Танымдық іс-әрекетті қалыптастыру, дамыту ерекшеліктер мәселелерінің зерттелу жағдайы

        Д.Б.Эльконин  пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде  балалар іс-әрекетінің күрделенуіне  жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса 5-6 жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында адамдардың күрделірек  іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді көргенде әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті көру ұзақтығы екі есеге артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда  алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді,оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады.

        Бірақ  мектепке дейінгі кезеңде зейіннің  негізгі өзгеруі  баланың алғаш  рет өз зейінін меңгере білуінде ,оны саналы түрде белгілі заттарға  құбылыстарға бағыттай білуінде   және кейбір тәсілдерді пайдалана  отырып ,соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде  өз зейінін ұйымдастыру үшін  сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталайды. Соымен, баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады.

           В.С.Мухина мектепке дейінгі шақта  балалар ықтиярлы зейінді меңгере  бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі  балалық шақта ықтиярсыз зейін  басым болып қала береді. Балаларға  өздері үшін бір текті әрі  тартымы шамалы іс-әрекетке зейін  қою қиынға түседі, сонымен бірге  ойын процесінде немесе әсерлі  сезімге бөлерлікей тапсырмаларды  шешерде олар едәуір ұзақ уақыт  бойы ықыласты болып жүреді. Мектеп  жасына дейінгі бала зейінінің  ерекшелігі мектепке дейін оқыту  ықтиярлы зейінге үнемі күш  салуды талап ететін тапсырмалар  бойынша құрылуы мүкін емес  себептердің бірі болып саналады. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалардың зейінін айтарлықтай жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндк береді [14,228б].

        Сенсорлық даму, бала заттардың түсін,пішінін, мөлшерін және олардың кеңістіктегі орналасуын айырып қана қоймай,оларды мөлшеріне қарай сәйкестендіріп ( үлкен, кіші, өз көп) анықтай алады.

        Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты( ырықсыз зейін), өйткені қызықты іске бала көңілі тез ауады. Егер 6 жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай 2,тіпті 3 сағат ойнай береді. Алайда, бұл зейінді шоғырландыру – баланың айналысқан нәрсесіне қызығушылығынан туындайды.  Балаға зейінін тәрбиелеуде көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы  баланың зейінін ұйымдастыра алады. Оларға біркелкі және тартымдылығы аз әрекетпен айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда  ойын элементтерін енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға  негізгі себеп болып табылады.[18,89б].

         К.Д.Ушинский « Балаға оқуды  қызықты ете білу керек және  сонымен қатар, оларды қызықтыра  қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай  орындауды талап ету керек, бұл  жұмысты орындағанда бір жағынан  басым етіп жібермей, екі жағын  теңестіру арқылы еріксіз зейінді  тудырып   отырумен қатар,балада  белсенді зейін шамалы болғанына  қарамастан оны жаттықтырып отыру  керек» - деп көрсетеді. Оқушылардың  зейінін дұрыс қалыптастыруға  мұғалімнің жеке басының  үлгі-өнегесінің  маңызы да зор.

        Заттарды, картиналарды , сөздерді ықтиярсыз  есте сақтаудың сапасы , баланың  осыларға қаншалықты  әсерлі іс-әрекет  істеуіне іс-әрекет процесінде  оларды егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде  өтетіндігіне байланысты. Мысалы, суреттерді  жай ғана қарап  шықанда оларды  баланың есінде сақтау анағұрлым  нашар болады,ал осы суреттерді,өз орындарына , мысалы, бақшаға, ас үйге т.б дәл келетін заттарды қою ұсынылғанда бала оларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте сақтай баланың орындайтын қабылдау және ісәрекеттерінің жанама қосымша нәтижесі болып табылады.

        Мектепке  дейінгі жастағылардың ықтиярсыз  есте сақтауы мен ықтиярсыз  еске түсіруі – ес жұмысының  бірден-бір түрі. Бала бірдеңені  есте сақтау немесе еске түсіру  жөнінде алдына әлі мақсат  қояды,  ал бұл үшін  арнаулы  тәсілдерді қолдануды білмейді. Мысалы, үш жастағы балаға суреттер  тобының біреуін  сұрағанда балалардың  басым көпшілігі  өзін мүлде  бірдей ұстады. Суретке көз жугіртіп  өткеннен кейін бала оны шетке  ығыстырып қойып,үлкен адамнан  басқа суретті көрсетуді сұрады. Кей бала бейнеленген зат жөнінде  әңгімелеп беруге тырысты, суретке  байланысты тәжірибе жағдайларын  еске түсірді. Әйтсе де есте  сақтауға бағтталған балалардың  ешбір іс-әрекеттері байқалмады.

      В.С.Мухинаның  пікірінше есте сақтау мен  еске түсірудің ықтиярлы формалары  мектепке дейінгі естияр жақта  қалыптаса бастайды және мектепке  ересектерде жетіледі. Ықтиярлы  еске сақтау мен еске түсіруді  меңгерудің неғұрлым қолайлы  шарттары  ойын үстінде жасалады,бала  өзіне алған рольді жақсы орындап  шығу есте сақтау шарты болған  кезде жасаады. Мысалы, сатып алушының  рөлін алған бала дүкеннен  білгілі заттарды сатып алу  жөніндегі тапсырманы орындаушы  ретіндегі баланың есте сақтайтын  сөздерінің саны үлкен адамның  тікелей талабы бойынша есінде  сақтауға тиісті сөздерден көп  болып шығады.

       Мектеп  жасына дейінгі балалардың кейбіреулерінде этикалық ес деп аталатын көру естің ерекше түрі байқалады, өзінің айқындығы мен дәлдігі жағынан эйдетикалық естің бейнелеріне жуықтайды: бұрын қабылданған бір нәрсені есіне түсірген бала соны көз алдына қайты қөріп тұрғандай болады. Эйдетикалық ес – жас шағының құбылысы. Мектепке дейінгі жаста осындай есі бар бала, кейәінірек,  ектепке  оқыту кезеңінде , әдетте өзінің бұл қабілеттілігін жоғалтады.

        Мектеп жасына дейінгі балалардың бойына оқу қызметін меңгеру , ол танымдық белсенділікті дамытудың басты бағыты болып саналады.

        Танымдық белсенділікті психологиялық-педагогикалық  құбылыс ретінде анықтау , бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген  білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс-әрекетіне қатынасының қатысуымен тәуелді болып келеді.          

     Ұлы педагог К.Д.Ушинский жас ұрпақты тәрбиелеуде халық педагогикасының талаптары терең бейнеленген халық ауыз әдебиетінің,әсңресе ертегі жырлары мен мақал-мәтелдерінің,сонымен қатар дәстүрлі ұлттық ойындардың маңызды екенін атап көрсеткен.Ұлттық ойындар ұлт ұлт болып қалыптасқалы халықпен бірге жасасып,ғасырлар бойы ұмытылмай,атадан балаға мұра ретінде ұсынылып отырған.Олар баланы пайдалы еңбекке ,сөйлеуге,мергендікке,тапқырлыққа,ептілік пен күштілікке,бірлесіп қызмет атқаруға,төзімділікке және т.б тәрбиелеудің ұтымды құралы болған.Қазірде әр түрлі ұлттық ойындары,соның ішінде қазақтың ұлттық ойындары жинақталған кітаптар шығырылуда.

    Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып отыр. Ол - сандаған ғасырлар бойы ұрпақтың керегіне жарап,оларды өмірге әзіреу қажетін өтеуде.Қазақтың ұлттық ойындары тек дүниені ғана емес,ойды жаттықтырушы болып табылады.Ұлт ойындарын тек  ойын деп қарамай,халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы,бір жүйеге келтірген тамаша тәрбие құралы деп қараған жөн.Өйткені,ойын баланың дүниені танып білуге қадам жасар алғашқы басқышы.Егер баланың алғашқы өмір кезіндегі  тікелей айнала қоршаған ортамен байланысын адамдармен, жолдастарымен қарым қатынасын елеп ескермей өмір тәжірбиелерінен қол үзгізіп,бірден өзіне бейтаныс дүниені мәжбүр етсек,олардың психикалық дамуына кері әсер етуі әбден мүмкін.Оның үстіне бұл тәрбие үрдісінде жақыннан алысқа жай нәрседен күрделіге ,жеңілден ауырға,белгіліден белгісізге деген қағидаға да қайшы келмейді.

   Қазақ халқының ұлт ойындарыжеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес,  ол бүкіл қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиешісі,үлгі берерліктей әлеуметтік орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет атқарған.Ұлттық ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып,шыңдалып халыққа танылған сол арқылы өірге жолдама алып,ел ішінде танымал адамдарға айналған.Қазіргідей арнайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек ойын-сауықтарды бәсекеге түсіп жеңімпаз атанып,жүлде алу ғана емес,ата жолын қуып,өзінен бұрынғы дәстүрлерді жалғастырып,өз жұртында бар өнерді игеріп    меңгеруге,шаруашылық жүргізу қолынан келетін,ел қорғауға жарайтын батыл да өжет,шапшаң ұрпақтарды тірбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге әкелген. Сондықтан ұлт ойындарын бүгінгі балабақша және балабақшадан тыс оқу тәрбие жұмысына,әсіресе балалардың туристік іс әрекетін ұйымдастыруға енгізудің әлеуметтік педагогикалық  негіздері белгілі бір ғылыми педагогикалық алғы шарттарға  бағындырылуы тиіс.

    Балабақшадағы және балабақшадан тыс тәрбие үрдісін жетілдірудің алғы педагогикалық шарттарының бірі-өркениеттің бүгінгі деңгейіне негізделген әлеуметтік педагогикалық талаптарға сай жастарға білім мен тәрбие беру,адам баласының өткен ұрпақтарының қол жеткізген жетісіктерінен бас тарту деген сөз емес ,қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен  мағынаға жеткізілетін түрлерді дүниегекелтіру арқылы бүгінгі күн талаптарына сай жас ұрпақты тәрбиелеу мүмкіндігін пайдалану.

    Ұлттық ойын элементін сабақтың барысында балалардың білімді қабылдау қабілетін нақтылап,мазмұнын бала санасына жақындатады.Ал балалардың табиғи жағдайда өткізетін туристік іс-әрекеттерде (туристік жорықтарда,жарыстарда)ұлт ойындарын пайдалану тәрбие жұмысына оларды қызықтырып,еліктіре түседі.

Мектепалды даярлық балаларының психикалық үрдістерін дамыту мәселесі бала-бақшадағы және мектептегі мектепалды даярлық топтарының тәрбиешілері мен мұғалімдерінің, әсіресе ойын арқылы игерілетін оқу іс-әрекетіне баса назар аударуды қажет етеді.

  Мектеп жасына дейінгі балалардың бойына оқу қызметін меңгерту, ол танымдық белсенділікті дамытудың басты бағыты болып  саналады.

Танымдық белсенділікті психологиялық -педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін  қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс -әрекетіне қатынасының қатысуымен тәуелді болып келеді.

        Танымдық белсенділік баланың психологиялық- денелік дамуының алғы шарты мен нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты балалардың жоғары психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау ерекшеліктері анықтайды.

Барлық психикалық танымдық үрдістердің ішінен ойлау жетекші үрдіс болып табылады. Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері мен қатар бір-бірімен сипатын анықтай отырып, олармен бірге  және тығыз байланыста болуып бірізділікте жүреді. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру- бұл ең алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады. 

     Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Ойлау арқылы ғана заттардың, көріністердің араларындағы байламды белгілеп, оларда бар себептерді табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады.  Келешекті болжай алады.  Сондықтан тәрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш жұмсауы керек. Өйткені дұрыс ойлау ұрпақтан ұрпаққа табиғи түрде беріледі, оның үстіне тәжірибе арқылы да қалыптасады. Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты( ырықсыз зейін), өйткені қызықты іске бала көңілі тез ауады. Егер 6 жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай 2,тіпті 3 сағат ойнай береді. Алайда, бұл зейінді шоғырландыру – баланың айналысқан нәрсесіне қызығушылығынан туындайды.  Балаға зейінін тәрбиелеуде көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы  баланың зейінін ұйымдастыра алады. Оларға біркелкі және тартымдылығы аз әрекетпен айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда  ойын элементтерін енгізуге және іс-әрекет түрлерін  жеткілікті ауыстырып отыруға  негізгі себеп болып табылады.

      Адамдарда тану екі негізгі формада жүзеге асады: сезімдік тану формасы және абстракциялық ойлау формасы. Сезімдік тану, түйсік, қабылдау, елестету сияқты жолдармен көрініс табады, оның көмегімен біз заттардың жеке қасиеттерін ажыратамыз.

   Ұлт ойындардың балалардың іс-әрекеттерінің мазмұнын байытып,нақтылаудың нәтижесінде балалардың белсенділігін жетілдіріп,жұмыс қабілеттерін жақсартады,түрлі қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік туғызады.    

    Ойын әрекеті-өзіндік әрекет.Педагогикада өзіндік жұмыс өз алдына жеке тұрып оқыту ұсталған бола алмайды.Ал баланың ойын үстіндегі өзін – өзі жаттықтыруы,өмірді білуне деген құмарлығы,шыңдалуы,оның ақыл ойын,дене еңбегңндегі белсенділігін арттырып,алдына қойған мақсатына жетуге деген ерік қайратын шыңдайды,алға қарай ұмтылысын,құштарлығын оятады.Осының нәтижесінде балалардың өз бетімен ізденуі,білімді қажетсінуі өсіп,нақтылы қажеттілікке ұласады.Атап айтқанда,білім алудағы бала белсенділігі мен білімді игеруге деген ұстанымы бала дербестігін туғызып,өздігінен оқу білім алу дағдысын қалыптастырады.