Жоғары мектептерде шет тілін оқытуды дамытудың жаңа тенденциялары

«Неге өз Отаны Қазақстанда тұратын қазақтың тілі орыс тілінің ықпалында келеді?»  деген сауалға жауап беріп  көрсек. Біріншіден, қазақтың ғасырлар бойы Ресейге отар болуы; екіншіден, тәуелсіздік алғалы бері қазақ-орыс қостілділігінің құқықтық тұрғыдан заңдастырылуы. Мәселен, ҚР Конституциясының 7-бабының 2-тармақшасы мен «Тіл туралы»  Заңның 5-бабына сәйкес, «мемлекеттік ұйымдарда  және жергілікті өзін-өзі басқару  органдарында орыс тілі ресми түрде  қазақ тілімен тең қолданылады» деп көрсетілген. Үшіншіден, кеңестік аралас білім беру жүйесінің әлі  де болса азаймауы, осының салдарынан мүлдем қазақ тілін білмейтін  не шала білетін қазақ азаматтарының  қатары көбеймесе, азаймай отыр. Төртіншіден, Қазақстанның ақпарат кеңістігіндегі ресейлік БАҚ-тың көптігі мен  Интернеттегі орыс немесе ағылшын тіліндегі  сайттардың көптігінен таза қазақ тілді  ақпарат алу мүмкінідігін аздығы. Ал таза лингвистикалық себепке келер  болсақ, қазақ тіліндегі шетел  кірме сөздерінің көбеюі және олардың  орыс және шетел тілінің орфографиясымен  қабылданып, жазылуы. Социолингвистикалық  фактор бойынша қазақ тілінің  тілдік ортасының әр аймақта әр түрлі  болуы, әсіресе солтүстік өңірлерде  орыс тілінің басым түсуі. Қалалық  қазақтар санасында орысша ақпарат  сұрау психологиясының үдеп кетуі. Міне, осындай саяси, құқықтық, әлеуметтік, психологиялық, лингвистикалық факторларға  байланысты қазақ тілінің мемлекеттік  тіл ретіндегі мәртебесі, қоғамдық-коммуникациялық  басымдығы іске аспай отыр.

1990 жылдардан  бастап тәуелсіздікке ие болған  көптеген посткеңестік елдер  өз ана тілдерін дамытуға барынша  жағдай жасауда. Соның нәтижесінде  Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, Эстония, Латвия, Литва, Молдова,  Украина сияқты елдердің мемлекеттік  тіл туралы арнайы заңдары  қабылданып, бірқатарында орыс тілінің  ресми және ұлтаралық қатынас  тілі функциясы заң жүзінде  алынып тасталды. Осы елдердің  көбісі өз ұлттық жазуларының  графикалық негізін кириллицадан  латын графикасына көшірді. Орыс  тіліндегі білім ошақтары мен  ақпарат құралдарының санын азайтып,  мемлекеттік тілдегі ақпарат,  кино, теле, баспа өнімдерінің өндірісін  жолға қою арқылы өз ана  тілдерінің қолданыс аясын кеңейтіп  отыр. Бұл елдерде жергілікті  ұлтпен қатар, өзге этнос өкілдерінің  мемлекеттік тілді білуі міндет  болып табылады [9, 12б.].

Жаһандану процесінің күшейіп, әлемдік интеграцияның  қарқын алуы дүние жүзіндегі тілдік кеңістіктердің өзгеруіне, әлемдік  тілдердің өзге тілдердің ареалын  қысқартуға алып келуде. Дүние жүзінде  қытай, ағылшын, француз, неміс, жапон, корей, түрік тілдерін оқыту курстары көптеп ашылуда. Қазақтанның көптеген жоғары оқу орындары мен тіл оқыту  агенттіктерде аталған тілдер қарқынды оқытылуда. Бір өкініштісі, қазақ  тілін білмейтіндердің көбісі осы  тілдерді үйренуге қаржы аямай, кірісуде. Өйткені, еліміздегі көптеген шетелдік немесе халықаралық компанияларда  мемлекеттік қазақ тілінен гөрі осы тілдерге деген сұраныс жоғары. Айталық, Ақтөбе, Атырау, Ақтау секілді  мұнай-химия өндірісі дамыған өңірлерде  жұмыс істейтін қазақтандық - шетелдік бірлескен компанияларда жұмыс  істеу үшін ағылшын, қытай, француз, неміс тілдерін білу міндетті. Ал қазақ  тілін білу міндеттелмейді. Осылайша қазақ тілі өзінің табиғи ареалында  ығыстырылудам [10, 2].

Біздіңше, Қазақстанда қазақ тілін мемлекеттік  тіл ретінде дамыту үшін ұлттық тіл  саясатында мынадай шаралар қолға  алынуы керек:

- «Қазақстан  Республикасының мемлекеттік тіл  туралы» Заңын қабылдау және  осы Заңға сәйкес барлық заңдарға  мемлекеттік тілді қолдану туралы  нормаларды қосу, «Тіл туралы»  Заңға өзгерістер енгізу;

- қазақ  ұлттық жазуының негізін кириллицадан  әлем халқының басым бөлігі  пайдаланатын латын графикасына  көшіру;

- Қазақстандағы  шетелдік ақпарат құралдарының  санын азайтып, қазақ тіліндегі  телеарналар мен Интернет сайттарын  көбейтуге мемлекеттік қолдау  көрсету;

- Қазақ  тілінде көркем, деректі фильмдер  мен мультфилмдер түсіру және  шетелдік фильмдерді қазақшаға  аудару ісін жолға қою;

- Қазақ  тіліндегі баспа өнімдерін көбейту,  сол арқылы қазақтілді оқырманды  көбейту;

- Меншік  түріне қарамастан барлық мекемелердің  іс - қағаздарының қазақша жүргізілуін  талап ету және оған жүйелі  қадағалау мен мониторинг жүргізу;

- Мектепке  дейінгі, орта, орта арнаулы, жоғары, жоғары оқу орнынан кейінгі  білім беру мекемелерінің барлығында  қазақ тілін оқыту, орыс мектептерінде  қазақ тілі пәнінің сағатын  арттыру;

- Ономастикалық,  көрнекі ақпарат саласында атаулар  мен ақпараттарды тек мемлекеттік  тілде жазу үрдісін қолдану;

- Мемлекеттік  және қоғамдық ұйымдардың барлығында  азаматтарға қазақша жауап беру, қазақша сөйлеу, қазақ тілінде  іс қағаздарын жүргізуді заңмен  талап ету [11, 16];

Шетелдік  бірлескен компаниялар мен ұлттық компания, холдингтерде қазақ тілінде  іс қағаздарын жүргізу, қазақша білуді талап ету керек.

- Қазақстанда  тұрғысы келетін шетелдік азаматтарға  алдымен қазақ тілін үйрену  курсынан өтіп, мемлекеттік тілді  белгілі бір дәрежеде меңгерген  жағдайда ғана рұқсат беру, азаматтық  алғысы келетін шетелдіктерге  мемлекеттік тілді білуді міндеттеу. Бұл - әлемдік тәжірибеде бар үрдіс. Мәселен, мұндай талап Еуропаның бірқатар елдерінде, Түркияда қолданылады. Ресей де осы талапты заңға енгізу арқылы, орыс ұлттық сәйкестілігін сақтап қалуды көздеп отыр. Бұл үрдісті қолданбасақ, Қазақтандағы онсыз да орыс тілінен аса алмай тұрған қазақ тілінің дамуына ерте ме, кеш пе, қауіп төнері анық.

Қорыта  айтқанда, Қазақстандағы қазақ тілінің  даму жағдайы өз дәрежесінде емес. Оны дамыту үшін жоғарыда аталған  шараларды мемлекеттік тұрғыда  қолға алу керек. Бұл істе Президент  Әкімшілігі, Парламент, Үкімет, өзге де мемлекеттік  органдар халыққа  өздері үлгі көрсетіп, 100 пайыз қазақша сөйлеуді және қазақша іс қағаздарын жүргізуді  қолға алу керек. Ал Қазақстан  халқы Ассамблеясы мемлекеттік  тілді дамыту мен насихаттауда еліміздегі өзге этнос өкілдері арасында мемлекеттік  тіл саясатын жүргізуді қолға  алса игі. ҚР «Тіл туралы» Заңының 4-бабындағы  «Қазақстан халқын топтастырудың аса  маңызды факторы болып табылатын  мемлекеттік тілді меңгеру –  Қазақстан Республикасының әрбір  азаматының парызы» деген нормадағы  «парыз» деген сөзді «міндеті»  деп алмайынша және соған сәйкес тіл саясатын жүргізбейінше тілдік ахуалды түбегейлі өзгерту мүмкін емес. Бұл, қазақ тілін үйретуде азаматтарға  қысым көрсету емес, керісінше  мемлекеттілік пен тәуелсіздіктің негізгі символы - мемлекеттік тілді  меңгеруге жағдай жасау болып  табылатынын баршамыз дұрыс ұққанымыз  жөн.

         Қазақстандықтардың  ағылшын және басқа да шет  тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу  үшін колледждер мен жоғары  оқу орындарында шет тілінің  болашақ оқытушыларын оқыту жүйесі  мен процесіне қойылатын талаптарды  күшейту керек. Сонымен қоса, жаратылыстану  мен математиканы ағылшын тілінде  оқытатын оқытушыларды дайындау, шетелдермен тәжірибе алмасу, шет  тілдерде сөйлейтін мамандарды  тарту саласындағы ынтымақтастықты  жандандыру, арнайы орта және  жоғары оқу орындарының студенттері  мен оқытушыларын шетелдерде  тіл үйрену мен тәжірибе жинауға  жіберу сияқты бірқатар іс-шараларды  жүзеге асыр-ған жөн. Жоғарыдағы  мақсаттар Тілдерді қолдану мен  дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған  мемлекеттік бағдарламасында тайға  таңба басқандай етіп жазылыпты.

          Жалпы  алғанда, тілдерді меңгерудің  тиімділігін сөз еткенде біз  бұл жұмыстың жүйелі түрде  жетілдірілуіне батыл қадам жасағанымыз  жөн. Әсіресе, инновациялық әдістерді  іздеуіміз қажет. Мысалға, әрбір  облыста үш тілге бірдей оқытатын  мамандандырылған орталықтар ашып, оларды алдыңғы қатарлы технологиялармен  қамтамасыз етсек. Түптеп келгенде, Қазақстандағы үштұғырлы тіл  саясаты – бұл елімізді, оның  әлеуетін одан әрі нығайтуға  бағытталған тұтас тұжырымдама.  Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы  идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның  ұлттық идеологиясының бір бөлшегі  болып табылады. Яғни, мемлекет әрбір  қазақстандық үшін үш тілді  білу – әркімнің жеке дамуының  міндетті шарты екендігін әрдайым  естен ұстауды қалап отыр.

            Қазіргі таңда лингвистикалық  ұстанымдар: мәдениет пен тілді  байланыстырып оқыту үлкен орын  алады, өйткені, бүгінгі күнгі  ақпараттық негізгі әрі жетекші   көзі болып табылатын кітапқа  жаңа ақпараттық технологиялар  жол ашады. Тілді оқытқанда  сол үйренетін тілді тұтынушы  халықтың мәдениетін, тарихчн, дәстүр  салты мен тілді байланыстыра  үйрету табысты болады. Негізінен  қазіргі кезде ағылшын тілін  оқытуда жаңа технологияларды  пайдалан оқытудың озық түрлері  қолданыс тапқан. Осындай озық  жүйенің бірін Рүстемов  (89 бет)  – электрондық оқулық негізінде  ағылшын тілін болашақ мұғалымдерге  арналған әдістемесін жасап шықты.  Әдіскер-ғалым ағылшын тілін оқытуда  коммуникативтік құзыреттілігін  мынандай компоненттерге бөледі [12]:

• ұйымдастыру;
• грамматика және сөз сайысына түсу;
• прагматикалық;
• стратегиялық;
• психологиялық.

Негізінен ағылшын тілін оөытуда коммуникативтік  құзырет басты рөл атқарады., өйткені  шет тілін сөйлеу кезінде оның барлық құрамына көңіл бөлу отырып еркін сөйлеу керек. Еркін сөйлеу дегеніміз – ешқандай қатесіз  сөйлеу деген емес.

1.4 Ағылшын тілі  сабақтарында оқушылардың шығармашылық  қабілеттерін арттыру

Қазіргі таңда еліміздің  рухани күш – қуатын одан әрі  жетілдіру, жастарға білім беру реформасын жүзеге асыру жаңа тұрпатты білім  ордасында бүкіл білім мазмұнын, оның құрылымдық жүйесін жаңарту  арқылы жүзеге аспақ.

Жаңа ғасырда прогрессивті өмірге аяқ басқан жастар заман талабына сай өзгеше өмір сүруге дайын болуы  керек. Парасатты да саналы азамат болу үшін бүгінгі жастардың білімдері  терең де, жан – жақты да болуы  тиіс. Жастарды бүгінгі заман талабына сай маман ретінде дайындауда олардың шет тілдерін еркін меңгерулері  өте пайдалы. Шет тілін үйретуде студенттердің тіл үйренуге деген  қызығушылығын арттыруда олардың  шығармашылық қабілеттерін арттыру  өте маңызды болып табылады [13]. 

Жас ұрпақты шығармашылық потенциалын көтермей дамыту  мүмкін емес. Студенттерді шығармашылық жұмыстарға тарту үшін оларды  қызықты материалмен  қамтамасыз ету, оқытудың дәстүрлі емес түрлерін қолдану, шығармашылыққа бағытталған  тапсырмалар беру, әрбір істе жаңа әдістер қолдану қажет.

Педагогикалық үрдісті ұйымдастырудың негізгі формасы – сабақ болып  табылады. Сабақтың негізгі сипаттары:

• Студенттердің тұрақты тобы
• Студенттердің қызметін әрқайсысының дара ерекшеліктерін ескере отырып, басқару
• Сабақта берілген материалдарды меңгеру

Сабақтың құрылымы оның кезеңдерінің жиынтығынан тұрады, бұл кезеңдер белгілі бір кезектестікпен өзара  байланысып жатады. Оның ерекшеліктері: құрылымын жан-жақты ұйымдастыру, үнемділік, студенттердің өзара  байланысы, оқу үрдісінде  тәрбиелеу. Бірақ оның кемшіліктері де кездеседі: оқытудың жалпыға бірдей жылдамдығы, студенттердің дара ерекшеліктерін ескерудің қиындықтары, оқыту үрдісінің  жеткіліксіз байланысы.

Студенттердің шет тілін  үйренуге деген қызығушылықтарын арттыруда  оқытудың әдістері мен құралдары, тіпті  сабақты ұйымдастыру жағынан  да өзгеше болатын  дәстүрлі емес сабақтарды өткізудің маңызы өте зор. Өз тәжірибемде  дәстүрлі емес сабақтардың  төмендегі  түрлерін жиі өткізіп тұрамын.

• Конференция, ауызша журнал
• Жарыс- сабақтары, викторина, іскери ойындар
• Репортаж, сұхбаттасу

Студенттерге дәстүрлі сабақтарға қарағанда аталған сабақтарды өткізу ұнағанымен, оларды өткізуді оқытудың негізгі формасына айналдырған  дұрыс емес, себебі  көп уақыт  кетеді, жоғары нәтиже бермейді.

Студенттердің жауапкершілік  сезімдерін жетілдіретін, олардың өз бетінше іздену арқылы дамуларына себін  тигізетін, үлкен тәрбиелік маңызы бар тапсырманың бірі үйге берілетін  тапсырма.

Оқуға ниеттенген студенттерді шет тіліне деген қызығушылығын  тудыра білу үшін өз тәжірибемде оларды жан – жақты дамытатын үй жұмыстары  қолданылады. Бұл жаттығуларды орындау  барысында студенттердің шығармашылық қабілеттері артады, әрі лексикалық және грамматикалық материалдарды  жеңіл үйренуге жол ашылады және өз алдымен жұмыс істеу дағдылары  артады.  Осындай жұмыс түрлеріне  жататындар:

• эссе, хат  жазу:
• слайд-презентациялар әзірлеу;
• баяндама, реферат дайындау;
• әңгіме, диалог құрастыру немесе оларды аяқтау, толықтыру;
• жобалар дайындау [14, 17б.];

 Аталған тапсырмалар  студенттердің   сабаққа жан  – жақты дайындалуына, көп ізденулеріне  себін тигізеді. Сонымен қатар,  үй жұмысын тексеру «оқытушы  – студент» емес, «студент-студент»  режимі арқылы жүзеге асады,  ал оқытушы жұмыс барысын қадағалап  отырады. Шет тілдерін оқыту барысында кейінгі жылдары  «жоба қорғау» әдісі кеңінен қолданылуда. Бұл істе студент жеке тұлға ретінде көрінеді, ол өзін дамытумен қатар, қоғамдық өмірдің жақсаруына септігін тигізеді. Студент жобада өзінің қызығушылығын білдіре отырып, қоғам ретінде де, қоғамдық өмірдің мәселелерін шешу үшін өзінің ойларын ұсыну арқылы шығармашылық тұлға ретінде де қатысады. Жобаның тәсілі – студенттің белсенді жеке ойлауына бағытталған, әрі оны тек есте сақтап және айтып қана қоймай, сонымен қатар практикада қолданылуына бағытталған. Жобаның түпкі мақсатында мәселелерді шешу жатыр. Сол себепті студент ойлай білу қабілеттілігіне, шығармашылық әрі қарым – қатынас жасай білу қасиеттеріне ие болу керек.  Бұл қабілеттерге мәтінмен жұмыс істеу, алған мәліметтерге талдау жасау, оны сараптау, қорытынды жасау секілді жұмыстар жүргізуге мүмкіндік береді. Студенттер «жоба қорғау» барысында дискуссия жүргізе білу, пікірлесін тыңдай алу, өзінің көзқарасын айта білу және т.б. жатады.