Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері

• Оқушылардың   мінез-құлық   ауытқылары   мектеп   қабырғасында шектеліп,   белгілі  бір   әлеуметтік  қауіп-қатерді  тудырады.  

    Бұл жасөспірімдерге мектептен қашу, қанғыру, ұрлық жасау, бұзақылық қылықтар мен әрекеттер жасау, жыныстық мінез-құлық ауытқылары, өзін-өзі өлтіруге талаптану ниетін көрсетуі тән болып табылады. 
        Жасөспірімдердің  көңіл - күйлері  қимыл,   қозғалыстың  зақымдалу салдарынан жиі шиеленіседі. Қимыл, қозғалыстың үнемі абыржуына байланысты бұл жасөспірімдердің басқарылуы күрделі болыпкеледі,өйткені оларға мінез - құлықтың тәртіпсіздігі, өз қылықтарын сын көзбен қарап, жете түсінуінің жеткіліксіздігі тән. Әрине,мұндай қылықтар   мұғалімдер   мен   құрбыларының   арасында қарым- қатынастың     бұзылуына     әкелетіні     сөзсіз.    

  Мінез - құлықтың қиындықтары олардың эмоционалды сфараларындағы ауытқыларының  күшеюімен  байланысты  болады. Оқушылардың көпшілігінде  ақ  көңіл  немесе  көтерінкі көңіл-күй тұрғысындаешқандай себепсіз агрессивті әрекеттермен бірлескен аффективтір еакциялар пайда болуы мүмкін.

Ал осы  топтағы кейбір оқушыларда эмоционалды  ауытқылар,  аффектінің үнемі күшею тұрғысынан көрініп, ауық-ауық дисфориялық күйлер пайда болды. Бұл кезде балаларда ашулы, көңілсіз күйлер және ауытқыған әрекеттерге бейімділік байқалады. Кейде эмоционалды  шиеленісудің тұрғысынан,   оларда  көтерінкі   көңіл-күй   пайда   болады, бірақ агрессивті әрекеттерде сақталуы мүмкін. Сонымен қатар, садистік 
әрекеттер мен өзін-өзі өлтіруге талаптануы (суицидтік) байқалады.

Бұл жасөспірімдерге екінші топтағы ауытқылар мен нашақорлық, уланудың (токсикоманияның) үйлесуі тән болып келеді. Бұл топқа әртүрлі формадағы олигофрен балалар жатады.

Уланудың пайда болуына жоғары иланушылық, еліктеу, әуестіліктің ауытқығаны, ақыл - ойдың төмендігі мен өз іс-әрекеттеріне сын көзбен қарай алмау мүмкіндігінің болмауы маңызды болып табылады. Қоғамға қарсылық көрсету тәжірибесі бар жасөспірімдер әдетте улануға (токсикаманға) жақын болады.

Олар уланудың денсаулыққа зиян келтіретіні жайлы 
түсінікті жөнді ұқпайды. Жалпы  балалар   арасында, әдетте   мінез – құлқы   аумалы  - төкпелі,  морт   деп   аталатын   балалар болады.   Ондай болу  себебі – ұрықтың   жатырдағы    кезеңінде   немесе   бала   өмірінің   бастапқы   шағында   сыртқы   фактордың қолайсыз   әсер  етуі   болып табылады.

Мінез – құлықтың пайда  болуына  себепші сыртқы   қолайсыз  факторларға; туған   кезде   болған   жарақат,  ұрықтың   жатырдағы   даму   кезінде   және  жас   шақта   миға   инфекцияның   түсуі,  ұзаққа   созылған  асқазан - ішек    немесе   басқа соматикалық   ауруларға   байланысты   токсикоз, сондай – ақ  ұрықтың  өсіп - өнуіне   зиянды   әсер   ететін   (мерез, маскүнемдік,  сәуле қуаты,  ананың ұзаққа  созылған  ауруы,  эндокрендік  кемістіктер  және т.б.) жағдайлар жатады.

Балалардың  мінез – құлқында   кездесетін  қиындықтар  биологиялық  және әлеуметтік  себептермен  шарттас  болады. Бірақ, сонымен қатар биологиялық деректер, оның  ішінде  тұқым   қуалау деректері  болашақ  балада қалыптасатын  барлық мінез  ерекшеліктері  мен  қасиеттерін  алдын – ала  белгілейтін  бастапқы сәт ретінде  ғана ескерілуге тиіс [47.18].

Педагогикалық тұрғыдан  алғанда және қолайлы  әлеуметтік  жағдайда  баланың  мінезіндегі  ерекшеліктер  бірін  – бірі  толықтыратындықтан , ол  қоғамның  толық  праволы  мүшесі  бола алады. Егер  баланың  дамуы  қолайсыз  жағдайда  өтсе,  онда  мінез – құлқында айтарлықтай  патологиялық  кемістік - ақаулар пайда  болуы  ықтимал. Бұл  тұрғыдан  алғанда маңыздысы  мектеп  басшылары мен педагогтардың мінезіне, қимыл–істеріне топтап, олардың өзіндік мінез–құлқының  дамуының  заңдылықтарын  білу маңызды [48.57].

Алайда  мінез  – құлықтағы  қайсібір  теріс  өзгерістердің  бәрін  де  психопатияның  бір көрінісі деп  қарамау  керектігіне  баса назар  аударуға  тура келеді.

Мінез – құлық  бұзылу  тұқым қуалаушылық немесе ұрықтың  жатырдағы   кезеңінде   белгілі  бір ми   жүйелерінің   немесе  баланың   алғашқы өмірі  кезінде   органикалық   жағынан  зақымдауынан   байланысты мінез  - құлықтың  тек   дамып – жетілмеген   түрлері   ғана  жиі  ұшырайды.

Мектеп  оқушыларында  осы жоғарыда  айтылған  ерекшеліктерге   байланысты  бала   мектепке  барғанға   дейін   шара   қолданбаса,  онда баланың  мінез – құлқындағы  кемшіліктер   көбейіп қана  қоймай,  мектепке  дайындықсыз  келумен қатар,  оқу  үлгеріміне де зиян  тигізеді.  Өйткені  ондай балалар  мектепке қойылатын  талапқа бағына  білмейді. Бұндай балаларға  көп көңіл бөлу керек [49.33].

Мұндай балалардың өз мінез – құлқын  жеткілікті  түрде  игере  алмайтындығын,  тұрақсыздығын  ескере отырып,  педагог  оған  ұдайы  қатаң  режим  ұсынып, оны көзінен  таса  қалдырмауы керек.

Психопат  адамдардың  кейбіреуінің  мінез  – құлқы  эпилептоидты  болып  кездеседі.  Ондай балаларды  қайғырып – күйгенде  оларды  басқа бірдемемен  алаңдату  қиын болады.

Мінездің  өзі  бірнеше топқа  бөлінеді. Атап айтсақ: мінезінде   шизоидті бар балалар  көбінесе   психикалық аурулар  түрінде  ауыртпалық  түскен   семьяларда  жиі  байқалады. Бұндай балалар  әсерленгіш,  жаңа нәрсенің    барлығынан   қорқатын,  мазасыз, тыпырши, салбыр,баяу  болады және т.б.

Адамның өмірі адаммен,  бірінсіз – бірінің   күні  жоқ. Адамдар   арасындағы  қарым  - қатынас жақсы  болса,  көрер  күндері   де қызықты   болады.

Жас кезінде   бұзақы   болған   Б.Франклин   уақыт  оза   келе   адамдармен   қарым – қатынас  жасауда   зор  табыстарға   қол  жеткізіп,  нәтижесінде Франциядағы  американ  елшісі   болып тағайындалған екен. Мұның  сырын  ол былай   түсіндіріпті; «мен еш  адам туралы  жаман әңгіме   айтпаймын, керісінше   жақсы  әңгімелерді   ылғи айта жүремін» [50.42].

Адамдар арасындағы   қарым – қатынас, шын   мәнінде, өте   нәзік дүние. Өйткені   қылт   етсе  сынып  кетуі   мүмкін   көпір   болады. Әркімнің   қабағына   қарау   да  оңайға  соқпайды.Қалай  дегенмен  де   қарым  - қатынастың   жетістікке   жеткізер   жолдары  бар.

1. оқып үйрену 
2. тәжірибе алмасу 
3. әдіс – тәсілдерді   іс жүзінде   қолдану
4. әр үйренген   нәрсені   қай  жерде, қалай   пайдалану
5. ерік жігерді  талап ету
6. көңілге  ықыласын  тоқу                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

Қарым – қатынас  әр түрлі  жағдайларда  байқалады.  Мінез – құлқы  бұзылған   балалардың   қарым – қатынасы  бірден   байқалады.

Қарым – қатынас   адамның  бір – біріне   байланысы. Соның   ішінде   бала   қарым – қатынасын   қоршаған   ортамен   байланыста  болады.   Баланың   қарым – қатынас  өзінің   отбасысы,   жанындағы  құрбы – құрдастары.

Қарым – қатынас  арқылы   баланың  мінез –  құлқындағы   ауытқуларды  дамытуға   болады.

Белгілі психолог С.А. Рубенштейн  адамның жүрегі бір – бірімен    араласқанда, қарым қатынас болғанда,   адамның   психологиялық   жан дүниесі   байланыста  болады.

Бұндай  қарым  – қатынас  қатты  уайымдағанда, негізгі   адамның   қимыл  –іс - әрекетінде   көруге   болады.  Сондықтан  да баланың  қарым – қатынасына   аса  көңіл  бөлу  керек. 

Бұндай   балалар   қарым  - қатынас   кезінде  ешнәрсе   істемей   қырсық,   сұраққа  жауап   бермейді, үндемей тығылып,  агрессия  пайда  болады.  Осы  кезде  бала  да   қатты  еріксіз  күш    пайда болып , өзін ұстай   алмай  айғайлап,  мүлдем қарым – қатынастан  бас   тартады.

Қарым – қатынастан бас тартып, көбінесе   айғайлап,  соғысып,  басқа  балаларға   бұйрық  беріп,  басшылық   етеді. 

Ал  басқалары  өз  - өзінен   қорқып,   үлкендермен, құрбы  - құрдастарынан   қарым  – қатынастан  қашады [51.18].

Мысалы мінез-құлқы ауытқушы болған баланың  1-ші  күні  сабаққа  келгенде  қарым – қатынасын байқауға  болады.

Отбасыда  қарым – қатынас  төмен  бала  сабаққа келгенде  анасын  сыртқа  шығып отыруын талап етеді.

Сөйлескен де  анасы  ұрсатынын, үйде  көбінесе  айқай – шу   болатынын,  өзінің  шамасы  келетін істерді істей   алмаса   ұратынын айтады.

Топ ішінде  құрбыларымен  қарым – қатынасқа  келмей  сыртта   отырған  бала  үйде  тек   жалғыз, мінезі  тұйық,  әке – шешесімен  ғана  байланыста  болатын  бала   ешкімге  қосылмай   топ – ішінде   қарым – қатынасты   үзеді.

Затын, ойыншығын  басқа бала  алса ұрып,  соғады.

Көңіл – күйі  түсіп,  ешнәрсеге  қызықпайды.

Бір сөзбен  айтқанда   мінез – құлқы  бұзылған   бала   мүлдем   қарым – қатынасты  бұзып,   тек жалғыздыққа  бас  тартады.

Осындай  мінез  – құлық  ауытқыған  баланың  қарым – қатынасқа   тартып,  толық  топқа  кіргізу үшін  коррекциялық және   практикалық  психологтың   рөлі  жоғары. 

Қарым – қатынасты  қалыпқа  келтіру  үшін   баламен   тілдік қарым – қатынас, тренинг, тест, сюжеттік  ойындар арқылы, ойынтерапия, ертегі терапия  арқылы  қарым – қатынасты  қалыпқа  келтіруге  болады [52.245].

Мысалы: Мейірбекова  Айдана 5 жаста. Қарым – қатынас төмен, жалғыздықты жақсы көреді, балалармен қарым – қатынаста  балаларды ұрады, қызғанады,  сөйлемейді, тек  анасымен ғана   қарым – қатынаста. Қарым – қатынастың төмендеуі соншалықты   адам бетіне тік  қарамай, айғайлай  береді.

Осы қызбен  дефектолог – психолог  түзету   жұмыстарын  жүргізіп, жақсы  нәтижелер  алдық. Түзету   жұмыс   кезінде   қыз   баланы   анасынан  бөлектеп, тек  педагогтармен   ғана отырғыздық. Бірінші   күні   ойынға алданды, екінші күні  өлең, тақпақтарға алданды, үшінші күні  қыз бала топ ішіне қостық.  Нәтижесі қыз бала   қызығушылығы оянып, тек  анасымен ғана  емес балалармен, педагогтармен қарым – қатынасқа түсіп, өз еркімен  сабаққа   келе бастады.  Көңіл – күйі  көтеріліп   ойындарға  қосылды.

Н.М. Иовчук  пен  А.А. Северныйдың  пайымдауынша шағын  орта баланың  айналасындағыларымен  тез  араласып кетуіне  жан-жақты  мүмкіндік бермейді.   Кей жағдайда  мектептегі  өтілетін  бағдарламалар  да баланың  қабілетіне   сай болмай  қиындықтар   туғызады  да, тәртібінің   өзгеруіне  де  ықпал етеді. Мектепке бейімделу  кезеңінде  яғни  екінші  ортаға  үйренуді   баланың жеке басында  өзгерістер  орын алады.

Баланың  араласу  аясы  кеңейеді. Оған педагогикалық  ұжым, мектептегі  істейтін   жұмысшылар, отбасыдағы  қарым – қатынас,  олардың  денсаулықтары, құрбы –  құрдастары  жатады.

Осы  факторлардың   біреуі  баланың мектепке бейімделуіне   қатты  әсер  етуі  мүмкін. Бірақ ең  негізгісі  болып, баланың жеке басының  психологиялық факторы   оның  ортаға  әсер  етуі  жатады.  Баланың мектепке  бір жақты  бейімделуіне   кей  жағдайда   баланың  денсаулық   жағдайлары  да  кері  әсерін тигізу  мүмкін. Мектепке  жақсы  бейімделу  кезеңі   жасөспірім  шақта анық  байқалады.  Олар  өздерінің  қоршаған  ортаға  тез бейімделеді. Құрбыларымен жақсы  қарым – қатынаста  болады [54.15].  

Ата  - аналарымен   тез  тіл табысады, ренжіспейді. Жасөспірімнің мінез – құлқындағы  өзгерістер тәрбиенің  тағы  басқа  арнайы  ұйымдастырылған   іс - әрекеттердің   дұрыс болмауынан да  пайда  болуы  мүмкін. Ортаның   бала  жүйкесіне   кері  әсер  етуі   әр балада   әртүрлі   көрініс береді.

Кейбір балалар   жас күнінен  тәрбиенің  дұрыс  берілмеуінен  арақ және  нашақор  тартатын ортаға  түссе, өзін игере  алмай тез біріліп кетеді. Кейбіреулері  өзіне - өзі  қол  жұмсайды. Кейбіреулер   заңға  қарсы   тұрпайы   іс - әрекеттерге  барады. Мінез – құлықтағы   өзгерістерге   кері   әсерін  тигізеді.

Зерттеудің   маңыздығы  қиын   балалар мәселесі   қазіргі  таңда  психологтардың, педагогтардың,  заңды  қорғаушылардың,  қоғамдағы   қызметкерлердің  назарында  тұр. 

Оған  себеп болып отырған   жаңа   замандағы қоғамдық   - экологиялық   жағдайда   адамның құндылықтардың   жойылуы,  адамгершілік  ережелердің    сақталмауы,   қоғамның   жікке   бөлінуі   болып отыр.  Үлкендердің   қоғамдағы   тәртібі,   араққа   салынуы,   нашақорлық,   қаңғыбастық, заңды   бұзушылық сияқты  кері   әсерлер    балалардың   психикалық    жағынан   денсаулығының бұзылуына, мінез – құлқына әсері   тиуде.

Осының   барлығы  олардың   бойындағы   жеке  тұлға   болып   қалыптасуына   қажетті   жағдайларға   кері   әсерін   тигізуде   өзіндік   пікірін   жоққа   шығарады.

Тәртібіндегі  мінез – құлқындағы   өзігеріс   балалық шақтан  бозбалалық   кезеңінде   жаңа  қоғамдық   жеке   мүшесі   ретінде   өзіне   деген   жеке   көзқарасы   қалыптаса   бастаған кезде  байқалады [55.23].