Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері

Соңғы жылдары кері экологиялық факторлар, әсіресе жоғары радиация әрекеті өзекті мәселелердің біріне айналуда. Аталған факторлар ата ананың генетикалық аппараттын өзгеруіне әкелуі ықтимал, соның салдарынан әртүрлі аурулардың пайда болуы айдан анық.

Мұндай жағдайларда тума және тұқым қуалаушы ауру, соңында сыртқы себептерге байланысты болады. Көптеген зерттеушілер мінез-құлық ауытқуының биологиялық негізі тұқым қуалаушы факторлар болуы мүмкін және ананың ауыр аяқ кезінде түрлі сыртқы жағымсыз жағдайлардын салдарының ағзаға әсер етуі (әр түрлі дәрі – дәрмектер, ішімдік, нашақорлықтарды қолдану, үнемі күйзелістік жағдайлар, инфекциялық аурулар, психикалық, физикалық травмалар және т.б.) деп дәріптеді.

Р.Г.Иьлешева мінез-құлық   ауытқуының   мүмкіндігін   туғызатын биологиялық факторларға психикалық және физикалық даму, жетілу қарқындылығының  үйлеспеу  кезінде   пайда   болатын   "қайшылық"' жатады деп белгіледі. Қалыпты жағдайда бұл үрдістер қатар жүреді. Мұндай мысалдардың біріне психофизикалық инфантилизм, яғни балалық шаққа тән психикалық, мінез-құлық ерекшеліктерінің жеткіншек жастағыларда (ересек адамдарда) сақталуы жатады.

Мінез-құлықтың ауытқыған генезінде маңызды  орын алушы әлеуметтік факторлар қатарына тәрбие мен қоршаған ортаның жағымсыз жағдайлары да жатады. В.В. Ковалевтің мәліметі бойынша, қоршаған ортаның ұзақ уақыт бойындағы жағымсыз әсерінің салдарынан жеткіншектердің "тұлғасының патологиялық дамуы" қалыптасуы мүмкін. Әлеуметтік факторлар түрткі болған мінез-құлық ауытқылары арасында шағын әлеуметтік және педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған құбылыстармен байланысты патологиялық тұрғыға жатпайтын түрлер маңызды орын алады [43.52].  

Бұл кезеңде, ұзақ уақыт  бойында көбінесе ерте балалық шақтан келе жатқан, қоршаған орта мен тәрбиенің  жағымсыз жағдайлары ерекше орын алады. Ол әсіресе, қараусыз қалу жағдайларымен және тұрақты түрде ақпараттардың жетіспеушілігімен байланысты болады. Мұның салдарынан баланың танымдық іс-әрекеті, еңбектің жүйелі, дербес дағдылыры, еріктік және адамгершіліктік-өнегелі нұсқауларының қалыптасуы баяулай түседі.

Шағын әлеуметтілік пен  педагогикалық тұрғыда қараусыз қалу құбылыстарымен байланысты жасөспірімдерде мінез-құлықтың ауытқығаны мен әлеуметтік ортаға  қарсылық білдіру түрлері жиі кездеседі. Жасөспірімдердің мінез-құлықтарының ауытқығанына себепкер болатын әлеуметтік факторлар қатарына педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жағдайлар кіреді. Бұл термин көбінесе педагогикалық үрдістің кемістігімен байланысты жүйелі тұрғыда үлгермеушіліктің нәтижесінде болатын аффективті сфераларындағы ауытқуларыдың қалыптасуымен сипатталады.

Сонымен мінез-құлықтың факторлары жеке жүрмей, мінез-құлықтың дамуына әртүрлі жағымсыз үлеспен әрекет етуші жағдайлардың әрекеттестігін көрсетеді. Л.Г. Кулагин "Оқудың сәтсіздігі мен мінез-құлық ауытқуының қайнар бұлағы физикалық және психикалық денсаулық жағдайындағы әртүрлі ауытқылардың әлеуметтік, педагогикалық түрғыдан қараусыз қалуында жатыр. Көп жағдайда мінез-қүлықтын ауытқуы туа пайда болған психикалық және физиологиялық кемістіктердің себептерінен ғана емес, сонымен қатар,. отбасы мен мектепте дұрыс тәрбие бермегеннің салдарынан болады", деп дәріптеді.

В.В. Ковалев, А.Е. Личко  өз еңбектерінде, қоршаған ортамен әрекеттестікте пайда болатын және осы кезеңде мінез-құлықтарын қалыптасуына ықпалын тигізетін, жеткіншек жасына тән психологиялық реакцияларындағы балалық және ересектік ерекшеліктерінің бір уақытта  үйлесуі жөніндегі мәселені зерттеген [44.112]. Авторлар жасөспірім жасына тән мінез-құлықтың бірнеше реакцияларын сипаттайды:

1. Эмансипация реакциясы - бұл жасөспірімдердің дербестікке, 
   үлкендердің      қамқорлығынан      босануына     талаптануын 
   бейнелейді. Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайында бұл 
   реакция    мектептен    немесе    үйден    қашудың    негізінде, 
   мұғалімдер мен ата-аналарға бағытталған ашудың әсерінде 
   және жеке әлеуметтікке қарсы қылықтардың негізінде болуы 
   мүмкін.
2. "Теріс нәрсеге еліктеу" (иммитация) реакциясы - бүл баланың 
   мінез-қүлқында, әсіресе отбасы мүшелерінің қолайсыз мінез- құлықтарына қарсылығын білдіру кезінде айқын көрінеді. Сонымен қатар, тәуелсіздікке күресу мен эмансипация реакциясының құрылуын бейнелейді.
3. Топталу реакциясы - бүл мінез-құлықтың белгілі бір стилмен 
   жеткіншектер және топ аралық, әсіресе    өзінің    лидерімен    қарым-қатынастың    жүйелігін сипаттайды.
4. Әуестену   реакциясы    -   жеткіншектің   тұлғасының   ішкі 
   құрылымының ерекшеліктерін бейнелейді.
5. Жыныстық әуестігімен қалыптасатын реакциялар (органанизм, 
   ерте    жыныс    қатынас    өмірі,    жыныстық    мәселелерге қызығушылықтың жоғары болуы).

Жасөспірімдердің қырық төрт пайызы толық отбасы болмағанын, яғни тек ата- анасының біреуі ғана болғанын, отыз пайызда жақын  туыстарының  біреуі (әкесі, шешесі немесе ағасы) заң алдында жауапқа тартылғандар, он бес пайызы әке шешесінің ішімдікке салынғанын анықтаған. ( бұдан шығатын қорытынды мінез-құлқы ауытқушы болған балалардың негізгі себебі отбасы тәрбиесінің дұрыс жолға қойылмауы.

Сонымен бірге   физиологиялық, психосоматикалық негіздер бар екенін ескертеді.

Екіншіден. бала жағдайы  толық жасалған ешқандай өмір қиындығын көрмеген. Мұндай балалар өздігінен еш нәрсе істей   алмайды. Қарым- қатынаста   алаңдаушылық   қасиеттері жоғары.

Үшіншіден, отбасы   мүшелері  тек қана  осы балада. Оның қылықтарын мақтан тұтады. Мектептен тыс ерікті, ешнәрсеге тиым   салынбайды. Ата-ана баланың айтқанын орындайды.

Төртіншіден, ата – аналар - өте қатал. Балаға шамасынан тыс талаптар қояды. Өзіне сенімсіз, өз пікірін, ойын айта алмайды. Қорқақ, алаңдаушылық қасиеттерге берік болады.

Осыған   байланысты     орта     мектептерде   ауытқуы бар балалардың мінез-құлқына, ақыл-ойына, қылықтарына байланысты   жеке   сабақ   өтілді.   Бұндай  балалармен   педагогтар, психологтар, әлеуметтік педагогтар, дефектологтармен жұмыс жасайды. Түсінігі, ақыл – ойы, мінезі арнайы мектептегі  бірінші сынып оқушысына тән.

Ең маңыздысы мінез-құлқын анықтау, оны емдеуге жіберу, емделіп келгеннен кейін оған ерекше көңіл бөлу болып табылады. Мұндай сырқатқа ұшыраған балаларды көмекші мектептерде емдеп, білім беру керек.

Бұл аурудың  басты себебі, белгісі эмоция жігер сферасының өзіне тән өзгермеуі.

Мінез-құлқы  ауытқушы болған жасөспірімдердің мінез- құлқы  бұзылған    жағдайда      біріншіден    қоршаған        ортамен байланысы бұзылып, өзінше   тұйықталып, көңілге қонымсыз істер істейді, сандырақ сөздер  айтады, үнемі алаңдай береді, ешбір себепсіз қорқады [45.62].

Баланың мінезінде өзгерістерді оның жүріс-тұрысынан, қылжақтауынан, ауыз мұрны   қимылынан, сөйлеуінен   көруге болады. Т.А. Власова мен М.С. Певзнердің еңбектерінде жасөспірім жасында бір қатар мінез-құлық ауытқыларының қалыптасуына байланысты дамудың түрлі формаларындағы балаларды оқытуының барабар жағдайларының жағымсыз рөліне нұсқаулар көрсетілді. В.Г. Властовский (1976ж.) өз зерттеулерінде, жалпыға бірдей мектептердегі "қиын" жасөспірімдердің мінез-құлықтарының ауытқылары, негізінен психикалық тұрақсыздық синдромына қатысты болады деген тұжырымға келді.

Ол өз кезегінде психосоматикалық сфераның жетілмеуімен қатар, әлеуметтік декривациямен де шартталады, яғни тәрбиенің жағымсыз жағдайларымен ескеріледі. Таным іс-әрекетінің церебральды-органикалық сипатымен қатар эмоционалды бейнедегі инфантилді қылықтардың үйлесуі, жалпыға бірдей мектептегі оқушылардың көпшілігін церебральды-органикалық сипаттағы психикалық дамуы тежелген жасөспірімдер қатарына жатқызылылады деген қорытынды жасауға түрткі болды. "Қиын" жасөспірімдердің еріктік-аффективті сферасының ауытқыған көріністері бойынша түрліше болып келеді.

К.С. Лебединский  және Райский М.М. жалпыға бірдей мектептегі тәрбиесі қиын жасөспірімдердің аффективті қозғыштық синдромын зерттей, талдау жүргізу негізінде оларды екі топқа бөлді:

1.Жасөспірімдердің аффективті қозғыштық деңгейін патологиялық емес ретінде бағалауға болады. Оларға мінез-құлықтың жеңіл түрде зақымдануы, невротикалық реакциялар мен дәлелденбеген құбылмалы көңіл-күйдің болмауы, аффективті реакциялардың сомато-вегетативті құрылымының "жүмсақтығы", қолайлы жағдайларда мінез-құлықтың орнын толтыру қабілеттілігі тән. Олардың аффективті ашулары қысқа мерзімді және жеткіншектердің оларға өздерінің белгілі сынауы тән болып келеді.

Бұл топтағы  жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқылары шағын әлеуметтік педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалуымен ескеріледі. Көпшілігінде тұрақсыздық, өзін-өзі бағалауының толық дамымаушылығы, талаптану деңгейінің төмен болуы беліленген.Сонымен қатар, жынысытық қарым-қатынасқа байланысты қызығушылықтары айқын көрініп, ақыл-ой деңгейі орташа қалыпта болуы көрсетілген.

2.Мінез-құлықтары ауытқыған  және аффективті қозғыштығының патологиялық деңгейіндегі жасөспірімдер. Олардың қолайсыз жағдайда тәрбиеленген шеңберінде, резидуалды-церебралды кемістігінің орнының толмауы және эплептикалық, шизойдтық түріндегі органикалық психопатия айқындалып, қозғыштық типі бойынша тұлғаның патохарактерологиялық қалыптасуы белгіленді. Сонымен қатар, бұл топтың қыздары мен ұлдары арасындағы ерекшеліктерінің айырмашылығы айқындалды.

Мәселен, ұл балаларда  агрессиямен қатар аффективті дәрежеге бейімділіктің болуы белгіленген. Аффективті қозғыштықтың байқалуы олардың қатыгездік, жыныстық қарым-қатынасқа қызығушылықтың жоғарлауы, ішімдіке ұмтылу түрінде  эмоционалды тежелу құштарлығымен үйлеседі.

Көптеген  зерттеушілер психопатты тәрізді ауытқуларды мінез-құлық декомпенсациясының жиі көріністері, деп есептеді, олар: аффективті тұрақсыздық пен қозғыштық; өте қарапайым истороидты реакцияларға, қанғуға, ұрлыққа, т.б. бейім деп есептеді.

Л.С. Выготский, М.С. Певзнер, Л.В. Занков, Т.А. Власованың   еңбектерінде "Қиын балалық шақтың" психологиялық-педагогикалық зерттеу    мәселелері    кең    түрғыда    қарастырылған.    Мінез-құлық   ауытқыларын, аурудың клиникалық сипатының шеңберінде ғана немесе оның   құбылыстарын   зерттеген   клиницистерге   қарағанда,   кеңес психологтары мен дефектологтары тәрбие, оқыту, еңбек бағдарының барабар   түрде   әдістерін   талап   етуші   дамудың   ауытқуларының  шеңберінде қарастыра отырып, мінез-құлық қиындығының мәселесі  бойынша онтогенетикалық көзқарастарды анықтады.

Психикалық дамуы қалыпты  жағдайдағы балалардан қарағанда, ақыл-ойы кем балаларда мінез-құлықтың ауытқуы жиірек кездесетіні белгілі. Балалар мен жеткіншектердің мінез-құлықтарының ауытқуына себеп болатын паталогиялық факторларға, ақыл-ой кемістігінің жағдайлары да жатады. В.А. Малинаускене (1977ж.) өзінің зерттеу еңбектерінде осындай ауытқылардың пайда болуына түрткі болатын 5 түрін атап көрсетті:

1) ақыл-ой қалыпты  дамыған адамдардағы себептер;

 2) мидың дөрекі турдегі органикалық зақымдануы;

3) ақыл-ой кемістігінен жиі кездесіп отыратын дағдарыс, түнелу және дау-дамайдың орын алуы;

4) эмоционалды ауытқушылықтар және соның салдарынан сын көзбен қарауының жетіспеушілігі.

Кейбір зерттеушілер мінез-құлықтың ұрлық, жыныстық қатынастың жоғарлауы сияқты көріністерін психогенді орнын толтырушы реакция, деп атайды. Сонымен, М.С. Певзнер (1989ж.), Г.Е. Сухарева (1965ж.), А.А. Штраусс (1947-1955 ж.) зерттеулерінде олигофрения кезіндегі мінез-құлықтың ауытқуы жүйке жүйесінің өзінің органикалық кемістігімен, атап айтқанда оның бас миының зақымдалуымен байланысты болуы ескеріледі.

Алайда, биологиялық және әлеуметтік сипаттағы жағымсыз факторлардың әсерінен осы балаларға қатысты жасалынған әлеуметтік болжам жағымсыз болуы да мүмкін. Жасөспірім кезең, әсіресе жыныстық жетілу кезінде, түрлі жағымсыз әсерлерге тез берілуі мүмкін [46.73].

Психиканың  зақымдалу факторлары да олигофрен жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқуына әсер етуі мүмкін, атап айтқанда, жалпыға бірдей мектептерде сәтсіз орналасуы, құрбылары мен ересектер тарапынан менсінбеушілік сезімі, жәбірлеуші мазақ атымен атау және т.б.

Иванов Е.С., Шипицина Л.М. (1989) өз зерттеулерінде ақыл-ойы кем жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқуының қалыптасуына тек биологиялық себептермен ескерілетін психиканың жоғары деңгейілерінің дамымаған ерекшеліктері ғана әсер етпейді, сонымен қатар, әлеуметтік - психологиялық факторлар, яғни оқу, тәрбие, мектеп, отбасы, құрбыларының тигізетін әсерлері, - деп белгілеген. Бұл түрғыдағы жасөспірімдер ауытқушыділігінің әлеуметтік факторлары қалыпты жағдайдағы балалардың мінез-құлық ауытқыларының себептерімен ұқсас болып келеді.

Мінез-құлықтың ауытқыған формаларының арасынан мектептен, интернаттан қашу, қанғыру жиі байқалады. Жасөспірімдер оқуға немқұрайлы немесе жағымсыз түрде қарайды. Зерттелген балалардың барлығы 3 топқа бөлінеді:

- Бұл жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқылары мектеп интернатының  қабырғасында ғана, яғни тәртіп бұзу, тыңдамау, темекі шегу, ұсақ ұрлық жасаумен шектеледі. Олардың психикалық дамымаушылықтары таяз, бірдей емес немесе дисгармониялық болып келеді.