Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері

Әлеуметтік педагогтың қызметінің міндетін, мазмұны бойынша, жасөспірімнің қоғамға енуіне көмек көрсету ретінде, оның дамуына, тәрбиесіне, біліміне, кәсіби қалыптасуына көмек ретінде анықтауға болады. БҰҰ Конвенциясы жариялаған, баланың өмір сүруге, денсаулыққа және дамуға құқықтарын қорғау, ресми құрылымдармен әрекеттесе оны кез-келген дискринимация түрінен сақтау орталықтағы әлеуметтік педагогтың қызметінің маңызды бағыттарының бірі болып саналады.

РЦ жұмыс бағдарларының  бірі болып әлеуметтік құны жоқ дәстүрлермен таласа алатын әлеуметтік құнды дәстүрлерді қалыптастыру табылады. «Ортаға жасалатын терапиясы» жүзеге асырылады: әлеуметтік педагогиканың құлдырауына тосқауыл жасау, тәрбие берудің қолайсыз әдістері мен әлеуметтік ортаның жағымсыз ықпалдарын, сәйкес емес физикалық, интеллектуалдық және эмоционалдық жүктемелерді коррекциялау.    Сондай-ақ,   «ортаның    жасайтын    терапиясы»:    ұжымда қайырымдылық атмосферасын жасау, өзара түсінушілікті, өзін-өзі айқын көрсетуді, тұлғаның қоғамда интеграциялануын жеңілдететін өз шығармашылығын өнімді жүзеге асыруды қалыптастыру.

Психологиялық-педагогикалық жұмыс үйретудің коррекциялық концепциясына негізделе ұйымдастырылады. Орталық кәмелеттік жасқа толмаған балалардың негізгі жалпы білімді алуын қамтамасыз ете отырып, олдарды үйретуді ұйымдастырады.

Девианттік мінез-құлқы бар баладардың әлеуметтік-педагогикалық ақталуы барысында еңбекке үйретудің маңызы аса зор. РЦ-да кәсіпке дейінгі және бастапқы кәсіби дайындықтан өтуге арналған арнайы жабдықталған оқу-өндірістік орындары жұмыс атқарулары қажет. 

Психологиялық-педагогикалық  жұмыстар оқушылардың біліміндегі ақауларды жоюға және оларда жалпы білімнің негізін қалыптастыруға бағытталады. РЦ-да диагностикалық сыныптар, дамуды коррекциялауды үйрететін сыныптар (ПДТ бар балаларға арналған), ақыл-ойы жетілмеген оқушыларға арналған сыныптар ұйымдастырылған [61.75].

Бірінші деңгейдегі (3-4 сыныптар) оқушылар оқуды, жазуды, санауды, теориялық ойлаудың элементтерін меңгеруі қажет.

Ал 2-ші деңгейдегі (5-9 сыныптар) оқушылар аяқталған орта білімді  алып шығуға қажетті жалпы білімнің негізін меңгеруі керек. Жұмыс білім-тәрбие беруді жіктеу принципі бойынша, жасөспірімдердің психикалық, тұлғалық және мәдени дамуының ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырылады. Оқушылардың ұдайы дамушы мәдни-білім ортасын қалыптастыру, педагогикалық үрдісті жүзеге асыру болып табылады.

Профилактикалық-емдеу  және сауықтыру жұмысы нашақорлықтың, ішімділіктің алдын алатын превентивтік шаралардың жалауының қажеттілігінен туындайды. Бұл бағдарламалар жүйелік сипатта болуы керек.

Орталықтағы психиатр-дәрігер, психоневролог, терапевт ұдайы қабылдап, салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатындағы жұмыстар жүйелі түрде атқарылып отырады. Сауықтыру жұмыстары денешынықтыру сабақтары, спорт секциялары мен сауықтыру топтары арқылы жүргізіледі.

Әлеуметтік турмысқа және кәсіби еңбекке бейімдеу кәсіптік, әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлар бойынша кәсіби дайындық топтарында, теплицаларда, жазғы еңбек лагерьлерінде еңбек ету арқылы жүзеге асырылады. Жасөспірімдерді кешенді ақтау жүйесіндегі психологиялық қызметтің орны ерекше.

Психологиялық қызметтің мақсаты: әрбір жасөспірімнің сенімді психологиялық қорғанысын, әрбір тәрбиеленушінің өз мінез-құлқын өзгертуге тиісті екенін мойындауға, жағымсыз тұлғалық қасиеттері мен тұлғаарлық қатынастардағы кемшіліктерін түзетуге ұмтылысын қалыптастыру [62.128].

Психологиялық қызмет төмендегідей бағыттар бойынша жұмыс жүргізеді:

• тұлғаны кешенді диагностикадан өткізу; балалардың неғұрлым 
  нышандық проблемаларын және олардың тәрбиеленушілердің 
  дамуы динамикасындағы көрініс түрлерін (депрессиялық күйді, 
  агрессивтілікті, алаңдаушылықты және т.б.) зерттеу;
• психопрофилактика;
• оқушыларға «Сенім қызметі» арқылы кеңестік көмек көрсету;
• дағдарыс жағдайларындағы, психологиялық күйлердегі мұғалімдер  мен тәрбиешілерге психологиялық көмек беру;
• педагогтарға арналған семинарлар мен жаттығулар өткізу;

Психопрофилактика жасөспірімнің дамуындағы болатын сәтсіздіктердің алдын алуға, бұл дамуға неғұрлым қолайлы жағдайларды жасауға, балалық шағының барлық кезеңі бойында психикасының саулығын дамытуға, нығайтуға және сақтауға бағытталған әрекет түрі [63.24]. Б.С.Братус оны жоғары деңгейлері «тұлғалық» және «жеке-психологиялық» болып саналатын көп деңгейлі құрылым ретінде көрсетеді [64.110].

Психопрофилактика білім  беру ортасын, дамып келе жатқан тұлғаның ішкі қайталанбас жан дүниесінің шынайы әлемнің өзге субъектілерімен өзара әрекеттестігінің, әрбір баланың қабілеттік мүмкшшіліктерін анықтауға бағытталатын, нақты жағдайларын ескере отырып жасалынады. Психопрофилактиканы ұйымдастырудың талаптары:

•  білім   беру   ортасында   тәрбиеленушілердің   психологиялық саулығын нығайтуды және сақтауды қамтамасыз ететін барлық заңдылықтар мен өзара байланыстарды біртұтас көрінуі;

• бала дамуындағы жеке-психологиялық ерекшеліктердің салдарынан болатын қиыншылықтарды уақытында  анықтап, алдын алу;

• баланың кезекті  жас кезеңіне өтуіне байланысты болатын қиыншылықтарды уақытында анықтап, алдын алу;

• мекемеде, қарым-қатынас жасау барысында және білім беру ортасының барлық субъектілерінің өзара қатынастары кезінде жасөспірімге қолайлы психологиялық тұрақты шағын жағдайды қалыптастыру;
• әрбір жас кезеңіндегі баланың сәтті дамуын қамтамасыз ететін 
  психологиялық жағдайларды тиімді бақылау;
• жүйкелік-психикалық күйді қалыпқа келтіру жұмыстарын жүргізу; психогимнастиканың, өзін-өзі реттеуші жаттығулардың көмегімен психоэмоционалдық күйден шығару;
• тәрбиеленушінің осы білім беру кеңістігінен шыққан кезде болатын психологиялық қиыншылықтарды уақытында анықтап, алдын алу.

Психопрофилактикалық жұмыстар төмендегідей бағыттар бойынша жүргізіледі:

• жасөспірімнің дамуындағы болатын «дағдарыстардың» келеңсіз салдарының уақытында алдын алуды мақсат ететін дағдарыс алдындағы профилактика бағдарламасы;

• түлектердің кейінгі өмірінде болатын оқиғалардың (білім беру ортасының өзгеруі) келеңсіз салдарының уақытында алдын алуды 
мақсат ететін шұғыл профилактика бағдарламасы;

• жекелеген тәрбиеленушілердің келеңсіз тұлғалық қасиеттері мен қылықтарының алдын алуға бағытталған жеке психопрофилактика бағдарламасы;

Психопрофилактика жүйесіне мыналар енеді:

Жасырын және айқын психологиялық проблемалардың себептері жайлы мәліметтерді жасауға негіз болатын, баланың даму ерекшеліктері туралы ақпаратпен қамтамасыз етуге бағытталған диагностикалық коррекциялау жұмысы; дамытушы немесе коррекциялық-профилактикалық бағдарламаның нақтылы мазмұны мен амалдары таңдалып алынады;

1) кеңес беру — жағымсыз тенденцияларды жою және дамудың 
психологиялық сәтті болуын қамтамасыз ету мақсатымен келеңсіз мінез-құлықтардың себептерін, белгілі бір жасөспірімнің немесе балалар тобының қиыншылықтарын бірігіп (тәрбиешілермен, мұғалімдермен) анықтап, талқылау;

2) ағарту — жасөспірімдердің дамуындағы, іс-әрекетті меңгеруіндегі, 
қарым-қатынас жасауындағы нышанды қиыншылықтардың болуының алдын 
алуға мүмкіндік беретін ақпараттарды уақытында таратуға бағытталады

Педагогтар мен жұмыс тұлғаны жалпы ынталандырушы және симтоматикалық диагностикадан өткізуден басталады.

Педагогикалық құлдырауды болдырмай және оның алдын алу жұмыстарына мұғалімнің психологиялық дайындығына мынау да енуі қажет: оқушылардың дамуы барысында пайда болатын ауытқулардың сипаты және оларды жою жолдары жайлы ғылыми-негізделген дұрыс көзқарастарды қалыптастыру.

Оқу-тәрбие жұмыстарының табысты болуы персоналдың тәрбиеленушілер тұлғасының жағымды қасиеттеріне сүйене білуімен анықталады.

 Л

Көптеген мұғалімдер мен тәрбиешілер өз тәрбиеленушілерінің жеке-нышанды ерекшеліктерін білмей немесе оларды өз жұмысында ескермей, оқушылармен өзара қарым-қатынас жасай алмайтындығын білдіреді. Тәрбиеленушілердің педагогтардың тәрбиелік ықпалдарына объективті қарсы шығуы салдарынан маңызды қиыншылық пайда болады.

Қарым-қатынастың өктем, тұрпайы үлгі түрінде жасалуы балалардың ашық қарсылық көрсетуін тудырады. Тәрбиешілердің жиі ауысып тұруы, жүйкеге әсер ететін жағдайдың қалыптасуы, қолданылатын педагогикалық әдістердің немесе ықпалдардың келеңсіз салдарын көре білмеу психологиялық-педагогикалық шараларды жүргізу барысында қосымша қиыншылықтарға әкеледі.

Мұғаліммен қарым-қатынас жасау сипаты бір жағынан, баланың ересек адаммен қарым-қатынас жасауының алдыңғы тәжірибесімен, ал екінші жағынан - оқушының мұғалімге деген әр түрлі көзқарасының қалыптасуымен: жағымды - оқушы мұғаліммен қарым-қатынас жасау барысында, оған қайырымды қарап, оның тұлғасын мойындауымен және жағымсыз - оқушы өзін агрессивті, тұрпайы немесе тұйық ұстап, мұғалімнің тұлғасын мойындамауымен анықталады [65.39]. Тәрбиелеудің сәйкес емес әдістерін (бір қалыпты емес, қайшылықты, жеке ерекшеліктерді ескермейтін) және әлеуметтік ортаның жағымсыз ықпалдарын, шамадан тыс интеллектуалдық, физикалық жүктемелерді коррекциялау психологиялық қызметтің міндеттерінің бірі болып табылады.

Ал жасөспірімдердің құрдастарымен қарым-қатынас жасауы оның осы уақытта «дұрыс ересек адаммен» қарым-қатынасы бар болса ғана мұның тиімді болатынын ескерген жөн. Дәл осы қарым-қатынас арқылы құрдастарының ортасында қалыптасқан құндылықтарды тексеріп, түсінуге болады. Бала үлкен адаммен қарым-қатынас жасаған кезде ғана, нақтылы қоғам мен әлеуметтік ортаға тән өнегелі идеалдар мен құндылықтардың жүйесін біртұтас меңгереді.

Педагогикалық ұжымға психологиялық көмек көрсету мақсатымен семинарлар, жаттығулар ұйымдастырылады. Педагогтар мен психологиялық жұмыс, педагогикалық жағдайларды, айналасындағыларды және өздерін дұрыс бағалауды мақсат етіп, оларда рефлексивтік мінез-құлықты дамытуға бағытталған.

Өйткені үлкендердің түртпегінен шаршаған жасөспірімдер жасандылыққа төзбейтін педагогтардың қайырымды қатынасын көріп, қастарында өздерінің құндылықтарымен толық келіспесе де, оларды бірге біртіндеп іштей өзгеруге тырысатын, түсінетін және мойындайтын адамдардың бар екенін біле бастайды. Педагогтардың тұлғалық және кәсіби тұрғыдан өздерін дамыту, оларда гуманистикалық бағыттарды қалыптастыру жұмыстары жүзеге асырылады.

Орталықтың жұмыс өнімділігін қамтамасыз ететін шаралардың бірі болып барлық мамандардың жұмыс барысындағы ауызбіршілігі саналады. Осы мақсатта барлық мамандардың тұрақты әрі жүйелі түрде бірлесіп еңбек етуін қамтамасыз ету үшін психологиялық-педагогикалық консилиум ұйымдас-тырылады. Консилиумды ұйымдастыру және өткізу барысында психолог сәйкес кәсіби амалдарыды пайдаланады: іскерлік ойынын, жағдайлар үлгісін жасау, топтық кәсіби рефлесияны және т.б.

Мінез - құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдер әлеуметтік дамуының ауытқуларымен қатар, оқу үлгерімінің нашар болуы, танымдық қызығушылықтардың болмауы, оқуға үстірт қарау тән болады. Олар үшін оқу өмірлік маңызға ие болмағандықтан, оларға педагогикалық ықпал жасау, көптеген кезде, қажетті нәтижелерге әкелмейді. Мұғалім жұмыс барысында оларды білімді меңгерудің рационалдық тәсілдеріне - оқылатын материалды логикалық өңдеуге, басты ойды анықтауға, салыстыру, талдау, қорытындылау операцияларына, өзіндік тұжырымдар жасауға, ой операцияларын тасымалдауды жүзеге асыруға — үйретуі керек [66.43].

Алайда, алдымен танымдық қызығушылықтарды қалыптастыру қажет. Мінез - құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдер оқуға дүрыс  қатынасын қалыптастырудың кезеңдері:

1.Білім алуға деген құштарлықты, танымдық қызығушылықтарды 
қалыптастыру;

2.Оқу еңбегінің қиыншылықтарына тойтарыс беруді үйрету;

3.Рационалды оқу еңбегінің іскерліктерін меңгерту;

4.Оқу еңбегіне деген дұрыс қатынасты қалыптастыру.

Сонымен, мінез-құлықтың бұзылуының жүйелік сипаты РЦТП 
тәрбиеленушілерін ақтаудың кешенді бағдарламасының жүзеге асырылуын 
меңзейді.

Жас адамдардың ауытқушылықтың мінез-құлықтарының мағынасына қатысты  әр түрлі ғалымдардың көзқарастарына талдау жасай отырып, біз мұндай мінез -құлықты қоғамдағы, әлеуметтік ортадағы, жан-жағындағы, топтағы әлеуметтік - рухани нормалара мен құндылықтардағы ауытқулар, осы нормалар мен құндылықтарды қалыптастыру мен меңгерудегі, сондай-ақ  адамның осы қоғамдағы өзіндік белсенділігі мен өзін - өзі көрсетуіндегі ақаулар түсінеміз[70.24].

Девияция басты көрсеткіші болып қоғамда қабылданған әлеуметтік-рухани нормалардың күйзеуі болып саналады. Әлеуметтік-рухани норма дегеніміз адамдардың, әлеуметтік топтардың немесе ұйымдардың нақтылы қоғамға қатысты тарихи қалыптасқан мінез-құлқындағы  мүмкіншіліктерінің өлшемі, шектеуі болып табылады. Бір формалар күйзеліп және екінші біреулері толықтай қалыптаспаған қазіргі қайта құру жағдайындағы қоғамда нормаларды түсіндіру, қалыптастыру және оларды қолдану өте күрделі жұмыс.