Әзілхан Нұршайықов шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік идеялар

Біріктіруді, кіріктіруді, жіктеуді сөзден бастаңыз...

Б а ғ а л а у:

• Идеялар арасындағы айырмашылықты анықтау мен салыстыру
• Презентациялар мен теориялардың мәнін бағалау
• Орынды дәйектер негізінде таңдау жасау
• Қолда бар мағлұматтардың құндылығына сену

Жіктеуді, сынауды, көз жеткізуді сөзден бастаңыз...

Осы әдіспен жазушының «Ұлыма хат», «Ертіс жағасында», «Тоғыз толғау» шығармасының ішіндегі «Бауыржанмен білісу», т.б. шығармалары талқыланса, білімге, түсінуге, қолдануға, талдауға, синтезге, бағалауға қол жеткізуге болады.

Жазушының көркем шығармасын талдап оқытуға үйрету арқылы оқушының жан-жақты қабілеті ашылады: логикалы ойлайды, сызады, сөйлейді, қорғайды, байланыстыра біледі. Бұл үшін төмендегі «тұжырымдамалы сызба» әдісі өте оңтайлы.

ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫ СЫЗБА

«Жамбылмен жүздесу», «Батыр Махмет» атты шығармаларын талдап, оқырманға жазушының тәлім-тәрбиелік идеяларына оқушылар ойымен тұжырымдама жасатуға болады. 

Тұжырым деген не?

Тұжырым деп уақыты шектеусіз, кең де беймағлұм идеяны атайды 

Мысалдар:

• Кикілжің, дау-дамай, қақтығыс;
• Өзгеріс;
• Жақсылық пен жамандық;
• Әділеттілік пен әділетсіздік;
• Т.с.с.

Тұжырым - әр ғылымда:

• Тарих, саясаттану, әлеуметтану сияқты ғылымдарда оқиғалар мен қақтығыстардың өзгеруі сияқты тұжырымдармен жұмыс жасаймыз;
• Жаратылыстану ғылымдарында немесе билікте: бүліну (эрозия), араласу (диффузия) деген тұжырымды кездестіреміз; 
• Әдебиетте – мінез, кейіпкер мәселесі;
• Педагогика мен психологияда - әрекет, мінез, тұлға, қоршаған орта, әсер етуші факторлар, тәрбие әдістері, т.б.

Тұжырымдар не үшін қажет?

1. Тұжырымдар оқыған тақырыптарымыздың бағытын анықтауға қызмет етеді.
2. Тұжырымдар бізге оқу бағдарламасын меңгеруде бағыты бөлек басқа пәндерді біріктіруге, пәнаралық байланыс жасауға көмектеседі.
3. Тұлғалық бейнесін сомдауға, өмір сүрген кезеңдерін анықтауға, әсер еткен факторларын анықтауға, т.б. Көмектеседі.

Тұжырым арқылы кейбір тақырыпты оқып-зерттеу мен шолу жасау оқудың негізгі мәнін анықтайды.

• Мысалы: Мәдениет тұжырымы арқылы ертегіні оқу. Мұндай жағдайда оқушылар түрлі халықтар мен елдердің ертегілерін оқи отырып, олардың ұқсастығы мен ерекшелігін, тарих пен әдебиеттің ауызша немесе жазбаша сақталуына мәдениеттің ықпалын анықтайды.
• Егер біз тұжырым бағдарынсыз оқытар болсақ, онда оқушыларды тек мағлұматтармен қамтамасыз еткен болар едік те олар ауқымды ақпарат пен мейлінше көп дәлелдерді ғана алған болар еді.

Тұжырымның кең мағынасы оқу жоспарындағы бірнеше пәнді біріктіру мүмкіндігін береді:

• Мысалы: нақты оқиға мен ертегіні тарихи кезеңдердің таразысына сала отырып, әдебиетті тарихпен байланыстыра аламыз;
• Әлемнің нақты қай бөлігінде өткенін білсек, географиямен де байланыстыруға негіз бар;
• Кейіпкердің басты әрекеті арқылы тұлғалық бейнесін, мінез-құлқын, нақтылау мүмкіндігі

Тұжырымдарды уақытпен шектемей, сабақта үстемелей берсек, оқушылардың өмірге қарым-қатынасына ықпал етеді.

Мыс: мәдениеттің түйінді мәселелерін білу студенттің әлемдік түрлі мәдениетті, көпмәденилікті түсіне отырып толеранттылығын дамытуына мүмкіндік береді.

Тұжырымдамалы негізде оқу арқылы студенттер: ойлауға, талдауға, салыстыруға, сөйлеуге және шешендік өнерге, сондай-ақ, тұжырымдамалы сызба құру мен байланыстарын көрсетуге, т.б. түрлі дағдыларды үйренеді.

Тұжырымдамалы сызбаны құру – суреттермен ойлау

• Тұжырымдамалы сызбаны құру білімді (материалды) сызба күйінде жеткізудің техникасы. Білім сызбасы бірнеше тұжырым желісін құрайды. Желі түйінді сәттерден тұрады. Түйінді сәттер тұжырымды көрсетеді, ал байланыстыратын сызықтар тұжырымдар арасындағы қатынасты көрсетеді.
• Әр шеңбердің ішіндегі тұжырымдар, кейде байланыстыратын сызықтар да атауға ие болуы мүмкін. Тұжырымдар мен байланыстыратын сызықтар уақытша немесе кездейсоқ байланыстарды есепке алып та, арнайы немесе бөлінген ұғымдарға сай, баламалы түрде де белгіленуі мүмкін.

Тұжырымдамалы сызба  төмендегі мақсаттарға қол жеткізу үшін жасалған:

• Идеялар туғызу үшін (ми шабуылы, т.б.)
• Күрделі құрылымдардың сызбалы бейнесін жасау үшін (ұзақ мәтін, үлкен веб-сайттар, т.б.
• Күрделі идеялар арасындағы байланыс пен қарым-қатынасты көрсету үшін.

Жазушының «Майлыаяқ» әңгімесін талқылау арқылы қоғамдағы әділетсіздікке жол берілер жүйе көзін табуға, оқушының көзін жеткізіп, осының соңынан өзіне тұжырым шығару арқылы күшті мен әлсіз, мықты мен осал, ақ пен қара, жақсылық пен жамандық, әділет пен әділетсіздік хақындағы ойларын нақтылауға, ақиқатты іздеудегі ұсынамын айқындауға түткі жасауға болады.

Сондай-ақ, Ә. Нұршайықовтың төменгі сынып оқушылары үшін «Әділ мен Әмір», «Қолқанат», «Кенже» атты әңгімелерін талдатуға болады.

Колледж оқушылары, оның ішіндегі ер балалар тәрбиесі үшін аса тәрбиелік мәні бар шығармаларды төмендегі әдіс-тәсілдер тұрғысынан қарастыруға болады. «Ұлдарға өсиет», «Достық деген не?» атты жазушының тәлімдік идеялары бар шығармасын талдаумен қатар, «Махаббат, қызық мол жылдар» романынан «Алтын діңгек» атты бөлімнен үзінді ұсынылды. Бұл жастардың махаббатына қатысты сезім тәрбиесін басшылыққа алған шығарма төмендегі әдіспен талданды.

Біздің жоғарыда ұсынған «Махаббат тәрбиесіне» қатысты іс-шараларды өткізу барысында кез келген көркем шығарманың тәрбиелік мәнін ашуға осы әдіспен оқушыларды талдап оқытуға, сондай-ақ, адами сапаларын жетілдіруге мүмкіндік табуға болады. Мәтін білім мен тәрбиеге қатысты тұжырым жасауға ыңғайлы таңдалуы тиіс. 

Білім негізінің тұжырымдамалы сызбасы мен құрылымды-қисынды нобайын жасау

Білім негізінің тұжырымдамалы сызбасы мен қисынды-құрылымды нобайын (немесе тірек сызбалары) жасау, студенттердің мәтінмен жұмысының сараптамалы түрлері немесе ғылыми зерттеулердің түрлері болып табылады.

Жасау үшін қажеттілер:

• Қарындаш
• Үлкен ақ парақ қағаз немесе плакат
• Тақта (флип) және түрлі-түсті борлар мен маркерлер
• Шағын қағаздар (жабысатын)

Тұжырымдамалы сызбаны жасау барысында:

• Мәтіннің құрылымы туралы ұмытыңыз (тақырыпшалары, бөлімдері).
• Тірек сөздер мен таңбалар туралы ғана ойлаңыз.
• Басты сөзді (өз көзқарасыңызбен) табыңыз. Ортаға орналастырыңыз.
• Жанына басқа маңызды сөздерді (идеялар мен көзқарастар) орналастырыңыз.
• Бұл терминдердің басты сөзге қаншалықты қатыстылығын ойлаңыз.
• Ортасына маңызды деп ойлаған сөзіңізді жазыңыз.
• Бір-біріне қатысты идеяларды біріктіріңіз.

Құрылымды-қисынды сызба (нобай) жасау барысында келесі жұмыстарды пайдаланыңыз:

1. Мәтінді қарап шығып, бөлек қағазға бөлімдерін (тарау, бөлім, параграф, тақырыпшалар, ж.т.б.) жазып шығыңыз

2. Әр бөлімнің мәтінін мұқият  оқи отырып, онда кездесетін негізгі  ұғымдарды жазыңыз.

3. Тұжырымды ойға негізделген басты идеяға түрткі болар ұғымдар мен категорияларды байланыстыру мақсатында, мәтінді тағы бір оқып шығыңыз.

4. Өзара сабақтасатын ұғымдар мен категорияларды таңдап біріктіріп, қисынды құрылым құрыңыз.

• Егер қорытындылайтын ұғымдар мен категориялар табылса, онда сатылай бағынатын (иерархиялы) құрылымның қисынды нобайын құруға мүмкіндік бар.
• Егер, бір ұғым екінші бір ұғымдардан шығып тұрса, себепті-сабақтасты байланыстар арқылы қисынды шындыр құруға болады.
• Егер, ұғымдар мен дәлелдер өзара тарихи байланысып тұрса, онда хронологиялық сабақтастық ескеріп, кесте құруға болады.

5. Ұғымдармен аттас құрылымның түрлі бұтақтарын айқындаңыз және бірін-бірі қайталайтын тұстарын өзара байланыстырыңыз.

6. Мәтіндегі өз тұжырымыңызды туғызатын қорытынды сөзді нақтылап көрсетіңіз, сызып қойыңыз.

7. Мәтінді қайталап оқи отырып, құрылымға қажетті детальдардың қалып қоймауын нақтылаңыз.

Тұжырымдамалы сызба мен құрылымды-қисынды нобай жасауда келесі талаптарды басшылыққа алыңыз:

• Сызбаның қарапайымдылығы сызба элементтері мен олардың байланысының аздығын көрсетеді;
• Элементтердің мақсатты және идеялы мәні және сызба кеңістігінде олардың сатылай орналасуы (мысалы, негізгі, қосымша, т.б.)
• Сызба ішінде немесе одан тыс тұрған элементтердің өзара байланысы мен үйлесімі;
• Сызбаны ұсынғанда иллюстрациялық материалдармен, диаграммалы, сандық, кестелі көрсеткіштермен пайдаланылып, сондай-ақ, графигі, түрлері мен түстерінің көрнекі ұсынылуы ойластырылса. Графикпен кестемен, диаграммамен материалдарға шағын баяндаулар жасауға болады.

Бұл әдіспен тұжырымдамалы сызба және құрылымды-қисынды нобай жасау арқылы роман бойынша:

• Махаббат деген не?
• Махаббаттың басты шарты қайсы?
• Тек сұлулық үшін ғана сүюге бола ма?
• Алған жарыңның мүсіні көкейдегі мұратыңа сай келмесе, не істеу қажет?
• «Бір көргеннен ғашық болу» деген рас па?
• Екі адам бірін-бірі көрместен ғашық бола ала ма?
• Құмарлық пен ғашықтықтың арасында айырма бар ма?
• Махаббаттың жауы не?
• Тұрақсыздық қайдан туады?
• Сезімді тұрақты етіп қалай тәрбиелеуге болады? т.б. сауалдар төңірегінде тұжырымдамалы ойларын сызба түрінде де, құрылымды-қисынды нобай түрінде де ұсына білді.

Бұл бір сабақ үстінде ғана емес, бірнеше сабаққа созылғанын айта кету керек.

Келесі қарастырылатын жазушы шығармасын талдап оқытуға «Табысқа қызығу» әдісін қолданудың тиісті жақтары. «Педагогикалық сұрақтар» қою арқылы оқушыларды мәтіннен өмірлік мәселелерді тауып, оны талдап-талқылау арқылы оқушы өзін-өзі тануға, өзін-өзі тәрбиелеуге қол жеткізеді.

Бұл әдістің басты идеясы: оқушы мен оқытушының арасындағы дұрыс қарым-қатынас жақсы педагогикалық мотивация болады да әрдайым табысқа итермелейді (Ройзер, 1996; Вентцель, 1997).

Оқушылардың пікірінше, ЖАҚСЫ ПЕДАГОГ:

• Өзара демократиялық қарым-қатынасты ұстанады,
• Сабақ беруде үлкен құлшыныс танытады,
• Студенттің даралығын да ескереді және талаптан тыс әрекеттеріне қызығушылық танытады,
• Оқытады және тәрбиелейді (мыс: студенттің жұмысын тексереді, оған оның табыстары туралы айтады, мақтайды) (Вентцель, 1997).

Үйрету, ұқтыруды басшылыққа ала отырып, шағын пікірталасқа дайындық жасалады. Осыған сай, мәтін таңдалады.

• Табиғат: туылғанда пешенеңе жазылған тағдыр сенің болашағың екендігі жөнінде талқылау.
• Тәрбиелеу мен оқыту: Біздің өзімізге, тағдырымызға ықпал етсін деп оқи