Ата -анасы ажырасқан балалар

     Алайда, бұл проблеманың бәрін шешуге болады. Ол үшін жалғыз бала тәрбиелеп отырған әйел өз балаларына ер адамдар туралы жағымсыз түсініктеме қалыптастыратындай іс-әрекет жасамау керек. Өзі бұрыннан танитын немесе сыйласатын ер адамдар мен балалардың арасында жағымды, жақын қарым-қатынас жасауға мүмкіндік жасай білу керек [45, 42-51б]

     Әсіресе, толық емес отбасында ұл балаларға өте қиын болады: олар қоғамды әйел билейді, ал ерлер ешкім емес деген ойға келуі де мүмкін. Осыған қарамастан олар өз аналарын қорғаумен болады да, өз жеке өмірлерін елестете де алмайды. Нәтижесінде, олар өздерінің гетеросексуалды құмарлықтарын сезінбейді де. Кейбір жағдайларда керісінше, жасөспірімдер аналарына қарсы шығып, үйден қашуы да мүмкін. Осының барлығының нәтижесінде жасөспірімдер әйелдерге жаман іс-әрекет жасауға бейім болып тұруы да осыдан.

     Отбасыдағы ата-ананың ажырасу жағдайы тек ұл балаға ғана әсерін тигізіп қоймай, сонымен қатар қыз балаларға да біршама кері әсер етеді. Қыз балаларға да, ұл балаларға секілді әйел мен ер адамның қарым-қатынасы туралы бұрмаланған түсініктер тән болады. Нәтижесінде олардың жыныстық идентификациясы өте өзгермелі келеді [30 350-355].

     Әртүрлі мәліметтерге қарағанда толық емес отбасылар, яғни баламн жалғыз қалған ата-ана 13%-дан 40-45 % аралығында болып отыр. Мұндай отбасылар: ажырасудың салдарынан ата-ананың біреуінің өлімінен, сонымен қатар егер олардың біреуі жұмыс барысымен басқа жақта жүрсе немесе ата-аналары мүлде бірге тұрмаған отбасылар.

    Жоғарыда бөлінген толық  емес отбасының әрқайсысы өз  ерекшеліктері мен бала дамуына  да әсері әр түрлі болады:

• ажырасқан отбасыларда жасөспірім көп жағдайда ата-анасының конфликтілі дисгармониялық қарым-қатынасына куә болады;
• жесір қалған отбасыларда ата-аналарының бірге болғандарын еске түсіру көбіне жағымды эмоциялар тудырады;
• анасымен ғана болатын балалар – нақты, реалды отбаслық қарым-қатынас, отбасылық қызметтерді сезінбейді.

   Қазіргі кезде тек қана аналары бар отбасылар саны көбейіп келеді. 1980 жылы Қазақстанда  тұрмыс құрмаған әйелдердің босануы 10,6 % болса, 1999 жылдан бері  27,9% -ды құрап отыр [39, 322-352б]. 

    Қорыта келгенде, отбасындағы ажырасу жағдайы отбасы мүшелерінің барлығына, соның ішінде, жасөспірімдік шақтағы балаларының енді ғана дамып келе жатқан тұлғалық, эмоционалды, қарым-қатынас және т.б. сфераларына айтарлықтай зардабын тигізеді. Сондықтан да, отбасында ажырасуды болдырмау, олардың алдын-алу жолдарын қарастыру  психолог мамандарының ғана емес, сонымен қатар, жалпы қоғам алдында тұрған үлкен міндет деп санаймын.             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   II. Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің ажырасу жағдайына  бейімделуінің психологиялық ерекшеліктерін эмпирикалық зерттеу бөлімі

 

2.1 Эмпирикалық зерттеудің мақсаты,  обьектісі,  міндеті 

 

Мақсаты:  Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің ажырасу жағдайына бейімделу жағдайларын эмпирикалық зерттеу.

Болжамы: Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің ажырасу жағдайына бейімделуіне байланысты  олардың эмоционалдық-тұлғалық сферасында өзгерістер байқалады.

 

Зерттеу объектісі: Жасөспірімдер тобы (зерттеу тобына ата-анасы ажырасқан жасөспірімдер, бақылау тобына қалыпты отбасы жасөспірімдері қатыстырылды)

 

Зерттеу пәні: Жасөспірімдердің ата-анасының ажырасу жағдайына бейімделуіндегі  тұлғалық-эмоционалдық өзгерістерінің көріну жағдайлары.

 

Зерттеу әдістемелері:

1. Р.Кэттельдің 16 факторлық және адамдық  сұрақтама әдістемесі

2. “Аяқталмаған сөйлемдер” әдістемесі(Сакс-Леви).

3. К. Роджерс және Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық бейімделу

    деңгейін анықтау әдістемесі

 

Зерттеу жүргізілген орын: №1 жалпы білім беретін мектебі.

 

Зерттеу мiндеттерi:

 

1. Әдiстемелер  арқылы зерттеу жүргiзу

2. Зерттелушілердің жеке тұлғалық  моделін жасау.

3. Әдістемелер бойынша  топтық ортақ мәліметтерді өңдеу, сапалық талдау

4. Зерттеу болжамын дәлелдеу (Ч.Спирмен)

5. Зерттеу мәліметтеріне қорытынды жасау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. 2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы

 

1. Р.Кэттелдің 16 факторлық  сұрақтамасына сипаттама

 

Р.Кэттелдің 16 факторлық және адамдық сұрақтамасы зерттеушілердің және тұлғалық сипаттамалары мен интелектуалдық ерекшеліктерін   диагностикалауға арналған. Әдістеме негізгі шкалалаардан және қосымша шкалалардан құралған. Қосымша шкала зерттелушінің жауаптарының қаншалықты деңгейде ақиқат екендігін және өзі туралы біліп дәрежесін анықтау үшін қолданады.

Негізгі факторлық шкалаларға сипаттама.

1. А- фактор «Тұйықтық-ашықтық» шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі дәрежеде орналасуы адамның  неғұрлым тұйық, өз сенімдеріне берік, адамға сенсімдірін, сыншыл, жабыңқы, көңілсіз, ішкі сезімдерін сыртқа шығара бермейтіндігін көрсетеді.

Көрсеткіштердің  керісінше жоғары орналасуы ашықтық, мейірімділік, көңілділік, жаңа ортаға тез үйренушілік, табиғи мінезділік, ортақ іс- әрекетке бейімділігі, өзін қандай ортада болса да дұрыс ұстай білу, iшкі сезімдерін ашық көрсету, жүріс-тұрыс еткіндігін  көрсетеді.

2. А- фактор “Интеллект” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі жағдайы ойлатдағы нақтырақ, біржақтық, төменгі ақыл-ой қàбілетін көрсетеді. Жоғарғы                                                                                                                                                  көрсеткіштер адамның абстрактылы оларға бейімділігі, жоғарғы интеллектуалдылық қабілет, ақыл-ой белсенділігі, көрсетеді.

3. Ñ- фактор “Эмоциналды бақылау” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі деңгейгі адамның эмоциясы  тұрақсыздығы, сезімдік әсердің басындағы  және қиындық жағдаяттарына ішкі тепе-теңдіктің тез бұзылуы, адамдардан қатер-қауіптігін ескереді, жауапкершіліктен бас тарту, қызығушылығы тұрақсыз. Көрсеткіштердің жоғарғы деңгейі эмоциялық тұрақсыздықты, сыртқы жағдайда реалды бағалай алуы, кез-келген ситуацияда өз-өзін ұстауы білу және басқару, қызығуларының тұрақтылығы, өз ісіне деген тұңғұйықтылық көрсетеді.

4. Å - фактор “Бағынушылық-басымдылық” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі жағдаятта адам мінезінің жұмсақтығы, тәуекелшілдігі, енжарлық бағыныштылық, ұялшақтық білдіреді. Көрсеткіштердің жоғары орналасты, басымдылық, бағынушылық, өзіне сенімділік, тәуелсіз, кей жағдайда дөрекілікке бейімділігін көрсетеді.

5. F- фактор  “Ұстамдылық -экспресивтілік” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі деңгейі адамның өзіне талдауға бейімділігі, көз сезімділігі, өте нàқ, ұсақ нәрселерге үлкею әрі беретіндігін, кейін жағдайға депрессияға бейімділігі көрінеді.

Жоғарғы көрсеткіштерде ашықтық, көңілділік, қызу қандылықты көрсетеді.

6. G- фактор “Ережелерге қатынас” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі дәрежесі адамның жайлы қабылданған нормаларға көрсеткіші, ережелердей нақтылау,тұрақсыздық, тәуелсіздік, жауапкершілдіксіз, эмоциялық күйлердің ықыласпен жүретінін білдіреді.

Жоғары көрсеткіш ережедай қатаң сақтап,жауапкершілік жоғарыда, мінезі мықты, мақсатқа жетудің табанбай,тәртіптілікті көрсетеді.

7. H- фактор “Ұяңдық-батылдық” шкаласы Көрсеткіштердің төменгі жағдайы  батылсыздық, ұялшақтық, өзіне  сенімсіздік, үрейшілдігі, үрей сезімталдықты,көрсетеді.

Жоғарғы көрсеткіштердің батыл, тәуелділікті, белсенділікті,ұялшақтықты қызу қаталдық, өзіне деген сенімділікті екі  қàбiлеттілігінің басымдылығын көрсетеді.

8. I- фактор “ Қатыгездік-сезімталдық ” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі жағдайы орналасуы қаталдық, қатыгездік, ýйымтеялық тұрақтылықты көрсетеді.

Жоғарғы көрсеткіштердің адамның сезімталдығы, тәуелділігі,сақтығы, сезімдерінің жоғарылуға, мейірімділігі, жұмсақтығын көрсетеді.

9. L- фактор “ Сенгіштік-күмәншілдік ” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі жағдайы адамның төңірегіндегі оқығàндарға деген сезінгіштігі, тез келіседі.

10. M- фактор “ Құпиялық дему ” шкаласы. Көрсеткіштердің жоғары жағдайы адамның құпиялды жоқ жоқ нақты әрекет жасайтыны, тек өзі қызығулары жүреді, әдеттей тыс жағдайда алыс елін көрсетеді. Жоғары көрсеткіштер адамның ішкі купиясын көрсетеді.

11. N- фактор “ Бірбеткейлік-дипломатиялық ” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі жағдайы бірбеткейлік, ұстамсыз, тәжірбесіз, аңқау.  Жоғарғы көрсеткіштер тәжірибелілігі, өзін қандай ортада болса да жақсы ұстай алады.

12. O- фактор  “ Өзіне сенімділік-мазасыздық ” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі жағдайы адамның өзіне деген сенімділігі, көңiлдiлiк, бекемділігі, қуатты, алаңсыз,көрсетеді.

жоғары көрсеткіштердің адамның өзіне сенімсіздігі, кiнәлiлiк, сеiзiмнiң жоғàрылығы көрсетеді.

13. Q1- фактор “Консерватизм-радикалсыз”  шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі жағдайы адамның қàлыптасқан ережелілерге сүйенетіндігі, дәстүрлі қиындықтарды бастап кешіру, жаңа нәрсеге әр қашан күмәнмен қарайд., ñàëò. Жоғары көрсеткіштер әркім ойлағыштық,  жоғарылығын көрсетеді.

4. Q2- фактор “ Көнбестік ” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгі жағдайы топқà бейімділік, тәуелділік, сүйенгіш, қоғамдық пiкiрге бой ұсынғыш, өз бастамасы жоқ,, өзгелердің ықыласымын  жүргенді, басқалардың өзін үнемі қолдап тұрғаны қаламның қоғамдық ережелерді орындайтыны, өз эмоциялық күлкілерің әсірінен жүгетінін, өз-өзін басқа да  алмайтыны, өзіне бақылауының төменділігі, шиеленісуді көрсетеді. Жоғары көрсеткіштер адамның өзіндік бақылауының жоғарлығы, әлеуметті ережелерінде қабылдай алатыны, өзінің эмоциялары мен сезімдері басқа да алатыны, мақсатқа бағытталғандығын көрсетеді.

16. Q4- фактор “Ішкі шиеленісу” шкаласы. Көрсеткіштердің төменгіжағдайы  адамның ішкі шиеленісуі деңгейінің қалыптылығы, ұстандылығы, бірнеше әлсiздiгін, қиынырақ жағдай флруксурацияға тез ұшырайтындығын көрсетті.

Жоғарғы көрсеткіштер адамның ішкі деңгейінің жоғарлығын, неғұрлым  көредің эмоция, жайлы белсенділігін, ашуланғыштық, сезім тұрақсыздығын,  көрсетеді.

 

2. “Аяқталмаған  сөйлемдер” әдістемесі.

Аяқталмаған сөлемдер әдістемесі психодиагностикалық тәжірибеде бұрыннан қолданылып келеді. Зерттеу процедурасын дұрыс құрғанда және зерттелінушімен өзара-әрекеттесу процесінде сенімді қарым-қатынастық жағдай жасағанда алынған нәтиженің анықтығы біршама жоғарылайды. Мысалы: стандартталынған сұраулама тестіге қарағанда жоғары болады.

А.С.Ә зерттеу пәні болып әртүрлі авторлардың тұлғалық бейімделу  көрсеткіші ретінде (Д.Роттер), ( А.Левингер) психикалық даму стадиясы және т.б. қарастыруға болады. Отандық психологияда әдіс тұлғаның қатынасын зерттеуде жиі қолданылады.

Бұл әдістеменің нәтижесін өңдеу вариантты болып 5-балды шкаланы қолдану болады, бұған сәйкес әр аяқталу сөзсіз жағымсыз (-2), жағымсыздау (-1), талғаусыз (0), жағымдырақ (+1) немесе сөзсіз жағымды (+2).

Тестілеу 20 минуттан бірнеше сағатқа дейін бұл зерттелушінің тұлғасына байланысты созылады.

Нұсқау: «Бланктағы аяқталмаған сөйлемдерді бір немесе бірнеше сөз арқылы толтыруыңыз керек».

Бұл әр топқа сөйлемдер арқылы жағымды, жағымсыз немқұрайлық қатынастың берілген жүйесін анықтауға мінездемелейді.

Көптеген маған жанұя...

А- бақытсыз, ажырасқан -2

Б- күйгелекті, бір-бірін жаратпайды -1

В- бәрі бірдей.

   Бұндай сандық  баға зерттеушінің дисгармониялық  қатынас жүйесін анықтауды жеңілдетеді. Яғни ең негізгісі, толтырылған  сөйлемдердің сапалылығы. Әдістеме  негізінде қатынастардың төмендегі  бағыттары айқындалады

 

№	Ұсынылған топ.	Тапсырма №
1.	Әкесіне деген қатынас	1	16	31	46
2.	Өзіне деген қатынас	2	17	32	47
3.	Таратылмаған мүмкіншілігі	3	18	33	48
4.	Бағынушыға деген қатынас	4	19	34	49
5.	Болашаққа деген қатынас	5	20	35	50
6.	Жоғары тұрған адамдарға деген қатынас	6	21	36	51
7.	Қорқыныш және сақтану	7	22	37	52
8.	Достарына деген қатынас	8	23	38	53
9.	Өткен шағына деген қатынас	9	24	39	54
10.	Қарама-қарсы жыныс өкілдеріне қатынас	10	25	40	55
11.	Жыныстық қатынас	11	26	41	56
12.	Жанұясына деген қатынас	12	27	42	57
13.	Ұжымына деген қатынас	13	28	43	58
14.	Анасына деген қатынас	14	29	44	59
15.	Кінәлі сезімі	15	30	45	60