Жасөспірімдердің қарым-қатынас деңгейін эксперименталды зерттеу

 

Мазмұны

 

Кіріспе ..........................................................................................................................3

I Құқық бұзушы жасөспірімдердің қылмысқа баруында қарым-қатынастың алатын орны.

 

1.1 Жасөспірім шақтағы қарым-қатынастың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері ..............................................................................................................7  

1.2 Жасөспірім шақтағы құқық  бұзушылар және қылмыстық психологиялық  аспектілері .................................................................................................................18

1.3 жасөспірімдер арасындағы қалмыстың  алдын-алу шараларындағы психологтың  ролі ......................................................................................................31

 

II Жасөспірімдердің қарым-қатынас деңгейін эксперименталды зерттеу

 

2.1 Құқық бұзушы жасөспірімдердің  қылмысқа баруында қарым-қатынастың  деңгейін зерттеу процедуралары ............................................................................35

2.2 Жасөспірімдердің қарым-қатынасын  зерттеу әдістемелердің нәтижелерін  сандық және сапалық талдау ..................................................................................40

2.3 Зерттеу процедурасының нәтижелерін  талдау ...............................................50

 

Қорытынды ...............................................................................................................60

 

Қолданылған әдебиеттер .........................................................................................63

 

Қосымшалар

 

 

 

 

Кіріспе

 

Бұл жұмыста жасөспірім балалардың құқық бұзу әрекеттерін, олардың қылмысқа баруындағы қарым-қатынастың алатын орнын, психологиялық ерекшеліктерін анықтау мәселесі кеңінен қаралады.

  Өзектілігі: Жасөспірімдер бойында құқық бұзушылықтың қалыптасуы және оған әлеуметтік ортаның тигізетін әсерін анықтау қазіргі заманның негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Белгілі бір қоғам ортасында адамдар көптеген дағдарыстан өтеді. Солардың ішінде балалық шақпен ересектік кезең арасындағы аралық және өтпелі кезең болып табылатын жасөспірімдік кезең кеңінен қаралады. Бұл кезең жеке тұлға ретінде қалыптасып, өмірлік жоспар құруда жауапкершілікті талап ететін кезең болып табылады. Жасөспірімдер негізгі қасиеттермен сапаларды қарым-қатынастың өзіндік жеке тәжірибесімен жанұядағы, мектептегі, көшедегі үздіксіз қатынастар арқылы игереді. Қарым-қатынас тұлға қалыптасуының қажетті және жалпыға тән шарты. Жасөспірімдер үшін қарым-қатынас осы кезеңнің басты тенденциясы, тұлғалық өзара қарым-қатынастың спецификалық түрі болып табылады осы қарым-қатына көмегімен іс-әрекеттің түрлі сферасында жасөспірімдер бойында жаңа психикалық және тұлғалық қасиеттермен өзара әрекеттестіктің қажетті дағдылары қалыптасады. Осы жаңа тұлғалық қасиеттермендағдыларды игеру барысында қоғамдағы жаңа қарым-қатынастармен байланысқан көптеген жаңа проблемалар туындайды. Жасөспірімдердің осы қиыншылықтармен күресуі, оларға төтеп беруі немесе керісінше қауқарсыздығы олардың алдағы өмірінің тұрлі сфераларынан көрінетін өзара қарым-қатынастарға тәуелді болады. Осының негізінде жасөспірімдер бойынан қоғамға жат қылықтар, әлеуметтік тұрғыдан қорлдау таппайтын мінез-құлықтың қалыптасуына еліміздегі күрделі әлеуметтік-эканомикалық жағдайлар мен қазіргі қоғамның негізгі проблемалары болып табылатын сыртқы күштер: жұмыссыздық. Материалды жағынан жеткілікті қамтылмаған жанұялық жағдай, ішімдікке салыну, нашақорлық дерті, әртүрлі таптар арасындағы субмәдениеттер, омір сүру деңгейінің төмендеуі өз әсерін тигізеді. Осы факторлар жалпы адмзатты ғана емес, жасөспірімдерді де қоғамға, құқыққа қарсы әрекет етуге итермелеп, тіпті қылмыс жасауға мәжбүр етеді. Негізінен, қылмыс – бұләлеуметтік және психологиялық факторлардың өзара әрекеттесуі болып табылады. Егер қылмыс феномені белгілі критерилер көлеміне сәйкес дамыса, онда жасөспірімнің қоршаған ортасы: жанұясы, құрдастары, мектебі, достары, оқу немесе жұмыс орны және әлеуметтік – экономикалық жағдайлар жатады. Осы факторлардың әр қайсысы қарым-қатынас деңгейінің тым төмен немесе тым жоғары болуынан жасөспірімдердің құқыққа қарсы әрекет етулеріне өз әсерін тигізеді. Осының негізінде біздің қоғамымызда жасөспірімдер арасында қылмыстың өршуі, ұйымдасып немесе ұсақ-түйек қылмыстық әрекет атқару кең тарала бастады. Жасөспірімдердің құқыққа қарсы әрекет етуі, қоғамға айналадағы адамдарға қауіп төндіруі қылмыстық жауапкершілікке апарып, көп адамдар бойында мазасыздық сезімін тудырады. Сондықтан мұндай құқыққа қарсы жасалынған әрекеттердің етек алуы жасөспірімдер қарым-қатынасының төмендеуімен байланысты болады және осы құқық бұзушылық әрекеттерінің алдын алуда қылмыс, құқық нормаларын әлеуметтік көзқарастар жүйесі ретінде қарастырып, қылмыстың алғышарттарымен қарым-қатынас аспектілерінің тигізер әсерін анықтау мағызды болып келеді. /9 – 52/

     Белгілі дәрігер-педагог Б.Спок: «Қылмыскер – жазаланғаан, қайғы – қасырет шеккен тұлғалардан емес, керісінше қарым-қатынас барысында сүйіспеншілік пен махаббатқа мұқтаж болған тұлғалардан шығады» - деп айтып кеткен.

     И.А. Ильин айтуы бойынша «Заңды және құқық нормаларын сақтау оларды қорғау, өзіне жүктелген мемлекеттік міндеттерді өз бетімен орындау, сонымен қатар өз өміріне құқыққа қарсы әрекеттер, қылмыс жасамау қарым-қатынастың қалыпты түрде құрылуын талап етеді». /7 – 43/

    Біздің зерттеу жұмысымыздың алда қарастыратын мәселесі психологиямен заң ғылымдарында ерекше орын алып, түрлі тұрғыда қарастырылады.

 

Зерттеу мақсаты:

     Жасөспірімдердің бойында  құқық бұзушылық қасиеттердің  қалыптасуына әсер ететін қарым-қатынас  деңгейін және қарым-қатынас кезеңіндегі өзін-өзі бақылау деңгейінің шарттарын анықтау.

 

Зерттеу міндеттері:

1. Тақырып бойынша материалдар жинақтау және шолу жасау.
2. Тақырыптың теориялық мазмұнын ашу.
3. Жасөспірімдердің қарым-қатынас деңгейін анықтау.
4. Зерттеу барысын ұйымдастыруда тақырыпқа байланысты әдістемелерді таңдау және өңдеу.
5. Математикалық-статистикалық талдау жүргізу.
6. Жасөспірімдер қарым-қатынасы мен қарым-қатынастағы өзін-өзі бақылау және қылмыс туралы көзқарастар арасындағы сандық және сапалық байланыстарды табу.

 

Зерттеу обьектісі: Құқық бұзушы жасөспірімдер.

 

Зерттеу пәні: Құқық бұзушы жасөспірімдердің қылмысқа баруындағы қарым-қатынастың алатын орны.

 

Болжам (негізгі): Жасөспірім балаларды құқық бұзушылыққа /қылмыс жасауға/ итермелеуде қарым-қатынастың әсері бар

• Егер жасөспірімдер қырым-қатынас тым жоғары болс онда қарым-қатынас кезіндегі өзін-өзі бақылауы төмен болады.

 

Теориялық маңыздылығы: Әдебиеттерді талдау нәтижелері құқық бұзушылық немесе қоғамға қарсы әрекеттердің қалыптасуының, яғни қарым-қатынас ерекшеліктерінің әсер етуі біздің ойымызша әлі зерттелінуі қажет екендігін көрсетеді.

      Осы жұмыста жасөспірімдер  бойында құқық бұзу әрекеттерінің  психологиялық аспектілері қарым-қатынас  пен құндылықтар бағдары арқылы  жүзеге асатындығын қарастырамыз. Себебі, бала дүниеге келгеннен бастап, белгілі бір қарым-қатынас ортасына түсіп, әлеуметтік, жанұялық нұсқаулар арқылы білімін жинақтап, жасөспірімдік кезеңде осы білімдерді құқықтық нұсқауда толықтырады, ал әлеуметтену барыснда қарым-қатынасы әрі қарай қалыптасып, күрделене түседі. Осыған байланысты құқық бұзушылық әрекеттердің психологиялық аспектілерінің негізгі болып табылатын қарым-қатынас процесінің деңгейін анықтау бізідң жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.

        Практикалық маңыздылығы: Жасөспірімдердіңқұқық және қылмыс туралы көзқарастарын анықтап, құқыққа қарсы әрекеттердің қалыптасуына қарым-қатынастың тигізер әсерін зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, алынған мәліметтерді практикада: жасөспірімдермен жеке жұмыс жасау кезінде, кеңес беру, психологиялық түзету , білім беру барысында қолдануға болады. Бұл жұмыстан алынатын мәліметтерге: жасөспірімдер арасында түрлі жағымсыз жағдайлардың және қарым-қатынастың негізінде туындайтын қылмыстың алдын алу шаралары мен қылмысты болдырмаудың алғышарттарын жатқызуға болады.

       Әсіресе қазіргі  кезде жасөспірімдер арасында  қылмыс өрши түсуде. Осы себепті  құқық бұзушы жасөспірімдердің  қарым-қатынас деңгейін кеңес  беру, индивидуальды сауалнама, әңгімелесу, психологиялық түзету жұмыстарын  жүргізу арқылы оларға  психологиялық сараптама жасау негізінде анықтай аламыз.

       Зерттеу әдіснамасы: Бұл жұмыста бірнеше авторлардың жұмыстарына тоқталып өтпекпіз. Олар: К.Левин, Б.Б. Нусхаева, Г.С. Абрамова, А.П. Гусков, В.Л. Васильев, Д.Б. Эриксон, И.С. Кон, Т.В. Драгунева, А. Гезен еңбектерң.

      Дипломдық жұмыс  құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және  әдебиеттер тізімінен, қосымшадан  тұрады. 

 

 

       I Құқық бұзушы жасөспірімдердің қылмысқа баруында қарым-қатынастың алатын орны.

1. Жасөспірімдік шақтағы қарым-қатынастың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері

  Жасөспірімдік кезең – жеке  тұлға ретінде қалыптасып, қоғамның  түрлі сфераларына етене араласып, өмірлік жоспарды құруда жауапкершілікті  талап ететін кезең болып саналады. Жасөспірімдік кезең барлық қоғамда емес, тек өркениеттің жоғарғы деңгейінен көрініс алады. Бұл кезең әдебиеттерде: Жасөспірімдік, өтпелі, аралық, пубертальды,пубертатты, жыныстық жетілудің бастама алуы, т.б. деп те қарастырылады. Осы түрлі атаулар жасөспірім өмірінде болып жатқан өзгерістерді жан-жақты бейнелейді. Бұл кезеңнің жас ерекшелік аралығын қамтитынын айтып кеткен жөн болар еді. Ал қазіргі кезде Еуропа елдерінде жасөспірімдік кезең болып 16-21 жас аралығы есептелінеді.

    Жасөспірімдік кезеңнің  басталуы дене бітімінің тез күрделенуімен, екіншілік сексуальды белгілердің дамуы және бойдың аяқ асты тез қарқынды өсуімен ерекшелінеді. Қыз балаларда бұл процесс ұл балаларға қарағанда (14-15 жас) 2 жыл ерте басталып, біршама қысқа уақыт бойы жалғасады (13-14 жас). Бұл кезең сексуальды энергиямен сексуальды тілектердің анық көрінуі болып табылады. Соның ішінде ұл балаларда жасөспірімдердің биологиялық жетілу кезеңімен қызығушылықтарының даму кезеңі сәйкес келеді. Бір жағынан оның өзін бұрын қызықтырған нәрселерге деген қызығушылығы жоғалады. Мұнда қалыптасқан дағдылармен мінез-құлық механизмдері қалыпты болады. Екінші жағынан жаңа қызығушылықтар: Эротикалық сипаттағы жаңа кітаптарға деген өткір сексуальды қызығушылық пайда болады. Осылардың ішінен айырмашылықты табу мақсатында қызығушылықтар ядросы таңдалады. Бұл басында романтикалық ұмтылыстар, кейін жасөспірім таңдаған негізгі өмір ағымымен байланысқанбір тұрақты қызығушылыққа шынайы және практикалық таңдау жасау негізінде өтеді.

     Бұл кезеңдегі жетекші  іс-әрекет болып-құрдастарымен интимді-тұлғалық қарым-қатынастарды игеру негізінде ересек адамдар қайта жаңғыртудың өзіндік бейнедегі формасы болып табылады. Ересектермен салыстырғанда құрдастарымен қарым-қатынас орнату маңызды болып келеді және жасөспірімөзінің геноалогиялық жанұясының көмегінсіз әлеуметтік мәселелерге араласа бастады. /1-85/

       Жасөспірімдік  шақтағы балалардың мінез-құлық  және қызығушылық және биологиялық  жетілу ерекшеліктерін американ  психологі А. Гезен қарастырды. Оның  пікірінше, балалық шақтан ересектік кезеңге өту 11-22 жас аралығында өтеді. Соның ішінде 5 жыл (11-16 жас аралығы) ерекше маңызға ие:

       «10 жастағы бала» - сенгіш, тұрақсыз, келбетіне көп  кқңіл бөле бермейді, өмірді, қоршаған  әлемді оңай қабылдайды.

    «11 жастағы бала» - импульсивті, көңіл-күйі құбылмалы, ата-анасына қарсылық көрсете бастайды, құрдастарымен көп келісе алмайды.

         «12 жастағы  бала» - ашушаңдық бірте-бірте сейіле  бастайды, әлемге деген қатынасы  позитивті, жанұяға тәуелді болмау  сезімі жоғарлайды, құрдастары мен  қарым-қатынасы тереңдейді, өзінің сыртқы түр-келбетіне мән бере бастайды, қарсы жынытыларға деген қызығушылығы жоғарлайды.

    «13 жастағы жасөспірім» - интроверт, өзіне деген сыни  көзқарас қалыптасады, ата-анасына  сыни қатынаста, достықта таңдау  жасайды.

         «14 жастағы жасөспірім» - экстроверт, күш қуатқа толы, қарым-қатынас аумағы кеңейеді, өз-өзіне сенімді, басқа адамдарға деген қызығушылық артады, өзіндік ойы қалыптасып, өзін кейіпкермен салыстырады.

       «15 жастағы жасөспірім» - индивидуалды айырмашылықтары: тәуелсіз болу рухы, сыртқы бақылаудын еркін болу, саналы өзіндік тәрбиелеу бастамасы, жағымсыз әсерлерді қабылдау.

        «16 жастағы  жасөспірім» - тепе-теңдік, өмірге деген  қызығушылықтар, ішкі өзектілік, эмоцианальды  тұрақтылық, қарым-қатынасшылдық жоғарлайды.  /2-29/

      Жаөспірім шақтың (12-16 жас) келесідегідей психологиялық ерекшедіктері бар:

- Ағзаның жедел физиологиялық  құрылуы мен интенсивті жыныстық  жетілудің дамуы;

- Эмоционалды тұрақсыздық, эмоциямен  көңіл-күйді басқара алмау;

- даралық қасиеттеріне өзіндік тұжырым жасау; ересектер мен қарым-қатынаста конфликтінің туындау мүмкіндіктері және қиыншылықтардың туындауы; жағымсыз қылықтар таныту; қырсықтық үлкендерге қарсы шығу; табысқа жету; мектептегі және жұмыс орынағы (жасына сай беделдің болмауы, қойылған талаптарға қарсылық таныту, ата-аналар мен мұғалімдердің жағымсыз жақтарын қабылдау), іс-әрекетте бәрі біршілік таныту;

- жетекші іс-әрекет құрдастарымен  қарым-қатынас, мінез-құлықтың жаңа  формаларына және өзіне жақсы  дос іздеу құрдастары жағынан сыйластық сезіміне ие болуға қажеттілігі негізінде адамдармен қарым-қатынас құру формаларын игеру;

- мінез акцентуациясымен мінез-құлықтың  дезадаптивті формаларының туындау  мүмкіндіктері.

- өзіндік жеке көзқарастың, пікірдің  қалыптасуы, ересектердің бұйрықтарына қарсылық көрсету, өз бетімен рефентті топтарды таңдау;

- құрдастарымен қарым-қатынаста  жоғары сенімділік және конформизм  сезімінің көрінуі, өзбеттіліктің  төмендігі;

- логикалы ойлаудың абстрактілі  түсініктерді өзіндік талдау  және теориялық қарастыру мүмкіндігінің дамуы;

- іс-әрекетпен өзіндік бақылауды  жоспарлауда қиыншылықтардың туындауы;

- жоғары эмоцианальдылық, импульсивтік, қарама-қайшылықтардың көрініс алуы;

- өзіндік тұжырымдау тәсілі  ретінде агрессивтілікке, талабы  жоғары әрекеттерді жасауға икемделу;

- сексуальды елігумен қызығушылқтың  көрініс алуы;

- өзіндік сана өзінді «мен»  концепциясы, эгоцентризмнің қалыптасуы;

- жалпы және арнацы қабілеттіліктердің  дамуына арналған сензитивтілік  пен оқудағы өз беттілікті  таңдау;

- «ересек болу», «ер жету» сезімдерінің пайда болуы;

- өзіндік «менді» жоғалтып аламын  деген үрейдің етек алуы, басқа  адамдардың қасиеттерін өзіне  қабылдауға ұмтылу;

- өмірге жаңа көзқараспен қарау;

- әлеуметтік сана мен өзіндік  сананың қалыптасуы;

- өзін қоғам мүшесі ретінде мойындау, болашақ мамандық таңдау, өмірден өз орнын табуға ұмтылу;

- Бюлер жасөспірімдік шақты 2 кезеңге  бөледі: /9-184/

Жағымсыз	Жағымды
Пубертатты кезеңге дейінгі бастама (мазасыздық, тынымсыздық, ашушаңдық), армандау, қиялдау, қарама-қарсы сезімдер, меланхолия кезеңі	Табиғатқа үнемі жақын болу, өнерді жаңаша қабылдау, құндылықтардың жаңа әлемінің пайда болуы, интимді адамзаттық жақындасуға қажеттілік
Қыз балаларда (11-23 жас аралығы)	Армандайды, ғашықтақ сезімін сезінеді
Ұл балаларда (14-16 жас аралығы)	Армандайды, ғашықтық сезімін сезінеді

      Осы жасөспірімдік  шақта адамгершілік қасиеттер  негіздері, әлеуметтік 

бағдар, өзіне және басқа адамдарға және қоғамға деген қарым-қатынастар

қылыптасады. Мұнда қарым-қатынас осы кезеңнің басты тенденциясы

болып табылады. Қарым-қатынас тұлға қалыптасуының қажетті және

жалпыға тән шарты. Осы қарым-қатынас барысында өскелең ұрпақтың

әлеуметтену процесі және оның тұлға ретінде қалыптасуы жүзеге асады.    

      Жасөспірімдер өздері  өмір сүретін, ірекет ететін ортадан өздеріне қажет

моральды, нормаларды, адамгершілік принциптерді игеріп, өз әрекеттерін