мұғалімдермен, ата-аналарымен, жолдастары арасындағы қарым-қатынастарды қалыпқа келтіру маңызды болып табылады.         

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің  қалыпты тұрғыда қалыптасуы, болашақта олардың парасатты, білікті, мәдениетті, білімді және дүниетанымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына үлкен әсерін тигізері сөзсіз.

Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың, әсіресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің  теріс жолға түспеуін, адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің жоғары және ізгі ниетті азамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өмір талабына бейімделуі мен талаптану деңгейі үлкен ықпалын тигізетін жүйелі тұрғыда қарастыру маңызды болып табылады.

Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесi үшiн маңызды орын алады, яғни оның мiнез-құлық пен iс-әрекетiнiң жоғары саналы формаларын қамтамасыз етiп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастырының бiрлiгiн құрайды [2.21]. 

Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев [3.14.], өз еңбектерiнде объективтi өмiрдi  бейнелеу процесінде, белсендi тұлға, қоршаған әлеуметтiк өмiр танымы, сана сезiмiмен бiрлестiкте iске енетiн - тұтастай субъект ретiнде көрiнiс бередi  деп дәрiптеледi [4.122,5.140,6.21.]

Ал Божовичтің [7.102.] балалар тұлғасының психологиялық зерттеу мiндетiнде оның қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы немесе бөгет жасайтын жағдайларды анықтауы көзделедi.

Алғаш рет  көмекші мектеп оқушылары мен мiнез-құлықында ауытқушылығы бар балаларды толық зерттеген Ж.И. Намазбаева [8.325б.]. Автор тұлғаның негізгі құрылымының өзгешелігін аша отырып, ақыл-ой, тәжірибелік,мінез – құлқы бұзылған, қарым – қатынасы төмен, өз ой-пікірін айта алмайтын, еңбек іс-әрекет барысында, ақыл-ойы кем балалардың  жеке тұлғасының қалыптастыру жолдарын анықтады

Қазақстанда тұлға мәселесi Ж.И. Намазбаеваның [9.19,10.85.] жетекшiлiгiмен және оның шәкiрттерiнiң, яғни Л.О. Сарсенбаева, Р.Ш. Сабирова [11.9], Л.В. Пилипчук [12.18], С.Ж. Омирбекова [13.19] және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерiнде белсендi түрде дамуда әрі жан-жақты зерттелуде

Л.С.Выготскийдің   өзі "Жоғары психикалық әрекеттердің даму тарихы — тұлғаның қалыптасу тарихы"  деп  атап  көрсетсе  де,  ол  отандық  психологияда тұлға психологиясының мәселесін зерттеуші ретінде қабылданбаған. Бұл тұжырымдамадағы төменгі,  қарапайым  немесе  табиғи психикалық үрдістерді жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру бала тұлғасының даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады. Л.С.Выготский  бойынша адамның тұлғасы  өзінің  енген  қарым-қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды. Тұлғаның мінез – құлқы - бұл қоғамдық-тарихи   дамудың   өнімі.      

Адамның   қоғамдық   қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын іс-әрекеті - бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын жағдайлар.

Адам тұлға ретiнде  өзiн-өзi бағалаушы тiрi ағза. Өзiн-өзi бағалаусыз өмiрде өз тағдырын шешу қиын, тiптi мүмкiн емес. Өзiн-өзi бағалау өзiнiң бойында белгiлi қасиеттердiң барлығының деңгейi жөнiндегi адамның пiкiрi. Бұл адамның өзiне бағалаушылық қатынастарының пайда болуы. Өзiн-өзi бағалау, ең алдымен талдау, теңестiру, iрiктеу, ойлау операциясының нәитижесi.

Кеңес психологиясының  ғылымында өзiн-өзi бағалау мәселесi тұлға дамуының контекстiнде не сана–сезiм  мәселесiнде анықталады. Өзiн-өзi бағалауда iшкi үлгiге танылатын қасиеттердiң  алға басуы, бағалы шкалалармен өзiнiң сипаттамаларын салыстыруы, өзiне деген қатынасының бейнелену формасы, тұлғаның белсендiлiгiнiң, бағыттылығының бейнеленуi өзiн-өзi реттеудiң құралы ретiнде көрiнедi. Б.Г.Ананьевтiң, С.Л. Рубинштейннiң еңбектерiнде өзiн-өзi бағалау сана-сезiм  үрдiсiнiң өзегi, оның бөлетiн бастамасы ретiнде түсiндiрiледi [14.15].

Зерттеудің  мақсаты: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің  өзiн-өзi бағалауы ерекшелiктерiн жан- жақты   эксперименттік тұрғыдан зерттеу.

Зерттеу  объектісі: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің  өзiн-өзi бағалауы.

Зерттеу пәні. Мінез - құлқында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау  ерекшеліктері.

Зерттеу болжамы: Егер мінез - құлқында ауытқушылығы бар  жасөспірімдермен психокорекциялық әдістерді тиімді қолданса, онда олардың өзін-өзі бағалау деңгейіне оң ықпал етеді.

Зерттеу міндеттері:

-өзін-өзі   бағалау     мәселесі   бойынша  теориялық материалдарды талдау;

-мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға байланысты      психокоррекциялық бағдарламаларын ұсыну.

-мінездегі   ауытқушылық  мәселесіне  теориялық және   әдістемелік     талдау   жасау,  сараптау,  бақылау

-орталықта,  арнайы  мектепте, жалпы мектепте  мінезінде ауытқушылығы  бар балаларға  психологиялық  көмек  көрсету жүйесін  орнату, құру.

Зерттеу көздері:

- ҚР «Білім беру туралы» заңы;

- «ҚР  дарынды балаларды қолдау және дамыту концепциясы»;

- Мінездегі ауытқушылық, өзін-өзі бағалау мәселелеріне арналған Ресей және Отандық ғалымдарының (Б. Г.Ананьев, А.Н. Леонтьев, К.К. Платонов, В.Н. Мясищев, Б.И. Пинский, С.Я. Рубинштейн, К.С. Лебединская, С.Я. Рубинштейн, Ж.И. Намазбаева) ғылыми еңбектері.

Зерттеу  әдістері:

       - шетелдік және кеңестік психологияда мінез - құлқында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау мәселесіне арналған әдебиеттерде  талдау  жасау негізгі теориялық зерттеулерді талдау; зерттеу жұмысының әдіснамалық негізін анықтау;

Зерттеудің  ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:

• мінез - құлқында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау ерекшеліктері бойынша теориялық білім жүйеленді, «ауытқушы», «өзін-өзі бағалау», түсінігі нақтыланды;
• мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің теориялық аспектілері көрсетілді;
• мінез - құлқында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау ерекшеліктерінің мазмұны ашылды.

 Зерттеудің практикалық мәні: Мінез-құлқында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау ерекшеліктері бойынша диагностикалық материалдар ендірілді.

Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі: диссертациялық зерттеудің теориялық, ғылыми-әдістемелік міндеттеріне сай орындалуы, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігі, тәжірибелік-эксперимент жұмысының жоспарлылығы, алынған нәтижелердің нақтылығы мен тиімділігі дәлелденді.

Зерттеу нәтижелерін  сынақтан өткізу:

1.Мүмкіндігі шектеулі  балалармен  психокоррекциялық жұмыстарды  ұйымдастыру.2012ж.

2.Мінез-құлқында ауытқушылығы  бар жасөспірімдердің өзін - өзі  бағалау ерекшеліктері. Қызылорда  қаласы 2011ж.

Магистрлік диссертацияның құрылымы: кіріспе, екі тарау:

Бірінші тарауда, яғни, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының теориялық аспектілері мен психологиялық ерекшеліктеріне қысқаша талдау берілген.

Екінші тарауда мінез-құлқында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау  ерекшеліктерін  эксперименттік тұрғыдан  зерттеп, талдау жасалған, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР  ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  МЕН ФАКТОРЛАРЫ

 

 

1.1 Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психология  ғылымындағы теориялық аспектілері

 

Қазіргі таңда ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез- құлықтары жалпы   дамуында   айрықша орын   алады. Осы кезеңде даму -  процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез -құлқында   қиындығы   бар балалар мен мұндай балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды. 

Мінез- құлқында  ерекшеліктер жас кезден байқалады және оның дегбірсіз қимылы, орынсыз айқайы, ұйқысының   нашарлығымен    сипатталады.   Бұндай бала төбелескіш,   басқа  құрбыларымен    тату    ойнай   алмайтын, өркөкірек болады.