Ата -анасы ажырасқан балалар

 

 

3. К. Роджерс және Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық бейімделу деңгейін анықтау әдістемесі

 

     Әлеуметтік-психологиялық  бейімделу деңгейін анықтауға арналған әдістемені К.Роджерс және Р.Даймонд ұсынған.

     Адам қарым-қатынасының  әлеуметтік ортамен және өз-өзімен  қарым-қатынас жасау моделі тұлғаның  субъект ретіндегі өзіндік дамуы, өзінің мінез-құлқына жауап бере  алуы концепциясынан шығып отыр. Әдістеме 101 пайымдаудан шығады, оның ішінде 36-сы тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделу критериіне сәйкес келеді (қандай да мағынада олар тұлғалық дамудың критериімен сәйкес келеді, оның ішінде- өзінің адамгершілігін сезіну, басқаларды құрметтей білу, қарым-қатынаста және іс-әрекетте шынайы ашықтық, өз қиындықтарын түсінуі және оларды жеңуге деген ұмтылыстың болуы т.б. ), 37-сі дезадаптация критериіне (өзін және өзглерді қабылдамау, қорғаныс «барьерларының» болуы, психикалық процестердің икемсіздігі); 28 пікір бейтарап. Соңғыларға сонымен қатар бақылау шкаласы қосылған («жалған» шкала).

Әдістеменің сипаттамасы:

   Әдістеме зерттелінушілерге  жеті сатылы шкаладан тұратын  пікірлер көрсетілген шағын дәптер  түрінде ұсынылады (бір рет қолдануға ғана жарамды). Төменде әдістеменің мазмұны мен нұсқасы берілген.

Нұсқасы: «Келесі беттерде адам мінез-құлқы, оның ойлары, қайғырулары туралы пікірлер көрсетілген. Әрбір пікірді оқи отырып, оның қаншалықты сізге қатысты екендігін ойланып алу керек және пкірлердің төменгі жағында орналасқан сандардың біреуін белгілеңіз: 1,2,3,4,5,6,7- бұл қаншалықты сізге сәйкес келетіндігіне байланысты.

    Егер пікірдің  мазмұны сізге мүлдем қатысты  емес болса,- 1 санын белгілеңіз. Егер айтылған нәрсе сізге сәйкес келмесе,-2 санын белгілеңіз. Егер сіз айтылған пікірді өзіңізге сәйкес деп ойлап, бірақ күмәндансаңыз,- 3 санын белгілеу қажет. Айтылған пікірдің сізг сәйкес келетінін немесе келмейтінін шеше алмасаңыз,-4 санын белгілеңіз. Егер сіз айтылған пікірдің сізге сәйкес келмейтінін байқап,бірақ бұған сенімсіз болсаңыз, онда-5 санын белгілеу керек. Ал егер пікірде айтылған нәрсе сізге қатысты болса,-6 санын белгілеңіз. Ең соңында, пікірді оқып шығып: «Бұл дәл мен туралы, маған өте ұқсайды» деп айтуыңыз мүмкін. Мұндай жағдайда-7 санын белгілейсіз.

    Әрбір санның  не мағына беретіні әрбір парақтың  үстіңгі және төменгі жақтарында  көрсетілген».

    Әдістеме сатыларының  мағыналары:

Маған мүлдем сәйкес келмейді-1;

Маған сәйкес келмейді-2;

Маған сәйкес келмейтін сияқты-3;

Білмеймін-4;

Маған сәйкес келетін сияқты-5;

Маған сәйкес келеді-6;

Дәл мен туралы -7;

 

   

  

2.3 Мәліметтердің сандық өңдеуі мен сапалық талдауы

 

1-кесте Зерттеу тобының  Р.Кэттелдің 16 факторлық сұрақтамасы бойынша топтық көрсеткіштері

 

№	А	В	С	Е	F	G	H	I	L	M	N	O	Q	Q	Q	Q
1	7	5	5	7	4	9	4	6	5	3	6	4	5	7	9	4
2	9	3	5	7	6	6	9	8	7	7	5	5	6	6	7	5
3	9	5	6	6	6	5	8	5	7	6	4	7	3	3	6	7
4	9	5	9	8	7	7	6	5	6	8	7	7	6	6	4	4
5	8	5	7	8	5	7	6	6	7	5	8	6	7	7	7	6
6	6	7	7	5	6	7	7	9	5	4	8	5	5	5	6	5
7	8	7	8	5	6	6	5	4	5	5	5	6	5	5	6	4
8	7	3	4	6	5	8	9	6	8	8	7	4	5	5	6	5
9	8	3	4	8	4	4	7	5	6	8	5	6	7	6	5	7
10	7	4	5	8	4	5	6	7	7	4	6	6	7	6	7	6
11	7	3	4	5	7	8	5	7	4	5	6	4	6	4	4	7
12	8	5	3	4	6	6	5	8	8	8	9	3	8	7	6	7
13	5	5	3	8	4	10	7	6	3	8	8	3	6	7	8	6
14	9	4	5	9	5	5	3	6	6	8	9	3	4	7	6	4
15	6	4	4	6	3	4	7	5	8	7	7	3	6	6	7	5
16	8	3	5	9	3	7	8	6	4	3	6	4	6	6	7	6
∑	70	91	57	83	73	59	80	61	125	83	93	116	81	72	62	102
M	4,4	5,7	3,6	5,2	4,6	3,7	5	3,8	7,8	5,2	5,8	7,3	5,1	4,5	3,9	6,4

 

2-кесте Бақылау тобының  Р.Кэттельдің 16 факторлық сұрақтамасы бойынша топтық көрсеткіштері

№	А	В	С	Е	F	G	H	I	L	M	N	O	Q	Q	Q	Q
1	7	5	5	7	4	9	4	6	5	3	6	4	5	7	9	4
2	9	8	5	7	6	6	9	8	7	7	5	5	6	6	7	5
3	9	5	6	6	6	5	8	5	7	6	4	7	3	3	6	7
4	9	5	9	8	7	7	6	5	6	8	7	7	6	6	4	4
5	8	5	7	8	5	7	6	6	7	5	8	6	7	7	7	6
6	6	7	7	5	6	7	7	9	5	4	8	5	5	5	6	5
7	8	7	8	5	6	6	5	4	5	5	5	6	5	5	6	4
8	7	6	4	6	5	8	9	6	8	8	7	4	5	5	6	5
9	8	3	4	8	4	4	7	5	6	8	5	6	7	6	5	7
10	7	4	5	8	4	5	6	7	7	4	6	6	7	6	7	6
11	7	5	4	5	7	8	5	7	4	5	6	4	6	4	4	7
12	8	5	3	4	6	6	5	8	8	8	9	3	8	7	6	7
13	5	5	3	8	4	10	7	6	3	8	8	3	6	7	8	6
14	9	4	5	9	5	5	3	6	6	8	9	3	4	7	6	4
15	6	4	4	6	3	4	7	5	8	7	7	3	6	6	7	5
16	8	7	5	9	3	7	8	6	4	3	6	4	6	6	7	6
∑	131	121	139	128	120	99	118	115	67	91	100	89	107	59	129	88
M	8,2	7,6	8,7	8	7,5	6,2	7,4	7,2	4,2	5,7	6,3	5,6	6,7	3,7	8,1	5,5

 

3-кесте Зерттеу және бақылау тобының  Р. Кэттельдің 16 факторлық сұрақтамасы бойынша салыстырмалы жиынтық мәліметтері

 

№	ФАКТОРЛАР СИПАТТАМАСЫ	Зерттеу тобы	Бақылау тобы
À	Тұйықтық-ашықтық	4,4	8,2
Â	Пíталлант	5,7	7,6
Ñ	Эмоционалды тұрақтылық	3,6	8,7
Å	Басымдылық-бағыншылық	5,2	8
F	Ұстамдылық-экспрессивтілік	4,6	7,5
G	Ережелерге қатынас	3,7	6,2
H	Ұяңдық-батылдық	5	7,4
I	Қатыгездік-сезімталдық	3,8	7,2
L	Сенгіштік-күмәншілдік	7,8	4,2
M	Құпиялық дему	5,2	5,7
N	Бірбеткейлік-дипломатиялық	5,8	6,3
O	Өзіне сенімділік-мазасыздық	7,3	5,6
Q1	Консерватизм-радикалсыз	5,1	6,7
Q2	Көнбестік	4,5	3,7
Q3	Өзіндік бақылау	3,9	8,1
Q4	Ішкі шиеленушілік	6,4	5,5

 

Зерттеу мәліметтерін сапалық талдауды Д.Кэттельдің 16 факторлық сұрақтамасының зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сай іріктелініп алынған бірқатар факторларынан бастаймыз. Бұл әдістемені қолданудағы біздің басты мақсатымыз - ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің жеке тұлғалық қасиет-сапалары эмоционалдық айқындау. Сондықтан да мәліметтердің сапалық талдауы кезінде біз зерттеу мақсаты үшін маңызды саналатын факторларға ғана тоқталмақпыз. Ал, жалпы факторлардың мәліметтік көрсеткіші жұмыстың зерттеу мәліметтерін сандық өңдеу кестелерінде толығымен бейнеленген.

Зерттеу тобында “тұйықтық- ашықтық ” (А- факторы) көрсеткіштерінің төменгi дәрежеде орналасуы ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің тұйық, адамғà сенетін, сыншыл, жабыңқы, көңiлсiз, iшкi сезімдерін сыртқà шығару керектігін көрсетіп отыр. Бұл көрсеткіштерді зерттеу тобындағы жасөспірімдердің ата-анасының ажырасуы жағдайындағы психикалық тұрақсыздық жағдайымен түсіндіруге болады. Ал, бақылау тобында  бұл фактор бойынша ашықтық, мейірiмдiлiк, көңiлдiлiк, жаңа ортаға тез үйренушiлiк, табуға мiнездiлiк, ортақ iс-әрекетке бейiмділік, өзiн қандай ортада болса да дұрыс ұстап бiлу, iшкі сезiмдерін ашық көрсету, жүріс-тұрыс еркiндiгiн көрсетеді.

Эмоционалды бақылау (Ñ-факторы) көрсеткіштері зерттеу тобындағы жасөспірімдердің эмоционалды тұрақсыздығын, еріктік әлсіздігін, сезімдік әсерлердің басымдығын  және қиындық жағғдайында iшкi тепе-теңдіктің тез бұзылуы, адамдармен қарым-қатынаста өзгермелі, жауапкершіліктен бас тарту, қызығулары тұрақсыздығын көрсетеді. Бұл мәліметтер бізге жасөспірімдердің психикасына отбасылық қиындықтар (конфликт, ажырасу, мүлікті бөлісу т.б.) ауыр әсер ететінін және ол өз кезегінде жасөспірімнің тұлғалық-эмоционалдық сферасында күрделі дағдарыстар тудыратынын айғақтайды. Бақылау тобындағы көрсеткіштердің жоғарғы деңгейінен эмоционалды тұрақтылықты, ұтамдылықты, сыртқы жағдайларды реалды бағалай алу,кез-келген ситуацияда өз-өзін ұстап білу және басқару,қызығуларының тұрақтылығын байқауға болады.

Зерттеу тобы жасөспірімдері “ұяңдық-батылдық” (H- факторы) бойынша да батылсыздық, ұялшақтық,  өзiне  сенімсіздік, үрейшілдік, үлкен сезімталдықты жағдайындағы мәліметтерді береді. Бұл жайтты семьялық жағдайлардың жасөспірімнің ситуациялық және тұлғалық мазасыздану деңгейіне тікелей әсерінің нәтижесі деп бағалауға болады. Бақылау тобындағы көрсеткіштер жасөспірімдердің батыл, тәуелшіл, белсенді, эмоционалдық қызу қандылық, өзіне деген сенімділікті мәліметтерін береді.

Қатыгездік-сезімталдық (I-факторы) мәліметтері бұл жасөспірімдердің бойында біртіндеп қаталдық, қатыгездік, қоршаған адамдарға деген эмоциалық сезімдердің азаюына әкелетіні туралы хабар береді.   Ата-анасының ажырасуы жасөспірімдер тұлғасында бастапқыда сезімталдық әсер бергенімен отбасылық жағдайдың шиеленісуі барысында мінез-құлықтың кейбір қатігездік элементтері пайда бола бастайды. Керісінше үйлесімді дамыған жанұядағы жасөспірімдер бойында сезімталдық, эмоциалық сезімдерінің жоғарлығын, мейірімділік көрсеткіштерін байқауға болады..