Жоғары мектептерде шет тілін оқытуды дамытудың жаңа тенденциялары

Бір ғана мысал келтірейін. Еліміздің мектептеріне ұсынылған6-сыныпқа арналған Ағылшын тілі оқулығын көріңіз. Білім министрлігі бекіткен «Атамұра» баспасынан 2006 жылы шыққан «English» оқулығы,авторлары Т.Аяпова, З.Әбілдаева. Осы оқулық ішінде Ресейге тән мысалдар- адам, жер аттары қаптап жүр. Ең қиянаты - «Болашақ» деген тарауда,121 бетте Еуропа, Азия, Африка картасы берілген. Онда Қазақстан атымен жоқ. Ресейдің құрамына кіріп кеткен. Осындай оқулықты Министрлік екінші басылыммен таратқан. Бұл не? Кітап авторлары мұндай картаны қай ғасырдан алған? Немесе Министрліктің біліксіздігі, білімсіздігі ме? Қолжазбаны қабылдауға немқұрайлылық па? Жоқ әлде, болашаққа жастарды осылай өз Отанынсыз дайындау ма?

Мұндай оспадарлық үшін кім жауап  беруі тиіс?

Осы жағдайларды ескере отырып, Үкімет Президент Жолдауына сәйкес арнайы «Оқулық» атты жаңа бағдарлама жасауы орынды болар еді. Барлық оқулықтар  түгелдей дерлік өте жоғары дәрежедегі мамандар топтарының сараптамасынан өтуі тиіс. Оқулықтарға байланысты тендерлер түгелдей арнайы бақылауға алынуы қажет.

Өзіміз  білетіндей мыңжылдықтар аралығындағы білім жаңарып,өзгереді. Бүгінгі  және одан да маңызды ертеңгі қоғамға  қандай білім қажет? Қазіргі таңда  “қоғамның ең басты құндылығы  адам (тұлға) болып келсе, білімнің мақсаты  – сол тұлғаны дамыту болып  келеді”. Үлкен маңыз педогогтың сабақтарды жоғары деңгейде жоспарлап  өткізуіне, барлық оқушыларды белсенді жұмыс жасауға қатыстыру қабілеттеріне  беріледі.

Жаңа  педагогикалық технологиялардың әртүрлі  бағыттарының арасында ерекше орынды білім беруді бірлесіп жұмыс істеу  арқылы жүзеге асыратын тұлғалық –  бағыттылық тәрізді жобалық технология алады.

Жобалардың  әдісі – оқу барысында кішкентай  топта әлеуметтік қарым – қатынас  құруға негізделген білім беру саласындағы  технологиялардың бірі, оқу барысында  оқушылар әртүрлі әлеуметтік рөлдерді (ұйымдастырушы, жетекші, атқарушы және т.б.) қабылдайды, орындайды және оларды шынайы қарым – қатынас кезінде  өзекті мәселелерді шешуде орындауға  үйреніп, дайындалады.

Үшінші  мыңжылдықтың қоғамы мен білім беру жүйесі қалыптасқан субьект-обьектілі  қарым-қатынасқа қарама қайшы субьект-субьектілі қарым-қатынасты жүзеге асырудың шарты  ретіндегі диалогқа негізделген  жаңа, дискурсивті тәжірибе қалыптастырудың  қажеттілігін керек етеді. Бұл білім  беру процесіне қатысушылар арасында қарым-қатынас жүйесін құруды болжайды. Бір жағынан, тұлғаның жеке дамуы  мен тұлғалық “мен концепциясын”  жүзеге асыруға, екінші жағынан диалогтық  қарым-қатынасқа негізделген оқу  барысындағы өзара байланыс стратегияларының қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Осылайша, шетел тілдерін меңгеру саласындағы  жобалық технологияда білім беру немесе әлеуметтік мәдени саланың шынайы жағдайында оқушылар арқылы тұлғалық білім беру өкілін құруға негізделген  және осыған бағытталған. Жоба жұмысының  ақырғы сипатына қарай шетел тілдерін оқыту саласындағы жобалардың келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады:

1. Құрастыру  тәжірибелік жобалар Construction and Practical Projects, мысалы бақылау күнделігі,  ойын ойлап табу және оны  сипаттау.

2. Ойын  және рөлдік жобалар Roles and Games Projects, мысалы, ойын көрсету, драма  қою,пьеса жазу.

3. Мағлұматтық  және ғылыми жобалар Information and Research Projects, мысалы, ағылшын тілі және  оның халықаралық қарым қатынас  тілі ретінде қолданылуы, аймақты немесе қандай да  бір мемлекетті оқып білу.

4. Нақты  социологиялық зерттеу жобалары Survey Projects, мысалы, «Америка және Британ  мәдениетінің менің мемлекетімнің  тұрмыс қалпына әсері.»

5. Баспа  саласындағы жобалар Production Projects Менің тобымның суреті.

6. Қойылымдылық  және ұйымдастырушылық жобалар  Performance and Organizational Projects ағылшын тілі  мен мәдениет кеші.

Жобалық технологияны қолданудың басты ережелері [20]:

1. Жобаға қатысушылардың субьекті қарым-қатынас тұрғысынан:

Шет тілдері  бойынша жобалық жұмыс оқу-ғылыми жобалық жұмыстың субьектісі ретінде  толығымен оқушыға бағытталған. Оқушы-бастаушы, ұйымдастырушы, атқарушы және бақылаушы субьект және жобаның  жүзеге асуымен оның ақырғы өміріне  жауапты болып табылады.

Шет тілдер саласындағы жобалық жұмыс оқу-ғылыми жобалық жұмыс барысындағы жарысқа  емес, өзара байланыс, бірлесіп жұмыс  істеу, өзара көмек көрсетуге  негізделген. Оқытушы ғылыми-жобалық  ұжымның бір мүшесі болып, кішкентай  топтарда пікір, мағлұмат беруші, кеңесші, төреші және т.б. әртүрлі әлеуметтік рөлдерді атқара алады.

2. Оқу сипаты тұрғысынан:

-Шет  тілдері саласындағы ғылыми жобалық  жұмыстың қозғаушы күші болып  белгілі бір ақырғы өнімге қол жеткізуге бағытталған проблемалық ізденулік, ғылыми мақсатты алға қою табылады.

-Шет  тілдері саласындағы жобалық  жұмыс оқушының оқу хабардарлығының қалыптасу мен тиімді оқу барысының дамуына бағытталған және негізделген.

-Жобалық  технологияның міндетті құрамы  мен оны қолданудың шарты болып  оқушылардың жеке жұмыстарына  рефлективтік өзін-өзі бағалауды жүзеге асыруға көмектесетін оқу құралдарын, материалдарын, тапсырма түрлерін және мақсат, соңғы бағалау тәрізді оқушылардың жеке мониторингі  табылады.(өзін өзі бағалаудың бақылау парақтары, аудио және видео жазбалары).

3. Оқу жоба жұмысының мазмұны тұрғысынан:

Шет тілдері  саласындағы жоба жұмысының мазмұны  оқушының тұлғалық маңызды, танырлық мотивациясына  бағытталған және ол талқылау барысында  оқушының өзімен, нақты қажеттіліктермен жоба тобының барлық қатысушыларының  мүдделерін ескере отырып анықталады.

Тұлғалық  маңызды мағыналық мотивацияға  бағытталу тұлғаның өзіндік дамуына, «мен концепциясының» жүзеге асуына, тұлғаның қоршаған әлемде өз орнын  түсінуге, өз мүмкіндіктерін дұрыс  бағалауына, алға қойған мақсаттардың жүзеге асу мүмкіншілігін болжауға, оларға қол жеткізуде дұрыс жолдарды таңдауға жағдай туғызады.

Нақты материалды соңғы өнімді құруға бағытталу үйреніп  жатқан тілді меңгеруде оны қолданудың түпнұсқалық құрамына енгізілетін  білім және оқу жағдайын қамтамасыз етеді.

Шет тілдері  саласындағы жобалық жұмыс көбінесе оқу аудиториясынан тыс шығатын  нақты проблемалық  ізденулік, ғылыми, шығармашылық тапсырмаларды шешуге бағытталған пән аралық және интегративтік  сипатқа ие.

4.Шет  тілі мен мәдениеттің практикалық  меңгеру мақсаты тұрғысынан:

Шет тілдер саласындағы жобалық жұмыс түрлі  мағлұматтық  танырлық, оқу кәсібилік, әлеуметтік мәдени мақсаттарда мәдени аралық қарым-қатынасының шынайы жағдайларында  меңгеріп жатқан тілді қолдануға, осылайша қарым -қатынас жасау қабілеттіліктерінің  қалыптасу деңгейін жүзеге асыруға, қабылдауға және оқушының нақты қарым-қатынасқа  қатысты тапсырмаларды шешу дайындығын анықтауға мүмкіндік туғызады.

Шет тілдері  саласындағы жобалық жұмыс ұлғаю  сипатына ие және мағлұматтық, нақты  тәжірибелік, ғылыми немесе шығармашылық тапсырмаларды шешу мақсаттарында  тілді білім мен қарым-қатынастың қабілеттіліктерiн қамтамасыз етеді.

Шет тілдер саласындағы жобалық жұмыс үйреніп  жатқан тіл мен мәдениетті меңгерудегі  оқу бағдарламасының пәндік мазмұнына  тікелей байланысты емес. Шет тілдері  саласындағы жобалық жұмысты  жүзеге асыру барысында оқушылардың  белгілі бір тілдік құралдарын, қарым-қатынастық қабілеттіліктерін, ауызша және жазбаша  сөйлеу қарым-қатынастарының стратегияларын жеке автономды түрде меңгеруге  нақты жағдайлар жасалады.

5.Өнімді  оқу жұмысын дамыту тұрғысынан:

Жобалық технология оқушының жеке жұмысында  даму жағдайымен қамтамасыз етіп, тиімді оқу жұмысына төмендегілердің есебінен қолайлы жағдайлар жасайды:

-Тұлғалық  білім беру өнім қалыптастыру  бағыттылығы;

- Оқушының  шығармашылық жеке оқу жұмысының  маңыздылығы;

-Жеке  оқу жұмысының субьектісі ретінде  оқушының шығармашылық мүмкіндігінің  жүзеге асырылуы;

-Оқу  жұмысының тұлғалық маңызды себептерінің  маңыздылығы;

-Оқу  барысындағы түрлі субьектілердің  өзара қарым-қатынастарының маңыздылығы;

Пәнаралық білімнің құрылуы;

Үйреніп жатқан тіл мен мәдениеттің меңгеру  процесін шынайы мағлұматтық білім  беру, жобалық ғылыми және әлеуметтік мәдени жұмыстар қатарына енгізілуі.

Ойлаудың  шығармашылық сипаты мен тұлғаның жасампаздығын  қамтамасыз ететін когнитивті процестерге  әдетте кең білім өрісі, икемділік  пен бейімделудің жоғарғы деңгейі  тәрізді ойлаудың ерекшеліктерін жатқызады.

Келесі  ұсынымдар шет тілін оқыту  барысында жобалық жұмысты ұйымдатыру мен жүзеге асыруда педагогтарға көмектеседі.

Жобалық жұмыс және жалпы жобалық технология шет тілін үйренуде практикалық, даму және білім беру мақсаттарын  біріктіре отырып, барлық салалардағы тіл мен мідениетті үйрену аясында тиімді оқу барысын дамыту мәселелерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Жобалық жұмыстың басты мақсаты үйреніп  жатқан тілді меңгеру мен қолдану  барысында тілдік және білім сапасындағы  оқушының тәуелсіздігін, креативтігін және іскерлік белсенділікке деген  қабілетін дамыту.

Жобалық технологияның негізі жобалық жұмыстың соңғы өнімі болып табылатын  нақты, айқын анықталған білім беру өніміне деген бағыт. Жобалық  технология шетел тілін үйренудің  барлық салаларын біріктіру, мүмкіндік  беру және сөйлеу қарым-қатынасының  шапшаңдығы мен дұрыстығы арасындағы нақты балансты орнатады.

Шет тілін  меңгерудің кез келген сатысында  жобалық тапсырмалар үшін тақырып  және нақты сұрақтар таңдауға мүлде  шектеу қойылмаған.

Жобалық технология кез келген оқулықпен  және басқа оқу-құралдарымен бірге  жүре алады және сөйлеу тәжірибесімен  шетел тілінде сөйлеу қарым қатынасының  коммуникативті қабілет дамуының сатысында  үйреніп жатқан тілдің жалпы жүйесінің  түрлі формаларының қатарына қосыла алады.

Жоболық тапсырма шет тілін меңгеру мен  қолдануда нақты өнім ретінде  қарастырыла алады.

Шет тілі мұғалімінің жұмысында ең басты  қиыншылық даму жағдайын жасау және басқару қызметін, тең серіктестік  қарым-қатынас қызметін және оқушыларға байланысты үйлестіру болып табылады. Оқытушы мотивация тудыру және оны  қолдау, жоба жұмысына қажеттілік пен  қызығушылық тудыру, оқу жағдайымен шет тілін нақты қолдану арасында “көпір орнату”  сияқты жобалық  технологияның ең қиын мәселелерін  шешеді.   

 

     2.3 Шет тілдік лексиканың бұқаралық  ақпарат құралдарында көрініс  беруі

 

Қоғамдағы барлық салада тілдің бұқаралық қарым-қатынас  аясындағы қызметі артуда. Тілдік қатынас адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсіну, айту және т.б. әрекеттеріне тікелей қатысты. Сондықтан тілдік қатынасқа байланысты айтылған, берілген, жазылған хабарды қабылдаудың әдіс-тәсілдерін айқындау; сол сияқты, қарым-қатынас  құралдары мен тұлғаларын, олардың  қолданылу жолдарын белгілеу қазіргі  кезде өзекті мәселелер қатарына жатады. 

«Жаңа номинациялық атаулар, жаңа қолданыстардың пайда  болуында газет атаулының қызметі  ерекше, өйткені газет арқылы көптеген сөздер жүйеге түсіп, нормаланады, кейбірі  терминденеді, сонымен қатар бейтерминденудің айқын белгілерін байқауға болады» [1, 176]

Бүгінгі таңда жиі кездесіп жүрген өзге тілден ауысып келген сөздер сол тілде сөйлеушілерге  әр түрлі әсер беруі мүмкін. Әрине, арнайы бір салада ақпаратты нақты, дәл беру үшін шетелдік терминологиялық  лексиканың маңызы зор. Сол сияқты, сөздердің бір тілден екінші тілге  ауысуы жаңа құбылыстарды атаумен байланысты болуы да заңды нәрсе. Қазақстанның алғашқы басылымдарында кейбір тілдік бірліктердің, терминдердің тілімізде  ұғымы жоқтығынан өзге тілдік айтылу формасы мен жеткізілу мазмұны сол күйінде сақталып берілетін кездері жиі кездеседі. Мысалы, «Қазақ» газетіндегі: Переселен законы шықбай тұрғанда қазақ жерінде мұжық қаласы жоқ ба еді? [«Қазақ», 1913, №34] Бұл мысалда мәтіннің түпнұсқасын сол күйінше беру принципі басшылыққа алынғандығы байқалады әрі функционалдық қызметі қосалқы ешқандай элемент жоқ; мақсат – түпнұсқаның мазмұнын дәл, айқын, анық жеткізу дейді Б.Момынова [1, 179].

Бұқара-әлеумет  пен газет арасындағы тығыз байланыстың  болуы оның тіліне үнемі ықпал  етіп отырады. Сондықтан да алғашқы  газеттер, 1920-50 жылдардағы басылымдар тіліне тән кейбір тілдік тәсілдер бүгінгі таңда, оқырман деңгейінің жоғарылауына сәйкес, қолданыла бермейді.

Қазіргі кезде шет тілдік сөздер ғылыми стиль  ғана емес, публицистика, радио, теледидар, интернет арқылы аудармалар жасау жолымен  де енуде. Алғашқы қазақ басылымдарында әскери терминдер, қару-жарақ атауларын  сол күйінде орыс тілінде берілуі  оларға баламаның ұғымды дәл бере алмауынан туындады. Сонымен қатар  басылымдар бұрын болмаған атауларды  беруде жаңа номинациялық атаулар ретінде  калька тәсілін қолданды.

Әлеуметтік  ортаның газет тіліне әсері нәтижесінде  газет типтері пайда болады. Алғашқы  қазақ газеттері универсалды  басылымдар болды, өйткені олардың  бетінде қазақ қауымы үшін өзекті деген проблемалардың бәрі де көтеріліп  отырды. Қазіргі таңда сол алғашқы  басылымдардың атқарған қызметін ондаған  салалық, сан түрлі деңгейлік  газеттер жеке-жеке атқарады. Олардың  әрқайсысының лексикасында айырмашылықтар байқалып отырады, әсіресе, салалық  және оқырмандардың жас мөлшері  ескерілетін басылымдар тіліне бұл  айырмашылықтар анығырақ көрінеді дейді [1, 211].

Қазіргі кезде тілімізге орыс тілімен  қатар заман талабына сай ағылшын  тілінен тікелей еніп жатқан сөздер күннен күнге көбеюде.

Крысин  өз еңбектерінде арнайы шет тілдік терминологияның әр түрлі салада қолданылуын кірме неологизмдердің  пайда болуына байланысты  олардың  белсенді қолданылу процесі туралы айтады [2, 142].