Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері

Қозуы басым тұрғыдағы олигофрендердің коррекциялық жүмыстары мен дәрігерлік шараларының нәтижесінде эмоционалды-еріктік сфераларының дамуында қолайлы өзгерістер байқалады, алайда экперименттің барысында " олардың мінез - құлықтары психопат тәрізді болып сипатталғаны бейнеленген. Ал тежелу тұрғысындағы балалардың алға басуы, күрделенбеген топтардағы балаларға қарағанда баяу жүріп, қозулары басым тұрғыдағыларға қарағанда айтарлықтай дамулары байқалғаны дәріптелген [27.159].

Р.С.   Муравьева   (1980ж.)   өз   зерттеулерінде,   мотивацияның нәтижелігі  іс-әрекеттің  түріне,  қалыптасу деңгейіне,  сол іс-әрекет' дағдысына   және оның бала үшін маңыздылығына байланысты, деп көрсетеді. Олигофрен балалардың мотивациялық деңгейінде, олардың мінез-құлықтарының     жас     және     типологиялық     ерекшеліктері   бейнеленеді. Жасы өсе типологиялық ерекшеліктерінің мотивацияға әсері  әлсіреп, мотивтің мағыналы қызметі маңызды орынға ие болады.

Коррекциялық - тәрбие жұмысының нәтижесінде әлеуметтік мотивация кеңінен қалыптасады, ал оның қалыптасуына үлкен ықпалын ұжымдағы құрбылары   тигізеді.   Ж.И.   Намазбаеваның   (1986)   зерттеулерінде, көмекші мектептің тіпті бастауш сынып оқушыларында, ұжымдық еңбек    арқылы іс-әрекеттің қоғамды-құнды мотивтерін қалыптастыру мүмкін екендігі көрсетілген.

Жасөспірімдердің   эмоционалды - еріктік сферасының   дамымауы,    олардың   тұлғалысы    мен    мінез-құлық жетілмеуінің маңызды көрсеткіші ретінде Л.С. Выготский, Л.В. Занков, Г. И., Сухарева, Ж. И. Намазбаева өз зерттеулерінде айқын тұрғыда көрсеткен. Зерттеушілер, эмоцияның жетілмегендігін, уайымдардың түрлері біркелкі, тар болуын, тек тікелей тітіркендіргіш қана маңызды болатындығын және эмоционалдық тұтқырлықтың байқыланғыны жайлы белгіледі. Құмартуын баса алмаушылық, бұл тұрғыдағы балалар мен жеткіншектерде жиі мінез-құлық корреакциясының үстемділігіне  бейімді болуынан көрініп отырады (мысалы, қатты ашулануы, басымқорлық) [28.85].

Сонымен қатар, ақыл-ойы  кем оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу барысында, сөйлеу тілдерінде эмоционалдық күйлерінің әр түрлі реңктерін түсіну мен белгілеу динамикасы көрініп отырады. Ақыл-ойы кем оқушылардың барлығында да "жағымды эмоциялардың" едәуір сақталғаны анықталған. Көмекші мектептің жоғары сынып оқушыларының көпшілігі, яғни 80% әртүрлі ақыл-ой сезімдерді атай алады.

Ж.И.Намазбаева (1986), көмекші мектеп оқушылары әртүрлі эмоциялардың нәзіктігін жігін түсініп айыра білетіндігін анықтаған. Ойлау мен тілдің дамуы, өмір тәжірибесінің кеңеюі, түрлі сезімдерді әртүрлі сөздермен белгілей алуға алып келіп, сол сезімдерге түлғалық және мінез-құлық қатынасын көрсете алып, олардың себебі мен нәтижесін түсіндіруге, көмекші мектептің жоғары сынып, оқушыларының мүмкіндіктері болатыны анықталған [29.122].

Л.С. Выготский ақыл-ойы кем балалардың еріктің ауытқығанын - "өз мінез-құлықтарын меңгерудің кемістігі" - деп анықтаган. Л.И. Лаужикас (1967) өз зерттеулерінде, олигофрен балаларыдың әр түрлі типті топтарында еріктік және мінез-құлық ерекшеліктері түрлі болатындығын көрсетеді. Мысалы, байсалды балалар келесі реттегі ерік қасиеттерімен сипатталады: мақсатқа ұмытылушылық, табандылық, төзімшілдік, ұстамдылық.

Қозуы шапшан балалар, нұсқауларды  жете түсінбей, зерттеушінің тапсырмасын орындауға кірісе береді. Тежелген балалар үшін: тапсырмаға немқұрайлы қараушылық, ықыласының болмауы, белсенділігінің болмауы тән; бұл балалар қиындықпен ұштасқанда табандылықты көрсетпейді [30.28].

И.П. Лаужикас мінез-құлқында ауытқушылығы бар оқушыларды ерік және мінез-құлық қасиетіне қарай келесі үш топқа бөледі:

1. топ - белсенді, ұтымды балалар; 
2. топ - белсенді, ұтымсыз, қозуы басым тұрғыдағы балалар;
3. топ - енжар, ұстамсыз, тежелген балалар.

М.Г.Царцидзе зерттеу барысында, еріктің жоғары даму кезеңдерін' анықтаған: 1) 10-11 жаста, 2) 13-14 жаста, 3) 15-16 жаста. Көмекші мектеп    оқушыларының,    жасөспірімдік    жас    кезеңнің    54,4% оқушыларында тұлғасының еріктік қасиеттері көрініс береді.

Сонымен, жоғарыда айтып  өткен ғалым-дефектологтардың зерттеулері, мүмкіндігі шектеулі балалардың мінез-құлық құрылымдарының  дамуындағы    ерекшеліктерді    ашып    көрсетті.

Дегенмен, олардың  тұлғалық және мінез-құлықтарының жетілмеуіне қарамастан, зерттеушілер жалпыға бірдей және көмекші мектеп оқушыларының тұлғалық даму заңдылығының бірлігін көрсетіп, мүмкіндігі шектеулі жасөспірімдердің әлеуметтік жетілген тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жұмысының мүмкіндіктері мен болашағын анықталған. 

Жасөспірімдердің қалыптан ауытқыған мінез-құлқы ауытқушылығы бар балалардың клиникалық-психологиялық-педагогикалық құрылымын екі психологиялық түрге бөлуге болады:

1.Невротикалық түрдегі психикалық декомпенсация;

2.Психопат тәрізді типінің психикалық декомпенсациясы;

Сонымен, ақыл-ойы  кем жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқуының қалыптасу заңдылықтары, жалпыға бердей мектептердегі және психикалық дамуы тежелген балаларға арналған мектептердегі "тәрбиесі қиын" жеткіншектегілердей болып келеді [31.23]. Психологиялык және клиникалық сипаты, ақыл-ой кемдігінен жанамаланған тұрақтылықпен ерекшеленеді. Жасөспірімдердің мінез-құлқының ауытқуы жоғарыда келтірілген биологиялық немесе әлеуметтік   факторлардың   бірімен   ғана   емес,   нақты   түрлерінің әрқайсысына тиесілі кешенімен байланысты. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің психологиясы

 

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар  балалардың   психологиялық   ерекшеліктері   бала  еркінің    дамып жетілмеуі оның   өз іс  - әрекетін, мінез – құлқын  бақылап, басқарып   отыруға   кедергі   болуға,    яғни өзінің   іс - әрекетіне   қойылатын   талап пен мінез – құлқын   үйлестіре    алмайды.   Мұндай   ерекшеліктер   өте   жас  кезден    байқалады. Және   оның   дегбірсіз   қимылы,  орынсыз  айқайы,   ұйқысының  нашарлығымен   сипатталады.  Мұндай  балалар   төбелескіш,  басқа  құрбыларымен  тату  ойнай   алмайтын,  өркөкірек  болады.

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар  балалардың  психикалық   даму   ерекшеліктерін   іздестіріп, оларды   әрі қарай   өрістету  үшін   қалыпты   дамыған   балалардың   психикалық   даму   заңдылықтарымен   салыстыра   отырып,   зерттеу   қажеттілігіне   аударады.

Баланың   жоғары   дәрежедегі   психологиялық   қызмет  деңгейінің   де  түрліше    болатындығын   ескерту   керек.  Баланың   дамуы  мен ойлау    қасиеттері    оның  бүкіл   өмір,  өткен  өмір   кезеңдерде   қалыптасқан   заңдылық   сияқты.  Алайда   бұл  қасиеттер   баланың   бойынан бірден   даяр   күйінде   аңғарылмайды.

Егер  баланың   бойындағы  кемістігін   аңғарып   қалғандай  болсақ,  ондай олықылықтары   қалайшы   толтыруға    болады  және   сол    кемістіктерді   бұдан   былайғы даму    кезеңдерін   де   жоюды    жандандырудың   әдіс  - тәсілдерін   іздестіру қажет.

Осы  орайда   бала  кемістігін  қарапайым   жаттығулар   арқылы   түзетуге  болады.

Ал  шетел   психологтары   бала   психологиясы   жайындағы   көзқарасын   терістейді.   Өйткені   адам   психикасының   дамуының   жалпы   заңдарын    негізделген   табиғи    әрі міндетті   құбылыс деп   түсіндіреді.

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар  балалардың  психологиялық   ерекшеліктерінде   өзіндік   бағалау   әлі  де   болса мінез – құлық   мотивінің   үстемді   түрінде   көрінбейді.   Бұл балалар   өз іс - әрекеттеріне  иек  артпайды,   жасаған   кемшіліктерін  көре  бермейді.  Оларды   жөндеудің,   қайталаудың   жолдарын   іздестірмейді,  өзін   басқалармен   салыстырмайды [32.172].

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар  балалардың психологиялық   ерекшеліктері  үшін   жоғары   деңгейдегі    эмоционалды  қозғалыстық   тән екенін   байқауға  болады.

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың  қажеттілігінде   тежеулер   әлсіз,  өзінің   талаптану, тілек – ықыласы   сезіміне   деген төзімділігі   нашар   дамыған,    сол  себепті  көп   жағдайларды   олар  ата  - аналарының,   мұғалімдердің, үлкендердің   қоятын   талаптарына   қарсы   шығып, дау  - жанжал   тудырып   жатады.   Бұл  жастағы    балалардың    жеке  басының   дамуына   ерекше   көңіл   бөлу қажет.

Оларға  айқайлау,   белдікпен  ұру,   желкеден   ұру сияқты    көріністер    керек  емес.  Керісінше   жан  – жақты  көмек, адамдық   сезімінің   жылылығы   шын  көңілімен   сүю, ұғу  қажеттірек [33.127].

Тіпті   жай ғана   мысалды  алып   қарайық;  егер де   гүлді   күтсең,   суырсаң, жақсы қарасаң онда   ол  жайқалып   өседі.  Адамдарға   әсемдігін, түсін береді.  Ал  егер  оны қарамасаң, оны   күтіп баптамассаң, таптасаң  ол сарғайып, солып қалады.   Міне  бұл   өмірдің   шындылығы.

Бірақ,   осы   шындық   сырт   көзбен   бақылап   қарасаңыз   көп отбасыларда   ұмытылып   жатады.   Немесе    бұл  туралы   олардың  ойлағысы   келмейді.  

Әрине    мұндай    отбасыда   тәрбиеленіп    жатқан   әр балада   тыныштығы   мен   жайбырақаттығы, әлі    қалыптасып үлгермеген   психикасы    бұзылады,  яғни  мінез – құлқы   бұзылады.   Отбасының   дұрыс   құрылмауы, оның   сәтсіз  болуы,   ондағы   жанжал  ұрыс-  керістер мінез – құлықтағы   қиындықтың   пайда   болуына, оның   тәрбиесіне   елеулі   әсерін   тигізеді.

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың  психологиялық   ерекшеліктерінің   пайда  болу  себептерін  Р.Г.  Илимешова   өз  зерттеулерінде  4 топқа   бөледі.

 

1-кесте. Мiнез-құлықтарында  ауытқушылығы бар балалардың пайда  болу  себептері

 

Отбасы, өскен  ортасы	Алған  тәрбиесі
Отбасының  әлеуметтік   тұрмысына   байланысты   толық   емес отбасы, отбасы   жағдайы  мүлдем нашар, яғни   балаға   кері   әсер   етушілік, маскүнемдер.	Жаман   қылықтарға, әдеттерге   әуестенеді,  кекшілдік,  ашуланшақ
Бала жағдайы толық  жасалған,   еш-қандай өмір қиындығын   көрмеген.	Балалар өздігінен еш нәрсе істей   алмайды. Қарым–қатынаста   алаңдау-шылық  қасиеттері  төмен.
Отбасы   мүшелерінің   көзқарасы   тек   қана   осы   балада,  оның   қылықтарын  үнемі   мақтан  тұтады, Мектептен   тыс   ерікті,   ешнәрсеге    тиым салынбайды.  Ата  - ана   баланың  айтқанын   орындайды	Өзімшіл, өзіндік бағалауы  өте жоғары.
Ата – аналар   өте   қатал. Баланы   шамасынан   тыс   талаптар  қояды	Өзіне  сенімсіз, өз  пікірін, ойын  айта   алмайды,  қорқақтық алаңдаушылық бар.

 

Мектеп  жасындағы   немесе   мектепке  дейінгі    балалардың  мінез – құлқындағы  ауытқушылық  олардың   ортасына,   отбасысына байланысты.

Жалпы   мінез –  құлқындағы  ауытқушылығы бар  балалар   әдетте    аумалы- төкпелі   морт   деп  аталатын    балалар.  Ондай   болу  себебі   ұрықтың   жатырдағы   кезеңінде   немесе  бала    өмірінің   бастапқы    шағында    сыртқы   фактордың   қолайсыз   әсер етуі  болып табылады.

Балалардың   мінез - құлқында   қиындықтар   биологиялық   және   әлеуметтік    себептермен   шарттас   болады [34.258].  Бірақ,   сонымен   қатар   биологиялық    деректері, оның  ішінде    тұқым   қуалау    деректері   болашақ   балада    қалыптасатын   барлық   мінез еркшеліктері    мен   қасиеттерін   алдын  - ала   бастапқы  сәт  ретінде    ғана   ескерілуге    тиіс.

Егер    баланың   мінезінде  қолайсыз    жағдайда   өтсе,   онда   оның   мінез  – құлқында    айтарлықтай    патологиялық   кемістік   ақаулар    пайда  болуы   ықтимал.   Мінез – құлқында  психологияның   ауытқуы   психикалар   мен жүйелер  қызметтерінің   дамымауы.

Осы    мәселелерді   жойып,   жеңіу  үшін   мінез – құлқында   ауытқуы   бар балалардың   психологиялық   ерекшеліктерімен   күресіп,   өмірге   деген көзқарасын   ашу  керек.

Алайда бірінші кезекте   мінез - құлықтың    ауытқуы мен зерттелу   мәніне зер салайық.  Жалпы әдебиеттерде   талдау негізінде, бұл мәселенің   өзгенің   ашылуы   келесі   реттегі   терминдерге, яғни   эмоционалды – еріктік  сфераның ауытқуы,  аффективті  сфераның  ауытқуы,  дисгормониялық  тұрғыда   психиканың дамуы,  девиантті  мінез - құлық,  және т.б.  түсініктерге    түйінделетіні  көрсетілді.  Мінез - құлық   - адамның   күнделікті   өміріндегі   қаситтерінің   көрініс   беру  формаларының   бірі   болып  саналады.

Кеңес  психологиясында   мінез – құлықтың  ауытқығаны   қоғамдағы     құқыққа   немесе    адамгершілік  - өнегелі  қалпына   қарсылық   білдіретін   жеке  қылықтар  және   қылықтардың   жүйесі  деп   түсіндіреді [35.75].   Ауытқушылық мінез - құлық   алғашқы пайда   болуы,   балалалық жаста, әсіресе   жасөспірім  жаста байқалады.

Сонымен  мінез –  құлық   ауытқуы бар жасөспірімдердің       мінезі жалпы   қоғамдық   ережеден,  психикалық   денсаулық ережесінен, мәдени  немесе  адамгершіліктік ережесінен  ауытқыған  тәртіп жүйесін  айтады.

Л.Кулагин  оқудың  сәтсіздігі   мен мінез –  құлық   ауытқуының   қайнар   бұлағы  физикалық және психикалық   денсаулық жағдайының  әр түрлі  ауытқуларының   әлеуметтік,  педагогикалық  тұрғыда  қараусыз қалуында.  Көп жағдайда   мінез- құлықтың  ауытқуы  туа  пайда  болған   психикалық   және физиологиялық  кемістіктердің   себептерінен   ғана  емес,  сонымен  қатар, отбасы мен мектепте  дұрыс тәрбие  бермегеннің салдарынан   болады деп дәріптейді.