Ата -анасы ажырасқан балалар

Мазмұны Кіріспе..........................................................................................................................7

 1. Психология ғылымындағы ажырасу мәселесіне  арналған әдебиеттерді талдау

1.1 Ажырасу конфликтілі жағдайлардың  бір шешімі ретінде..............................10                                                       

1.2 Отбасындағы ажырасудың негізгі  себептері мен даму динамикасы.............13

1.3 Ажырасу жағдайының жасөспірімнің  эмоционалды-тұлғалық сферасына  әсері.............................................................................................................................17

1.4 Жасөспірімдердің ажырасу жағдайына  бейімделудің психологиялық мәселелері...................................................................................................................22

2. Ата-анасы ажырасқан  жасөспірімдердің ажырасу жағдайына  бейімделуінің психологиялық ерекшеліктерін  эмпирикалық зерттеу бөлімі

2.1 Эмпирикалық зерттеудің мақсаты,  обьектісі,  міндеті...................................33 

2 .2  Зерттеу   әдістемелерінің  сипаттамасы..........................................................33

2.3 мәліметтердің сандық өңдеуі  мен сапалық талдауы........................................38

Қорытынды..............................................................................................................49

Қолданған әдебиеттер.............................................................................................51

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

       Бүгінгі таңдағы еліміздің экономикалық - әлеуметтік жағдайдың аумалы – төкпелі кезеңіндегі қиындықтар, рухани – қажеттіліктердің тапшылығы отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отыр. Бала тәрбиесінің қайнар көзі оның – отбасы. Осы шағын әлеуметтік топ бала үшін өмір мектебі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті отбасындағы ата – ананың еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне байланысты. Сол себепті, әрбір ата-ана өз баласының білімді, мәдениетті, жан - жақты дамыған нағыз адам етіп тәрбиелеуге міндетті.

Әртүрлі әлеуметтік факторлардың арасында кіші мектеп жасындағы балалардың психологиялық дамуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі ол - отбасы. Себебі, отбасы - тәрбиенің негізгі институты. Отбасынан үйренгенін адам өмір бойы санасында сақтайды. Отбасының бұлай маңызды болу себебі адам өмірінің біршама уақытын отбасында өткізеді. Отбасында тұлғаның негіздері қалыптасады. Анасы, әкесі, бауырлары, атасы, апасы және де басқа туыстармен арадағы қарым-қатынас бала дүниеге келе салғаннан басталады. Және осы адамдармен қарым-катынас орнату арқылы балада тұлғалының кұрылымы қалыптаса бастайды.

 Қазіргі кездегі психологияда  адамның қиын, жағымсыз, сыни жағдайлардағы психологиялық ерекшеліктерін зерттеу өте өзекті болып отыр. 

       Сол өзекті мәселелердің бірі- отбасындағы ажырасу жағдайы. Біздің зерттеу жұмысымыз отбасындағы ажырасу жағдайының  жасөспірімге тигізетін әсерінен  болатын психологиялық ерекшеліктерді зерттеуге арналған.

       Қазіргі кездегі ажырасу санының  көбеюіне байланысты (әлеуметтанушылардың есебі бойынша, әрбір некелескендердің екіншісі ажырасады, осыдан он жыл бұрын  әрбір үшінші жұп ажырасатын болған) ажырасқан адамдардың проблемаларын құрылымдық түрде шешу жолдарын іздеу, дағдарыстық жағдайларды жеңуге психологиялық көмек көрсету тек қана психология ғылымы үшін ғана емес, сонымен қатар, жалпы қоғамның алдында тұрған  ең үлкен міндет болып табылады.

Елімізде отбасылық мәселелер жыл өткен сайын ушығып барады.  Әсіресе ажырасуда  шектен шыққан мемлекеттердің  қатарынан ойып тұрып орын алатын жағдайға да жеттік. Сөзіміз дәлелді болу үшін деректерге көз жүгіртейік.   2010 жылы 146 мың 443 неке тіркелсе,  соның 41 мың 617-сі,  2011 жылы 160 мың 494 жұп заңды некеге тұрса, соның 44  мың 862-ы  ажырасып кеткен.  (Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Қазақстанның демографиялық жылнамалығы.  Астана,  2012 жыл) Демек,  орташа есеппен  әр 3 отбасының біреуінің шаңырағы ортасына түсіп жатыр деген сөз.  Сонда өткен жылы 90 мыңнан астам адамның  өмірі тоқырауға ұшыраған  болып шығады.   Белоруста 1000 отбасының  62  пайызы, Украинада 55 пайызы, Канадада 48 пайызы, АҚШ-та 45,8 пайызы,  Ұлыбританияда 42 пайызы  кейін ажырасып кетеді екен. Өкінішке орай, өз заманында  ажырасуды білмеген  ұлтымыздың бүгінгі ұрпақтарының арасында бұл көрсеткіш шамамен 30 пайыздан асып түскен.  Дабыл қағарлық  деректер емес пе? Себебі, мұның артында бүкіл ұлттың тағдыры жатыр.

       Отбасы мүшелері  үшін, әсіресе, балалар үшін ажырасу  үлкен  психологиялық жарақат болып есептеледі. Ажырасу қандай себептерден пайда болмасын, оның өзінің  адамдардың көбі елемейтін терең психологиялық негізі бар. Ол ажырасушы жұптар мен олардың балаларына және өмірлік іс-әректтерінің барлық жағына өз әсрін тигізе отырып, олардың  физиологиялық және психологиялық денсаулығына да белгілі бір деңгейде кері әсері етеді. Отбасындағы ажырасу  мәселесін кең ауқымда қарастырған авторлардың бірі С.С.Седельников бойынша, ажырасу жағдайында  адам ішкі психологиялық әлеміндегі тұрақсыздығымен  қатар, әлеуметтік тұрғыдан да, мысалы, қарым-қатынас формасында, белсенді іс-әрекет барысында да тұрақсыздық  көрсететіндігін атап көрсеткен болатын. Сонымен қатар, ажырасқан адамдардан некенің құлауы, сол жағдайға бейімделу мен жаңа өмір стилінің пайда болуы туралы мәліметтерді бір мезгілде шешу талап етіледі.

        Мамандардың  айтуы бойынша, ажырасу кезінде  үлкен эмоционалды күйзелісті  әйелдер мен жасөспірімдер көп  сезінеді. Әйелдер үшін қайғырулардың ауыртпалығы жөнінен  ажырасу бала мен күйеуінің өлімінен кейінгі  үшінші орында тұр. Ажырасудың әсерінен болған күйзелістер оларды белгілі дәрежеде стресске шалдығуларына әкеледі.

Жұмыстың мақсаты: Ата-анасы ажырасқан жасөспірімнің ажырасу жағдайына бейімделудегі психологиялық ерекшеліктерді зерттеу.

Зерттеу пәні: Жасөспірімнің ата-анасының ажырасу жағдайына бейімделудегі тұлғалық-эмоционалдық өзгерістерінің көріну жағдайлары.

Зерттеу обьектісі: Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдер (13-15 жас аралығы).

Өзектілігі: Отбасындағы ажырасу мәселесі қазіргі таңда өте өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бұл жағдай тек ерлі-зайыптылардың ғана эмоционалды күйзеліске ұшырауын қамтып қоймай, сонымен қатар, олардың балаларына, әсіресе, жасөспірімдік шақтағы балаларына өзінше кері әсерін тигізеді. Ажырасу мәселелерімен айналысатын ғалымдардың көбі бұл жағдайдың  әйелдерге әсері қандай және бейімделулері қалай өтетіндігін қарастырған.

Ал отбасындағы ажырасу жағдайының жасөспірімдерге әсері мен бейімделулері қандай деңгейде  өтетіндігі туралы зерттелген  жұмыстар аз.

    Сол себепті, біздің жұмысымыздан алынған нәтижелер ажырасу мәселесімен айналысушы барлық мамандардың табысты жұмыстары үшін (әлеуметтанушылар, психологтар, әлеуметтік жұмыскерлер т.б.), жалпы ажырасудың алдын-алу мен шешу жолдары кезінде маңызды болады.

Тәжірибелік маңыздылығы: Біздің жұмысымыздан алынған нәтижелер мен жасалынған қорытындылар арқылы отбасындағы ажырасу кезінде отбасы мүшелеріне, әсіресе, жасөспірім шақтағы балаларға жүйелі көмек көрсету, шиеленістерді болдырмау негізінде әртүрлі тренингтік жаттығулар өңдеп шығаруда пайдасы бар.

Болжамдары: Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің ажырасу жағдайына бейімделуінде  өзіндік ерекшеліктер болады.

Жеке болжамдар: 1.Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің тұлғалық                        дамуында өзіндік ерекшеліктер кездеседі.

2. Отбасындағы ажырасу жағдайына байланысты жасөспірімдердің әлеуметтік-психологиялық бейімделуінде өзіндік ерекшеліктер болады.

Зерттеу міндеттері:

1. Ажырасу мәселесіне арналған әдебиеттерді талдау.

2. Әдістемелер мен таңдауларды жасау.

3. Әдістемелерді эксперименталды топтарға және   бақылау тобына өткізу.                                           

4.Зерттеу нәтижелері бойынша салыстырмалы талдау жасау.                  

5. Салыстырмалы талдау негізінде талдау жасау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Психология ғылымындағы ажырасу мәселесіне  арналған әдебиеттерді талдау

 

1.1 Ажырасу конфликтілі  жағдайлардың бір шешімі ретінде

 

   Отбасының маңызды функциясы – адам қажеттіліктерін қанағаттандыру. Сол себепті, ересек отбасындағы баланың қажеттіліктері қандай және қалай қанағаттанатындыққа толығырақ тоқталу керек. Қажеттілік ол теңдікпен даму үшін бір дененің жетіспеуі немесе жоқ болуынан туындайды. Бұл термин тек биологиялық қажеттілікті ғана білдірмейді. Дәстүрлі түрде қажеттілік түсінігі объективті қажеттілікке жауап беретін субъективті жағдай болып танылады.

Ресей психологтары (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, П.Я. Гальперин, Л.И. Божович, В.С. Мухина және т.б.) тұлға дамуының доминантты жағы ретінде әлеуметтік тәжірибені айтады. Ол материалды және рухани өнім туындамасында бейнеленген және баламен бүкіл балалық шақ кезіңде қабылданады. Баланың тұлғасының дамуына әлеуметтік қарым-қатынас үндестігі аса маңызды.

Осыған орай отбасылық қарым-қатынастағы және тәрбиелеу стиліндегі білімдердің жетіспеушілігінен баланың жалпы дамуы мен қарым-қатынас қабілеттерінің қалыптасуына кері әсер бірнеше факторларды бөліп шығаруға болады:

I. Ата-аналар өз балаларының психикалық және тұлғалық дамуындағы жас ерекшеліктері қиындықтармен күресуде әлсіздік танытады.

Бұл баланың табиғи дамуы   мен   жастық дағдарыс кезеңдеріне байланысты. Мұнда   ата-аналар   тарапынан баланың жасына сай мүмкіндіктеріне   деген   жоғары   талаптылық,   шыдамсыздық,   шектеп      тию табандылық   түбегейшілік    жатады. Бүл  факторлардың   жағымсыз нәтижелердің екі жағдайда шиеленесіп кетуі мүмкін.

     а) Жанұяның қарым-қатынаспен тәрбие стилінің бір жақтылығы, яғни бала тәрбиесімен тек әйел адамдардың айналысуы бұл ер бала үшін өте жағымсыз болып табылады.

б) Ананың бүл тәрбиесінде "әке рөлінде" ойнау бүл балаға қарым-қатынастағы шектен тыс талапшылдық жазалаудағы қаталдық ұштасады.

II. Жанұяның қарым-қатынас пен тәрбие стиліндегі ұстамдылық көзқарасының басым болуы, яғни моральдық ұстанымдар мен талаптардың жоғарылығы. Мұндай формальді қарым-қатынас баланың табиғи дамуына кері әсерін тигізеді.

Мұндай тәрбие орын алған жерде баланың қиялы мен ойлау икемділігі және шығармашылық қабілеттеріне аз көңіл бөлінеді. Бұл балалар құрдастарына қарағанда әлеуметтік ортада өзін қалай ұстау әңгімелесу тақырыбын таңдауда моральдық нормалардан ауытқымау үшін өз жеке басының қызығын ойлауы, сонымен қатар мұнда жанұядағы ұл мен қыз балалар тәрбиесінің орташылығы олардың өзіндік табиғи ерекшелігіне көңіл бөлмеу жатады.

III.   Бала   дамудағы   психикалық   дағдарыстар   табиғатын   жеке түсіну баланың өзіндік табиғатымен ерекшеліктерімен санаспау.

а) Бала мен қарым-қатынастағы қабылдамаушылық. Әдетте бұл бала арақатынастағы қабылдамаушылық. Әдетте бұл бала ата-ана үшін күтпеген келелі мәселе туындатушы және кәсіби өсуге кедергі ретінде саналған жағдайларда кездеседі.

ә) Тәрбиелеу стиліндегі икемсіздік, біркелкі көзқарас.

б ) Бала тәрбиесіндегі қызбалық қатынастың теңсіздігі.

в)   Тәрбие    мен қарым-қатынас  стилінің   тұрақсыздығы мен   жүйесіздігі. Бұл       бала  бойына   өзіндік   "мен"   образы   өзіне   сенімділікті қалыптастыруға кедергі келтіреді.

IV. Ата-ана    тұлғасындағы    жағымсыз    саналардың     басымдылығымен сипатталады.

а) Жанұялық   қарым-қатынастағы   қызбалық   жан күйзелісі, жақтырмау және қанағаттанбаушылық  әдетте   бұл   айқай - ұрыс,   болжау,   қорқыту   болып табылады.

б) Баланың   қарым-қатынастағы басынушылық билікшілдік сапалықлық және пікірдің    нұсқау  беру,  баланы  өзіне   бағындыру  мен   үнемі   тыңдатуға тырысу.

в) Баламен   қарым- қатынаста   өмірдің   мүмкіндігі мен   қабілеттеріне сенбеу дербес әрекеттері мен ойларына күмән келтіру.

       V.  Тәрбиелеу мен қарым-қатынастың негізгі сипатттары жатады.

а) Қайырымдылық.  Мұнда   балаға  ата-ананың   біреуі тарапынан шектен тыс қайырымдылық көрсетіледі.

ә)  Астамшыл қамқорлық. Бұл бала болашағы өміріне қауіп жалғыздықты мойындауға деген мазасыздықтың көрінісі.

б) Балаға  деген  сүйіспеншілік.   Ана  өз  баласының  табиғатын толығымен емес,     оның       идеалды     образдарымен      қылықтарына     деген      ерекше «сүійспеншілігі».

в) Жанұяның    қарым-қатынас  пен   тәрбие   барысындағы   бақылау қадағалау. Бұл   жағдай    баланы    өз    бетінше    ойлап шығармашылық   қабілеттерінің көрінуі  мен  жүзеге  асыруы,   ойлау  икемділігі  жолындағы   басты   кедергі болып  табылады .  Бала  әрекетінің   барлығы   дерлік   ата-ана бақылауынан өтіп  қадағалағандықтан   бала      бойында      дербесшілдікпен      өзінің шығармасын жүзеге асыру мүмкін болмайды.

Әртүрлі әлеуметтік факторлардың арасында кіші мектеп жасындағы балалардың коммуникативтік қабілетінің дамуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі ол – отбасы. Себебі, отбасы - тәрбиенің негізгі институты. Отбасынан үйренгенін адам өмір бойы санасында сақтайды. Отбасының бұлай маңызды болу себебі адам өмірінің біршама уақытын жанұяда өткізеді. Отбасында тұлғаның негіздері қалыптасады. Анасы, әкесі, бауырлары, атасы, апасы және де басқа туыстармен арадағы қарым-қатынас бала дүниеге келе салғаннан басталады. Және осы адамдармен қарым-қатынас орнату арқылы балада тұлғаның құрылымы қалыптаса бастайды [11,13].