Жоғарғы мектпте әдебиетті білімденудің инновациялық технологияларымен оқыту

Әдебиетті түбірімен (жоғары және орта мектептерде) жаңаша оқыту жайлы бұл пікірді толық құптап, оған әр шығарманың тірегі, ғылымдардың падишасы - пәлсапаның сарынды, топшылауды мәтіндерден сұрыптап, алгоритмге салу әрекетіне машықтаңдыру амалын қосқымыз келеді. Бұндай пікір, байым түю, шығармалардың феномеңдігін, силлогизмдік (ерекше міндетін) қуатын, қайталанбас даралығын айқындай түседі. Әсіресе, кешегі кеңестік дәуірдегі адам миының сыртқы ақиқатты дәл қабылдау мүмкіндігі жайлы материалистік түйсіктің абсолюттігіне күмән туғызып, миға микрокосмос, ноосфера жүйелерінің ілікпейтінін ұғарлық қырағы көз бен сақ құлақ, «киім киген ми мен сөз» болуы қажет. Оның дәйектілігін, нақты жауабын басқа ғылым жүйесінен іздемей-ақ М. Көпеев өлеңдерінің тұжырымынан да іздеуге болады. Бұның үлгісін жоғарыда келтіріп өттік. Ақын субъективті сырларды түсінерлік жан-жақтан, қатынас (коммуникация) құралдарынан, қоғамнан, әлемнен рухани байлықтың көздерін ашып, тауып миына киім кигіз деп тұрған жоқ па? Сондықтан ақын творчествосын түсінуге терең ой, парасат керектігін мойындау қажет.

М.Көпеев көркем сөз, өрнекті  өлең, шырынды ой арқылы адамзат  мүмкіндігі бүгінгі қалыпта қалмау керектігіне мән берген. Адам өзінің болашақ ісіндегі онтайлы, ізгілікті ісіне кедергі зауалдарды (карма) көре білуі, яғни, теология, дуалистер, материалистердің ой-түйіндерімен төркіндестігі екенін түсінгеніміз дұрыс. Қысқартып айтсақ, жер бетіндегі тіршілік нышаны жойылмауының, үнемі амандық, тыныштық салтанатын орнатудың алғашқы кепілі дінді ғылым ретінде меңгеру сияқты харекеттер - М.Көпеев лирикасының негізгі мұраты.

Ақынның «Қорқыт», «Гүлшат-Шеризат» сияқты қисса, дастандарын, этнографиялық, публицистикалық еңбектерін айтпағанда, халық ауыз әдебиетін жинаудағы еңбегінің өзі өлшеусіз зор.

- «XVIII ғасырда жасаған ақындардың ішінен Бұхар жырау жырларын сақтап, тарих саласында ерекше еңбек сіңірген адам - Мәшһүр Жүсіп Көпеев»...оның осы тұстағы өлеңдерінің тақырыбы күңделікті тұрмыстық жағдайды суреттеуден әрі асқан жоқ. Ол - өзі араласып жүрген айт пен той, ер түрлі адам мінезі, жүріс-тұрыс ерекшелігі, көшу, қону, жаз бен қыс, ас, қыз ұзату сияқты нәрселер еді. Бұл өлендерінде кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесіне терең бойлап, психологиялық талдау жасау жоқтың касы, бір сөзбен айтқанда, бұл оның шәкірттік үйрену кезі еді. М.Көпеев өлеңінің айрықша бір қасиеті-қарапайымдылығында» (3). Міне, бұл ой-тұжырымдардың өзінен ақынның нақты шығармашылық деңгейін дұрыс қабылдай алмаушылық пен сөз құдіретінің мәнісін дөп басып түсінбеушілік байқалады.

Әрине, кеңестік дәуірде  шығармашылықты зерттеу, талдау тек  саяси мүдденің үдесінен шығу дәрежесінде  жүзеге асқандығы белгілі. Бірақ  аталған бағалау-түйіндерден М.Көпеевтің данышпан, көреген, сәуегей, «жер астының оқуын меңгерген» (бұрынғы бабалардың тілімен) ақын екені назарға ілікпейді. Бұл біздің құнсыздығымыздың тағы бір дәлелі.

Қорыта айтсақ, Мәшһүртану ілімі мектеп қабырғасынан бастау алуы керек-ақ. Бұл аталған синтез қорытындыны жоғарыда талдау үрдісінде үлгілеп бердік. Оқытудың негізі мәтіннің маңызды деген сарынын бөліп алу. Ал ол дидактиканың пәлсапалық негізі.

 

Мәшһүр-Жүсіп  Көпеевтің шығармаларын жаңа амалмен (технологиямен) оқыту

Оқытудың жаңа сарынын аңғарту мақсатында Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «Қырық алты жасында сөйлеген сөзі» деген өлеңін негізгі нысанада ұстаймыз.

ІІІығарманың тақырыбын ашу әрекеті алдымен қарастырылады. Тақырыптың бұлай келу себебін студенттер өздері жобалап табулары керек. Ол үшін әр студент өздігінен мәтіңді бір оқып шығып, өз түйіндерін сипаттайды. Бірақ бәрінің ойы тоғысатын сөйлемді оқытушы күні бұрын пішіндеп алады. Мысалы, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев өзінің қырық алты жасына дейінгі уақыт пен кеңістікке сәйкес қоршаған ортасы жайлы пәлсапалық ой-түйіндер жинаған. Міне, осы ой-түйіндерінен белгі білдіру мақсатында өлеңнің тақырыбын қырық алты жасымен сабақтастырған...т.б. студенттердің дәл осы сөйлемді құрастыруының қажеті жоқ, бірақ, осы ойға орайластырулары керек.

Өлеңнің табиғатын ашарлық екінші әрекет – шығарманың автор көздеген мұратын табу. Осы ретте студенттер мәтінмен екінші рет танысады. Шығарманың мұратын әр студент былай топшылауына жағдай туғызылуы көзделеді: «Өзін бұлбұлға балайтыны, бірақ қапастағы бұлбұл екені», туған жеріндегі ел адамдарының надандығы, рухани-мәдени білімінің, құндылықтың жойылуы, бір құдайдан басқаның бәрінен күдер үзуі, паленің тілден, бейнеттің көзден болуы деген ақынның түсінік - қорытынды ойының мәнісін ұғыну» т.б...Мәтіннің мұратын дәл осындай сарында болжануының бірнеше түрлерін студенттердің ойлап табулары тек жұмыстың кең ауқымдылығын танытады.

Ал үшінші әрекет-шығарманың құрылым-жүйесінен өзгеше. Өленде мазмұндық сарын мүлдем жоқ. Сол себепті лирикалық кейіпкердің болмыс-бітіміне қатысты кейбір құбылыстар мен үрдістер екшеліп, кезендерге жіктеледі. Бұл - таза технологиялық қағида. Өлеңнің бірінші кезеңі лирикалық кейіпкердің өзін таныстыру сәтінен басталады: «Мәшһүрден келе жатыр өнер қайнап...» деген жолынан басталып, «Айтайын әңгіме қызу сіздерге енді» деген жолға дейін жалғасып келіп аяқталады.

Екінші кезең - негізгі  нысаналардың қарама-қайшылықты сипаты. Сөз бен көру түйсіктерінің оңтайлы істен солақай жақтарды тез қостағыш екеніне ерекше мән берілген. Міне, бұл құбылыс оң және сол, ізгілік және надан деген ұғымдардың қайшылықта келіп, адам тағдырына тигізер қуатынының дәрежесінде суреттеліп тұр:

- Жақсы сөз - гауһар сөз;

- Жаман сөз - жалған сөз;

- Кей ақынның өлеңінің арнасы жоқ;

- Сөзбен жарысқа түскен арзан қол ақындар;

- Есек айтпас шаба алмай мен қалдым деп;

- Аралап жүрген білер дүние жүзін;

- Құйынмен жерде жатқан шөп-шар ұшты;

- «Менен асқан кім бар» - деп лағу сөйлеп,

Ақымақты семіртіп жем  бермейін;

- Сөздің тұрағының жоқтығы опасыздық;

- Шебер қолын, шешендер сатып сөзін;

- Ғалымдар білген ғылымын пұлға сатып,

Оқу бар, ұғушы жоқ, құдай атып;

- «Ал» өліп, «бер» деген сөз қалды тірі;

Бұл күңде «жоқ» деген сөз тірі қалды;

- Ел билеуші касқырдай күнде талап;

- Екі даугер бір-бірін сөзбен ұрып;

- Өтірік өрттей лаулап жанып жатыр;

- Қастық қып құдай дескен жолдасына;

- Аямай құйрығымен бір-ақ шағар;

- Жылпылдап кейбіреулер қолға тұрмас,

Шыға боқтап есіктен, кіре күліп;

- Мен ішсем, көл таусылып қалады деп,

Өз-өзінен отырып өлер шөлдеп;

- Жылтыраған екі тас орнатылды,

Бұрынғы қайран сәуле көз орнына;

- Үрген қуық - бүгінгі жұрттың басы;

- Өңшең үрген қарынға душар болдық.

Үшінші кезең: «Қолымда аттанарда жоқ нәрсені,

Барғанда тәңірі алдына қайдан таптым!»

Бұл кезеңнің көңіл құбылысы:

- қырық алтыға келгенше бақтың

қонбауы (келтіріңді мағынада);

- ұйқымен ең аяғы астан безуі;

- аспанда күн қоректеп, ай айырлап тұруы,

Екеуі тауысады, біл байымдап; (таң атады, күн батады, өмір өтеді). Бұл - құрылым-жүйенің тек осы өлеңге қатысты кезеңдері. Егер басқа өлеңдерін нысанада ұстасақ, оның құрылым-жүйесі мүлдем басқаша. Студенттің бұл мәтінді талдау барысыңдағы төртінші әрекеті – ақынның көркемдегіш құралдарын тауып, Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің өзіне тән сөз саптамасының маңызын ашу.

Төртінші әрекетте профессор  Қуандық Пазылұлының ғылыми әдіснамалық талдауын басшылыққа аламыз. Бұл әрекет тестімен өтіледі:

1) Теңеу- 1

2) Эпитет - 2

3) Келтірінді мағынада - 3

4) Балау - 4

5) Ұлттық нақыш - 5

6) Кейіптеу - 6

7) Қайшылықты сурет (шеңдестіру) - 7

8) Архаизм, архетиптер - 8

9) Діни ұғым - 9

10) Салыстыру – 10

11) Символ- 11

12) Метонимия - 12.

Осы саңдық көрсеткіштер арқылы студенттер алдарыңдағы мәтіннен құбылту (троп - грекще иірім), айшықтау (келбет - латынша) сияқты көркемдегіш құралдарды өздігінен тауып, машықтық деңгейге жетуі керек.

Әдебиетті оқытуда әдебиеттің қисынын ажыратып, оны түрлеріне жіктеу арқылы меңгеріледі. Сол себепті кез-келген мәтінді құбылту мен айшықтаудың түрлеріне жіктеу барысында студенттер академик 3. Қабдоловтың «Сөз өнері» (1992) еңбегін пайдаланулары қажет.

Жоғары оқу орнында  әдебиетті оқытудан дәріс жүргізетін оқытушы мен мектеп мұғалімдері математиктерше кез-келтен жағдайда мәтіңді талдай алатын деңгейде көрінулері тиіс. Ол үшін бұл қисындық жүйені өзінің «ой сандығыңда» үнемі сақтауы талап етіледі.

Құбылтудың жүйесіне жататыңдар:

1) эпитет

2) метафора

3) кейіптеу

4) пернелеу (аллегория)

5) символ (астарлау)

6) метонимия (қайта  атау)

7) синекдоха

8) ирония (кекесін)

9) сарказм (келемеждеу)

10) гипербола

11) литота

12) табу (бәрін белгімен  беру)

13) перифраз (қайта айтып  беру)

14) эвфимизм (сыпайылап  айту)

15) теңеу.

Әрине, тек 15 құбылтудың шеңберінде әдебиеттің қисынын талдау үнемі діттеген нәтижеге қол жеткізе бермеуі де мүмкін. Өйткені, әр автордың өзіндік үні, тынысы, нақышы, стилі бар. Олай болса, әр автордың өзінше қисындық жаңалығы болуы да мүмкін. Міне, оқытушы алдымен өзі оны тауып, қисындық жіктеменің санатына қосып, студенттердің мәтіннен дербес таба білулеріне мүмкіңдіктер туғызуы қарастырылады. Айшықтаудьщ жүйесі төмендегідей:

1) арнау (жарлай, сұрай, зарлай);

2) қайталау:

- жай қайталау

- еспе қайталау

- анафора ( әдепкі қайталау)

- эпифора (кезекті қайталау)

3) шеңдестіру

4) дамыту (үдетпе)

5) ауыстыру (инверсия)

6) эллипсис (түсіріп тастау)

7)егіздеу (қатар жүру)

Аталған әдебиеттің қисынының  көркемдегіш құралдары екіге бөлінеді.

Оның бірінші бөлігі - 15-тен, екіншісі - 7-ден тұрады. Бұл саңцық көрсеткіштегі қисындық атаулардың бірде-бірін естен шығаруға, елемей кетуге құқымыз жоқ.

Мәтіннің көркемдегіш құралдарын студенттерге жіктеткен сәтте оның жанрлық ерекшеліктерін де ажырату машықтары ширатылуы көзделеді.

Жанрдың өзі эпос, поэзия, драма болып бөлінетіні олардың  үнемі назарында жүріп, қолдарындағы талдап отырған шығарманың қай түріне жататыны жайлы ой-түйінін айтып  беру сұралады. Бұл мәтіннің поэзия қатарында екені және оның әлеуметтік-пәлсапалық мәндегі лирика екеніне дәлелдер, сипаттар беріледі.

Міне, сөйтіп Мәшһүр-Жүсіп  Көпеевтің аталған өлеңін әдеби  тағлым жағынан жан-жақты талдап, студенттер автордың көркемдегіш құралдарын, өзіне тән сөз айшықтарын жіктеп, өздерінің мүмкіндіктеріне, деңгейліктеріне сәйкес менгереді.

Бесінші әрекет - студенттердің ой-толғанысы.

Бұл мәтінге 4 мақсат қойып, 4 рет жалқылау, жалпылау, талдау, жинақтау, іздену, зерттеу т.б. әдістердің нәтижесінде студенттердің естерінде, жадында не қалғандығы ой-толғаныс түріңде ұсынылады.

Оны тек осы өлеңге қатысты жазған студенттердің ой толғаныстары арқылы аңғарамыз. Оқытушы бұл әрекеттің де жобасын құрастырып, алдын-ала болжамын жасап келеді. Оның негізгі желісі жобамен былай болады: Мәшһүр-Жүсіп Көпеев өзінің өлеңінде сөз бен адам санасындағы құңдылықтың маңызының кеткенін көркем сөзбен өрнектеген. Жақсы сөздің Гауһарға бара-бар екені, адамның адамгершілігінің өзі сөйлеген сезінен белгі беретіні, тыңдармандарына ақын айтайын деген ойын өзінің қатысуымен ұштастыруы өлеңнің сарыны арқылы байкалады.

Меніңше, бұл бүгінгі күннің де өзекті мәселесі. Әсіресе, ақынның өлең құдіретін түсінерлік қарапайым ел арасында кісінің табылуының өзі неғайбыл деген пікірінен сөз құдіретінің нөлге кеткенін аңғарамыз.

Шешендердің мәуелі ағашқа, ал сөздің тәтті жеміске балануы алдынғы ойды ажарлай түседі.

Лирикалық кейіпкердің  шыншыл сөзге берген бағасының: «Жан семірер жақсы сөзге» - деп ой қорытуынан сөздің тіршілікке ықпалының қаншалықты екенін аңғарамыз.

Жалған сөзді өлеңіне  өзек етіп жүрген дүмбілез ақындар жайлы сын айтылуы Мәшһүр Көпеевтің поэзияға жоғары талаппен, сөздің өмірге қызметтік құнымен бағамдауын байқаймыз.

«Мәшһүр-Жүсіп Көпеев - Абай Құнанбайұлының пәлсапалық ойларын одан әрі жалғастырушы, бірақ, ол ойларды тек қайталаушы емес. Абай Құнанбайұлының ойын дамытушы ақын-әулиелік, пайғамбарлық дәрежеге өз болмысын жеткізе білген ғұлама ғалым» - деген тұжырымға апарар бағыт-бағдар жоғарыда берілген жаңа технологияның нәтижесі болмақ.

Абай Құнанбайұлының «Жақсылық», «Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы», «Білімдіден шыққан сөз», «Сәулең болса кеудеңде», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін», «Келдік талай жерге енді», «Өзгеге көңілім тоярсың», «Көзінен басқа ойы жоқ», «Менсінбеуші ем надаңды», «Жақсылық ұзақ тұрмайды», «Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын» тағы басқа да өлеңдеріңдегі айтылған мұратты желі Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің осы бір өлеңінің құрылым-жүйесіңде өрнектелген.

Әсерге, ассоциацияға, суггестивті қабылдауға бағытталған поэтикалы әуезбен, шебер ұйқаспен келген көптеген өлендердің адам қиялына бір сәт қанат бітіргенімен, өміршеңдігіне кепілдік жоқ. Себебі, әдемілікке құмарлық та өткінші жаңбыр сияқты нөсерлетіп жібереді де, басылып қалады.