Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері

«Қиын бала» атанып, отбасын  да, мектепте де қиындық тудырып, ауытқушы мінез –құлықтар, өзара қарым  – қатынасы жойылып, өзіне  -өзі  баға   беру   шеттен тыс  шығып  жүрген   балалар туралы   айтылып та, жазылып та  жүр. Әйтсе де,  бұл мәселе   әлі шешімін   тапқан  жоқ.  

Адам  өмірге   келген сәттен   бастап,   үлкен  әлеуметтік   ортаға   тап  болады.   Оның  осы   ортада  өзін  нық, еркін сезінуі   үшін   көптеген   факторлар  қажет.   Қазіргі  қоғамда  балаға  сырттан   әсер   етуші   жағдайлар   оның   жаңа   қалыптасып   келе  жатқан   тұлғасына  әсерін тигізеді. С.Т.Холлдың  пікірі  бойынша  «бала  толыққанды  дамуы  үшін», өз халқының  сезімдері   мен   көзқарастарын   басынан   өткеруі   қажет. 

Қандай  да   бір   олқылығы   бар  баланың   даму   жағдайы, әдетте   қолайсыз, жағымсыз   болады.  Ол баланың   дамуына   кері  әсерін   тигізетін   тәрбиелеуші шағын әлеуметтік  сипаттарынан, тәрбиелеу-оқыту  үрдістерінен  және   солар   ықпал   еткен   тәрбиеленушінің   ішкі   ұстанымынан  құралады.

Баланың дербестенуге   ұмтылуы   оған   қатысты   референттік   топтардың   (бірінші  отбасының,  одан кейін балалар   бақшасындағы   және  мектептегі   құрбыларының  ) оның   әлеуметтік   қалыптарға  сай   емес   жеке  дара   көріністерін   қабылдағысы   келмейтіндігімен  қақтығысқа  түсу [36.136].  

Ауытқушы мінез-құлық деп қалыптасқан   нормаларға   сәйкес   емес  мінез – құлықты   айтамыз. (И.А. Невский). Белгілі   әлеуметтанушы И.С. Кон ауытқушы мінез – құлықты   психикалық  денсаулық, құқық, мәдениет   немесе  мораль   қалыптарының  жалпы   қабылданған қалыптардан   ауытқыған  іс -әрекет   жүйелері   ретінде   қарастырады. Ауытқушы мінез – құлықтың   концепциясына   сәйкес  кез – келген   ауытқушылық   бейімделудің   бұзулуына алып келеді.

Ауытқушы  мінез –құлық  екі  үлкен   категорияға   бөлінеді:

Біріншіден, бұл  анық немесе   жасырын психопатологияның   барлығын  білдіретін   психикалық  денсаулық   қалыптарынан   ауытқыған   мінез –құлық. 

Екіншіден, бұл әлеуметтік, мәдени   және әсіресе   құқықтық   қалыптарды   бұзатын  ассоциалды   мінез –құлық. 

Мұндай  әрекеттер   аз болса  да   олар  құқық  бұзушылық,  ал салмақты   болса,  әрі   жазаланса- қылмыс деп  аталады.Бұл  жерде   делинквенттік  (құқыққа  қарсы  ) және  қылмыстық   іс - әрекеттер туралы   айтылып   отыр.

С.А. Беличева ауытқушы мінез –құлықты   әлеуметтік  ауытқуын   былайша жіктейді.

1. Пайдакүнемдік   бағытта:  құқық бұзушылық,  материалдық,  қаржылық, дүние  - мүліктік пайда   табуға ұмтылумен  байланысты  (ұрлау, тонау,  алып – салу, алаяқтық және  т.б.) жасаған теріс әрекеттері.

2. Агрессиялық бағытта:  адамға   қарсы   бағытталған   әрекеттер (бағыттану,бұзақылық,  ұрып –соғу,өлтіру, зорлау)

3.Енжар тип: белсенді  өмір сүруден қашуға, азаматтық борыштарын өтеуден қашуға, жеке  мәселелерді шешкісі   келмеуге  ұмтылу (жұмыстан, оқудан бас тарту,  кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық, өзіне -өзі қол жұмсау)

Мінез –құлықты  баланың  осы   немесе   басқа  да   ахуалының, оның   даму  тенденциясының   күәгері  ретіндегі  феномен   деп  қарастыра   отырып,   біз мінез – құлықтың   сырттай  ұқсас   ерекшеліктері    индивид   психикасында   жүріп жатқан   әр түрлі  үрдістерден  хабар   беруі  мүмкін   екенін   естен  шығармауымыз  керек.

Сондықтан да, жасөспірімнің   қандай  да   бір  мінез –құлқының   ерекшілігінің   ауытқушылық   деп жіктемес  бұрын, психолог  оның  ахуалын, тұрақтылығын, оның   көріністерінің   жиілігін, тұлғалық   ерекшеліктерді, мінезді, оқушының  жасын және  т.б.  ескеруі  қажет. Тек  содан кейін ғана   қандай  да  бір пікір   айтуға   немесе   ықпал ету   іс – шараларын   тағайындауға   болады.

Кейде жасөспірім   өзінің мінез - құлқы  туралы   пікірлердің   шырмауына  шалынып  қалады. Соған   сәйкес  айдар  тағылып,   оның  қоршаған   адамдарымен өзара   қарым - қатынас сипаты және   ол  туралы   бағалап   пікір айту   жүйелері   қалыптасады.  Керісінше, мінез - құлықтың   жағымпаздылығын   немесе   ыңғайлылығын  (қызметшіл, сыншыл емес,  назарының   мұғалімде  болуы, күткен  түрде әрекет  ету   және т.б.) мұғалім жағымды   деп бағалап, оны ынталандырады, ал оқушы   болса   сынып   алдында   еліктеудің   үлгісі  ретінде   тартылады.

Ауытқушы  мінез -  құлықтары   бар жасөспірімдердің  мінез –құлықтық   реакция   бір рет немесе   жүйелі  түрде  әсер  ететін  өмірдің  жағымсыз  жағдайларымен   және  шарттарымен  шақырылады.  Соңғы   жағдайда  нақ осы   немесе   басқа   ахуалға    алып   келетін мінез -  құлықтағы  өзгерістер  біртіндеп  жиналып   көрінеді немесе  бірден шарт   кетеді. Бұған мысал ретінде   тойтарыс беруі,  қарсы шығуы,  кетіп қалуы, аггрессияны келтіре аламыз. Осыдан кейін   ауытқушы мінез - құлықтың  дамуына алып  келетін тұрақты    психологиялық комплекстер туындайды [37.231].  

Жасөспірімдердің ауытқушы мінез – құлқының   себептері  мен факторлары:   

а) тәрбиеленбегендігінің себебінен   қажетті   білімдердің, біліктердің,  дағдылардың жоқтығынан  немесе  теріс   тәрбиеден   бұзылғандығынан, мінез – құлқындағы   жағымсыз  таптаурындардың қалыптасқандығынан баланың,  жеткіншектің өзін  дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын  әлеуметтік –педагогикалық  олқылықтар;

ә) жайсыз  отбасылық  қарым – қатынастардан, баланы  тәрбиелеуде   ұлттық   салт – санада   қалыптасқан   этнофункционалдық  ерекшеліктерді   мүлдем    ескермеуден, отбасыдағы   жағымсыз   психологиялық ахуалдан,  оқудағы   жүйелі   сәтсіздіктерден, сынып   ұжымындағы   құрбыларымен өзара   қарым – қатынастың   орнамағандығынан, ата – аналарының, мұғалімдердің , сыныптас   жолдастарының және т.б.  дұрыс емес   әділетсіз, дөрекі, қатал қатынастарынан   туындайтын   тереі   психологиялық   жайсыздықтардан;

б) психикалық және  физикалық  денсаулығы   мен   дамуы   дағдайындағы   ауытқушылықтарымен, жас   ерекшелік   дағдарыстарымен,   мінез  акцентуациясымен және   басқа  да   физиологиялық   және   психоневрологиялық   ерекшеліктер   себептерімен;

в) қараусыз қалуымен, қоршаған   ортаның  кері   ықпал   етуімен  және   осының   негізінде   дамитын   әлеуметтік – психологиялық   ауытқушыбен, әлеуметтік   және  жеке   құндылықтарының   жағымсыз   түрге  ауысуымен.

Мінез - құлқында ауытқушылғы  бар балалардың мінезін, қарым -қатынасын,  өзін - өзі бағалау ауытқушылығының  алдын  алу, оларды  психологиялық   иммунизациялауды  қажет етеді,  яғни,  әлеуметтік - құзырлы  адам болып қалыптасуы  үшін  мінез - құлықтың, қарым - қатынастың, өзін - өзін  бағалауының   психогенетикалық   дағдыларына, дұрыс таңдау  жасай алу  біліктерін   үйрету [38.22].Бұл  мақсаттарды  орындау  үшін   қоғамдық  дағдарыстың   жағымсыз   әсерлерін   жоятын   және   түзейтін   әлеуметтік -  педагогикалық   жағдайларды   құруға   бағытталған   мектеп   саясатын   шығару   қажет.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Мінез-құлықтарында ауытқушылығы бар  жасөспірімдердің сана-сезім жүйесіндегі өзін-өзі бағалау  ерекшеліктері

 

Қазіргі кезеңдегі мінез – құлқы ауытқушылғы  бар балалар мәселесі кең шеңберде зерттеушілердің, яғни психолог, педагог, социолог және дәрігерлердің назарын аудартуда. Сонымен қатар, мұғалімдердің, тәрбиешілердің және ата-аналардың негізгі көкейтестік мәселесінің бірі болып саналады.

Өйткені қандай болмасын ата-ана, өзінің баласының парасатты, білікті, мәдениетті, білімді және дүниетанымы жоғары болып еліміздің мәртебелі азаматы болуын қалайды. Өкінішке орай, бүгінгі қоғамның әлеуметтік-экономикалық өзгерістеріне байланысты бұл мәселе, яғни жеткіншектердің мінез-құлықтары қалыпты дамып ізгі жолда жүруі күмәндатады.

Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың теріс жолға түспеуін, адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің  жоғары және ізгі ниетті азамат болуына, жеткіншектердің тұлғасының дұрыс қалыптасуы үлкен ықпалын беретіні жүйелі тұрғыда қарастырылады. Жасөспірімдердің мінез-құлықтарының ауытқығаны жөніндегі мәселе, психология-педагогикалық, әлеуметтік, дәрігерлік-және заң тұрғысында әртүрлі қарастырылады. Мінез-кұлық - адамның күнделікті өміріндегі тұлғалық қасиеттерінің көрініс беру формаларының бірі болып саналады.

Негізінде мінез –  бұл   адамның   әлеуметтік  мінез – құлқының  ерекшелігі.  Ол  әлеуметтік   топтағы   жеке адамның   өмір  қалпын   бейнелейді.  Және  жүктелген   іске адамдарға қарым – қатынасынан  көрініп  отырады.  Күнбе  - күнгі   тіршілікте   адам   әдетте   менмен  не  көпшіл,   қайырымды  не  сараң,  биязы не  дөрекі, батыл   не  солқылдақ, табанды, ержүрек не   байбалаңшыл  болып сипатталады [39.122]. 

Бұл сөздер   арқылы   адамның  бір нәрсеге, не   мінез  –құлық  амалына қатысы  аталады. Олай  болса,  мінез   негізінде   жеке   адамның  моральдық   - еріктік   қасиеттері   жатады.

Жеке  адамға   не  адамдар   тобына   тән  өзіндік   қарым  - қатынастар,  мінез –  құлық   пен  қимыл – қозғалыстардың   тәсілдері   кісінің   танымы мен іс  - әрекетінде, тәрбие   мен өзін - өзі  тәрбиелеу   үрдісінде  қалыптасады.

Іс-әрекеттің  әр түрлі   болуына   және  одан   алатын   әсерге   мінездің   толысуы  мен  күші   тәуелді  болады.  Жеке   адам тіршілігінің   өрісі   тар,   ол  қоғамдық   дамудың   негізгі   бағытынан   оқшау   жүріп   жатса,   (отбасынан   әрі   аспайтын   болса) онда   біртіндеп   оралымсыз,  тартқыншақ мінез қалыптасады.

Бала   мінезінің   қалыптасуына   отбасы   мен  мектеп   өмірінің   моральдық  - психикалық   жағдайы  үлкен   әсер   етеді.  Жолдастық өзара   жәрдем,   ынтымақшылдық,  өріс   алған   қоғамда   кеңес   адамдарының бойында   ұжымдық,   сергектік, ілтипаттылық мақсаттылық және  табандылық сияқты   тамаша  қасиеттер   қалыптасып   отырады [40.212].  

Олай   болса   нақты   адамның   мінезіне   талдау   жасағанда, ол  өмір   сүріп   отырған  қоғамдық-тарихи   жағдайды  ескере  алумен   бірге,   оның   тәрбиеленуі   бағытиын  да   ескеріп   отырған  дұрыс,  өйткені   бұл  екеуі   адамның   белгілі   мінез   бітімін   қалыптастыратын   өзара   байланысты  себептер  болып   есептеледі  деп   тұжырымдаған.

Қазіргі   кезде. әсіресе   ауытқушы  болған  балалардың   мінез – құлықтарында   балалардың  тұлғасы,  яғни   эмоциялық аймақтары,  өзін -өзі   бағалау, қарым –қатынас деңгейі    жөніндегі  мәселе   кең шеңберде  зерттеушілердің   назарын   аудартуда.  Өйткені,  бала   есейген сайын   қоршаған   ортаның пікіріне емес,  өзінің   пікіріне  құлақ салады. Оқушы  мен  мұғалімдердің,  оқушы  мен ата – аналардың,  жолдастарының арасындағы    қарым – қатынастарды    қалыпқа  келтіру  үшін   маңызды.

Психологиялық коррекциялау   жұмысының   мазмұны    балалардың  мінез – құлық   ауытқуларын,   өзін - өзі бағалау,   талаптану деңгейі   мен   мазасыздану   деңгейін  сипатын   ескертетін,  көп жобалы  және  көп   деңгейлі  құрылымнан  тұрады.  Психокоррекция   - деп   жасөспірімдердің   ортамен   әрекеттестік жасауы кезінде   әлеуметтік   бейімделуін бұзатын   психикалық   механизмдерге   бағытталған,  тәрбиешіленуге  психологиялық ықпал   ету   тәсілдерін   түсінеміз.  Психокоррекцияның мақсаты   психика   дамуының   ауытқуларын түзету,  қалыптасып  келе жатқан    тұлғаның   үйлесімділігін    және   жүйкелік - психикалық   ауытқуларын   алдын алуын   ұйымдастыру.  

Кеңес психологиясында  мінез-құлықтың ауытқығанын қоғамдағы  құқыққа немесе адамгершіліктік - өнегелі қалпына қарсылық білдіретін  жеке қылықтар және қылықтардың жүйесі деп түсіндіреді. Мінез - құлықтың ауытқуы алғашқы пайда болуы, балалық жаста, әсіресе жасөспірім жаста жиі байқалады [41.215].  

Бұл ақыл-ой даму деңгейінің біршама төмендігін, тұлғаның толық қалыптаспаған процесін, қоршаған ортаның және отбасының теріс әсерін, сонымен қатар, топтардың талаптарынан және осындағы қабылданған құндылы бағдарлардан жасөспірімдердің тәуелдігін сипаттайды. Мінез-құлқы ауытқушы болған жасөспірімдердің өз ісінің дұрыстығын дәлеледеп беру тәсілімен жиі қызмет етіп, үлкендердің шындықтарына немесе әділсіз болып көрінуіне қарсылық көрсетеді. Кейбір жағдайларда, ауытқушы мінез-құлык адамгершілікті - өнегелік қалыптарын жеткілікті білімдермен үйлесуі мүмкін, яғни бұл ерте жастан бастап адамгершілікті-өнегелік дағдыларын қалыптастыруының қажеттілігін көрсетеді [42.23].  

Белгілі психолог Л.С. Выготский "қиын балалық шақ" кезеңін  талдау кезінде,   оның  барлық  факторларының  болу  мүмкіндіктерін,  яғни   " жеткіншектердің биологиялық, әлеуметтік-мәдени және психологиялық жетілуін ескеру қажет, деп белгіледі. Өйткені, қандай да бір аймақта ауытқылардың болуы, әлеуметтік ауытқушыділікке әкеледі. Сонымен қатар, Л.С. Выготский әр түрлі факторларды бағалауының қауіптілігі жөнінде-ескере отырып, факторлардың барлық жиынтығының ықпалын кешенді түрғыда  қарастырылуының маңыздылығын дәлелдеді.

Балалар мен жасөспірмдердің мінез-құлықтарының ауытқығаны — бұл өзінің негізінде түрлі биологиялық және әлеуметтік себептерге ие болған ауытқылардың ауқымды тобы. Ауытқушы мінез - құлықтың дамуының негізгі себебі биологиялық факторлар бола бермейді, бірақ олардың алдын болжаушы негіз ретіндегі орны аса маңызды.

Ауытқушы мінез-құлықтың биологиялық негізі, тұқым қуалаушы факторлар және ананың ауыр аяқ кезіндегі түрлі сыртқы жағымсыз жағдайлардың әсер ету салдары да болуы мүмкін. Ана ағзасына кері әсер ететін аса зиянды факторлар қатарына ішімдік, темекі шегу, токсикологиялық, нашакорлық заттардың пайдалануы бірінші кезекке өз үлесін тигізеді.