Жасөспірімдердің қарым-қатынас деңгейін эксперименталды зерттеу

 

9. Құқық туралы, қылмыс туралы ақпаратты кімнен көп естисіз?

1) ата-ана

2) құрбы-жолдас

3) ұстаз (мектеп тұсында)

4) телеарна

№	Зерттелуші топ	Бала саны	Бақылаушы топ	Бала саны
1	Құрбы-жолдас	8	Телеарна	13
2	Телеарна	12	Ұстаз	6
3	Ұстаз	3	Ата-ана	5
4	Ата-ана	2	Құрбы-жолдас	1

 

10. Қиын жағдайда көбінесе кіммен сырласқанды, ақылдасқанды жөн көресіз?

1) ата-ана

2) құрбы-жолдас

3) ұстаз (мектеп тұсында)

4) бөгде адам 

№	Зерттелуші топ	Бала саны	Бақылаушы топ	Бала саны
1	Құрбы-жолдас	12	Ата-ана	11
2	Бөгде адам	6	Құрбы-жолдас	8
3	Ата-ана	4	Ұстаз	6
4	Ұстаз	3	Бөгдде адам	0

 

   Жасөспірімдердің құқық  шаралар, қылмыс туралы көзқарасына қарым-қатынас барысында құрбы-жолдастарының әсерін нәтижесін көрсеткіштер бойынша анықтаймыз.

       Бұл сауалнамада  берілген сұрақтар нәтижелер  қатары алынады. Ол №5,9,10 сұрақтар  жасөспірімдерге қоршаған ортасында  ықпал етушілер анықтау үшін бағытталған.

№		Зерттелуші топ (%)	Бақылаушы топ (%)
1	Ата-ана	9	23
2	Құрбы-жолдас	28	18
3	Ұстаз (мектеп тұсында)	9	21
4	Бөгде адам	12	3
5	Телеарна	17	17

 

   Осы пайыздық көрсеткішке  байланысты жасөспірімдердің, соның  ішінде, бірінші құқық бұзушы жасөспірімдер құрбы-жолдастары арқылы, ал мектеп оқушыларының ата-ана және ұстаздар арқылы құқық, қылмыс туралы білімдері толықтырылатыны анықталды. Зерттеу топтары қиын жағдайда көбінесее құрбы-жолдастарымен сырласқанды, ақылдасқанды жөн көреді.

     Осы сауалнама барысында  біз жасөспірімдік шақта көптеп  кезігетін қарама-қайшылықтар мен  келіспеушіліктер анықталынды.

• жасөспірімнің шынайы қажеттіліктерімен тәрбиелеу стилі арасында;
• бала үшін балалық шақтан бастап бүкіл істің атқарылуы және одан жасөспірімдік шақта өзбеттілік танытуды талап ету арасында;
• жасөспірімнің ересектерге өзін сыйлауды талап етуі және сылаудан бас тартуы арасында;
• пікірталас, кеңесу орнына келіспеушілікктің амалы ретінде кез келген жағымсыз әрекетті қолдану барысында;
• жасөспірімнің өзіндік «менінің» оның шынайы мүмкіндіктерімен сәйкес келмеуі арасында зерттеу.

     Ниеттелмеген мінез-құлық. Сонымен бірге зерттелуші топ  бойынша үлкен көрсеткіш қылмыс-кінәлі  іс.

     Қылмыстың скриптілерін  раңгілеу арқылы жасөспірім балалар қылмыстың ауыр деңгейінен жеңіліне дейін нәтижелерді берді:

1. Өлтіру
2. Зорлық
3. Ұрлық
4. Терроризм
5. Наша тарту
6. Тонау
7. Бұзақылық
8. Парақорлық
9. Коррупция

Осы нәтижелерге зейін аудара отырып, жасөспірімдердің қылмыс туралы

құқық нормалары туралы көзқарастарының қалыптасу процесі жүзеге асуда екенін байқауға болады. Қаарым-қатынас – жеке тұлғаның әлеуметтану барысында күределене түседі, яғни дамып отырады. Құқық нормалары – бұл адамдардың арасында мақсатты жүзеге асырылады. Бұл жеке бостандығы мен қоғамның аманшылдығын туғызу үшін, құқық – қоғамда адамдардың ерікті өмір сүру шарттарының ең қажеттісі.

 

 

 

                                                    Қорытынды

    Бұл жұмыста құқық  бұзушы жасөспірімдердің қылмысқа  баруында қарым-қатынастың алатын  орны, жасөспірімдік шақтағы қарым-қатынас проблемасы, қылмыстық әрекеттердің психологиялық ерекшелік мәселесін қарастырып өттік.

   Жұмысымыздың теориялық  бөлімінде осы тақырыпта жұмыс  жасаған, ерен еңбек атқарған  танымал психологтар еңбектері  кеңінен ашып, қолданысқа ендірдік. Олардың қатарына: Б.Спак, Д.Б. Альконин, А.Гезен, К. Левин, Т.В. Драгунова, И.С. Кон, А.П. Гусков, Б.Б. Нускаева және т.б. еңбектері жатады. Осы авторлардың еңбектеріне сүйене отырып, біз теориялық бөлімімізде жасөспірімдік шақ пен қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін, жасөспірімдер, соның ішінде құқық бұзушы жасөспірімдермен құқық нормаларының, қылмыстың пссихологиялық аспектілерін, осы құқық бұзушылық әрекеттерге, қылмысқа жасөспірімдердің жиі бару себебін, оған қарым-қатынастыңтигізер әсерін, оның деңгейін анықтау маңыздылығын кеңінен қарастырдық. Өйткені жасөспірімдік шақта барлық жағымды және жағымсыз әрекеттердің атқарылуы, құқық нормалары, қылмыс, бағынбау туралы әлеуметтік көзқарастардың қалыптасуы қарым-қатынас негізгі және осы қарым-қатынас кезіндегі өзіндік тұжырым, өзіндік бақылау, өзіндік бағалау арқылы жүзеге асады. Осы негізде ойлаған нәтижемізге қол жеткізу үшін дипломдық жұмысымыздың негізгі мақсаты құқық бұзушы жасөспірімдердің қылмысқа баруында қарым-қатынастың тигізер әсерін, оның деңгейін анықтау болғандықтан жасөспірімдердің белгілі бір топтарына зерттеу жүргіздік.

     Экспериментальды-тәжірибелік  бөлімнің әрбір кезеңінде таңдап  алынған зерттеу әдістемелері  көмегімен негізгі спецификалық  міндеттер шешілді. Зерттеу жұмысына 50 жасөспірім балалар қатысты, мұның ішінде 25-і -№3 кәмелетке толмаған балалар колониясының жасөспірімдері – зерттелуші топ, бақылаушы топ ретінде 25-і 10 сынып оқушылары алынды. Зерттеу топтарына қарым-қатынас деңгейін анықтау және қарым-қатынас кезіндегі өзін-өзі бақылауды бағалау, «Аяқталмаған сөйлемдер» жобалау әдістемесі және  қоғамдық мәні бар, мағыналы еркін сауалнама жүргізілді. Жобалау әдісі көмегімен екі топтың рангтік көрсеткіштері негізінде нәтижелері алынды. Екі топ арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтап, достарына деген қарым-қатынастың жоғары көрсеткіштеріне қол жеткіздік. Зерттей келе экспериментальды-тәжірибелік бөліміміздің екінші кезеңінде зерттеу әдістемесі көмегімен қарым-қатынастың 6 деңгейі бойынша жасөспірімдердің нәтижелері есептелініп, олардың орташа пайыздық көрсеткіштері шығарылды. Бұл әдістеме негізінде топтан алынған нәтижелер көрсеткішітері біздің мақсатымызға тұспа-тұс келді. Зерттелуші топтың нәтижелік көрсеткіші жоғары қарым-қатынас деңгейін (42%) бақылаушы топтың деңгейін (41%) көрсетті. Қарым-қатынас кезіндегі өзін-өзі бақылауды бағалау әдістемесі бойынша да екі топтың нәтижелерінің ортақ көрсеткіштері пайыздық есебі шығарылды. Зерттелуші топ көрсеткіші коммуникативті өзін-өзі бақылаудың төмен деңгейін көрсетсе, керісінше бақылаушы топ көрсеткіші орташа және жоғары (36%)-ға қол жеткізеді. 

      Осы екі әдістеменің  түпкі негізін, алда қойған болжамдарымыздың (Hº) және H¹ болжамдарын дәлелдеу  мақсатында Q – Розенбаум критерийін  өолдандық. Мұнда екі топтың бағандағы кіші (S¹) және үлкен (S²) сандары белгіленіп, критериялық және эмперикалық (Qkp және Qэмп) мағыналары анықталынды. Екі әдістеме бойынша Hº жоққа шығарылып, H¹ қабылданған нәтижелері көрсеткіштеріне корреляциялық талдау жасадық. Соның ішінде әдістемелер көмегімен алынған мәндер, яғни көрсеткіштер арасындағы байланыс тығыздығын өлшеудің ең қарапайым әдісі – Спирман (rs) әдісі көмегімен екі әдістеме нәтижелерінің көрсеткіштері арасында байланыс жоқ (Hº) және байланыс бар (Hº) дегеен ойды тұжырымдау үшін болжамдар қойылды. Нәтижесінде Hº жоққа шығарылып, H¹ қабылданды. Бұл дегеніміз біздің көздеген мақсатқа қол жеткізгендігіміздің кепілі.

    Осы тәжірибелік бөлімде  өзіміздің қойған болжамымызды  зерттеу жұмысын тиянақты жүргізу  барысында қол жеткіздік. Егер жасөспірімдердің қарым-қатынас деңгейі тым жоғары болса, қарым-қатынас кезіндегі өзін-өзі бақылауы төмендейді деген болжамымыз дәлелденіп, психологиялық-математикалық тұрғыда қабылданды.

     Жасөспірімдердің тұлға  ретінде қалыптасып, өзіндік статусқа  ие болуында қарым-қатынасты, оның ішінде жаұялық және құрбы-жолдастық қарым-қатынасты шешуші фактор ретінде қараймыз. Себебі қарым-қатынас кезінде осы аталған топтар жағынан рухани және материалды көмек берілмесе, олар өздерін ешкімге керексіз сезінеді. Сол үшін оларға педагогтар мен пікірін жеке тұлғалық пікір ретінде қабылдап, оған көңіл бөлгенде ғана, біз өскелең ұрпақтың жоғары дәрежеде қалыптасып, дамуына, өмірден өздеріне тиесілі орындарын, жолдарын табуға, өмір қиыншылықтарын сейілтуге біріге қол ұшын бере аламыз.

     Ал біздің психолог  мамандардың міндеті – осы  проблеманы – қазіргі қоғамның  өзекті мәселелерінің бірі болып  табылатынын жасөспірімдер қарым-қатынас  проблемасын тереңірек қарастырып, оны оқыту, тәрбиелеу, түзету орындарында  психологиялық бағыттар: психодиогностика, кеңес беру, психореакция, психопрофилактика жұмыстары көмегімен индивидуальды және топтық көмек беру барысында кеңінен қолданысқа ендіру болып табылады. Өйткені әрбір психолог-бұл жасөспірімнің ғана емес, барлық адамзат проблемасын терең түсіне алады деп ойымызды қорытындылаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                    Қолданылған әдебиеттер

1. Абрамова Г.С. «Возрастная психология» (Учебник для высшей школы) Академический проект – 2001, 612 б.
2. Абрамян Н.А. Психология подростка, Москва – 2001 ж.
3. Антонян В., Гульдан В.В. Криминологическая патопсихология. Москва, 1991 ж. 
4. Антонян В, Енекеев, Эминов. Психология преступника; расследование преступлений / Юрист, 1996 ж.
5. Байярд Р.Т., Байярд Д / «Ваш беспокойный подросток» Москва-1991 ж.
6. Беличева С.А. «Этот опасный возраст», Москва — 1982 ж.
7. Бурлаков А. «Приступность несовершеннолетних» Москва, 1997 ж.
8. Бурлачук Л.С., Морозов С.М. «Словарь-справочник по психодиагностике» /С-Петербург-2003, 500б.
9. Васильев В.Л. «Юридические психология» 3-е изд. - С — Петербург: Издательство «Питер», 2000 ж.
10. Горбань П.Ю. «Психология несовершеннолетних приступникков» /реферат — Украина — 2003 ж.
11. Девиантное поведение подростков. Профилактика и реабилитация. Москва; 1999 ж.
12. Джайнотт Х.Д. Родители и дети. - Москва, 1986 ж.
13. Долгова Ю.А. Криминалогия., Москва — 1998 ж.
14. Долгова Ю.А. «Изучение личности преступника /советское государства и право» М-1978 ж.
15. Егидес А.П. Лабиринты общения — Москва; Филин, 1999 ж.
16. Енекеев М.И. «Юридическая психология». Учебник для студентов юрид. И др. Гуманитарных ВУЗов. - Москва: Норма инфра, 2000 ж.
17. Захарова Н.В. Неврозы у детей и подростков. - Москва — 1988 ж.
18. Илюзиязова С.М. Общая и юридическая психология. Алматы-2006 ж.
19. Кле М. Психология подростка (психосексуальное развития). - Москва-1991 ж.
20. Кон И.С. Психология ранней юности. -Москва., -1998 г.
21. Конддратьев М.Ю. Подросток в системе межличностных отношений закрытого воспитательного учреждения. Москва. Изд. Федерального института социалогии образования. 1994.
22. Кэмбелл Р. Как на самом деле любить детей.- Москва., 1998 ж.
23. Личко А.Е. Психопатия и акцентуации характера у подростков. - Москва., 1983 ж.
24. Минина С.П. Преступность несовершеннолетних. Спб., 2001
25. Миронов Г. Победить преступность невозможноя. А не бороться с ней нельзя // Подмосковье, 1995
26. Немов Р.С. Психология. -Москва., 1990
27. Нусхаева Б.Б. «Психологический помощь детям из неблагополучных семей» /автореферат. - Москва — 2007
28. Прашева Г.К. «Юридическая психология» Спб., - 1999
29. Приожков В.Ф. Психология подростковой преступности. Т.1. М.осква., 1998 г
30. Пирожков В.Ф. Законы преступного мира молодежи. Криминальная субкультура. М., 1992
31. Пирожков В.Ф. О психологических прчинах воспроизводства подростковой преступности // Психологический журнал, 1995, т.16, №2
32. Практическая психология: Учебник для Студентов ВУЗа./Под ред. М.К. Тутушкиной — 2-е изд. Перераб.доп.-СПб: Дидактика Плюс-1998
33. Прихожан А.М., Толстых Н.Н Дети без семьи. - Москва., 1990
34. Психологический словарь. /Редкал: В.В. Давыдов и др. 2-е изд.перераб. И доп. - Москва. Педагогика-Пресс, 1998
35. Профилактика преступления: учеб. Прграмма /сост. Р.Т. Нуртаев — Алматы: Каз ГЮУ, 2000
36. Психологические тесты /Под.Ред. Корелина А.А/1,2 изд.
37. Психологический словарь/Под.общ.ред. А.В. Петровского, М.Г.Яровшевского; сост. Л.Н. Карпенко, 2-е изд., пспр. И доп. Москва — Политиздат, 1990.
38. Психологического-педагогическая прфилактика и реабилитация несовершеннолетних, склонных к упатреблению наркотиков и алкоголя. Метод. Посоия для препод/сост. Г.К.Прашева: - Алматы: Данекер,-2001
39. Раттер М. Помощь трудным детям. - Москва., 1987
40. Райс Ф. Психология подросткового и юнишеского возраста. Спб., - 2001
41. Реан. Психология подростка. Спб.,2004
42. Ремишмидт Х. Подростковый и юнешеский возраст: Проблемы становления личности. - Москва., 1994
43. Русской-казахский терминологический словарь
44. Рогозин Д.А. «Юридическая психология» Москва, 1998
45. Сәбет Бап-баба «Жантану негіздері»/ Алматы-2007
46. Сердюк Л.В. Насилие: Криминалогическое и уголовно-правное исследование. Москва., -2002
47. Снайдер Д. Курс выживания для подростков. - Екатеринбург, 1992
48. Соколова В.Н., Юзефович Г.Я. Отцы и дети в меняющемся мире. Москва., 1991
49. Социально-психологический и социально-педагогические проблемы профилактики правонарушений несовершеннолетних. Сб.научных трудов. Москва. Академия МВД, 1981
50. спиваковская А.С. Профилактика детских неврозов. - Москва,1988
51. Фельдштейн. Психология подростка. Москва., 1986
52. Флейк-Хобсон К., Робинсон Б.Е., Скин П. Мир входящему: Развитие ребенка и его отношений с окружающими. -Москва., 1992
53. Ханниган П. Молодежь испытывающая трудности. Москва.,1999
54. Хъелл  Л. Зиглер Д. Теория личности. Спб., 1999
55. Цукерман Г. Саморазвитие: задача для и их учителей. // Знание-сила-1995
56. Шеврандрин Н.И. «Психодиогностика коррекция и развития личности»
57. Юрчук В.В. Современный словарь по психологии Москва. Элайда, 2000
58. Янова С., Волкова А. Юридическая психология., москва., 1999
59. Ячевский А. На пути к зрелости. - Москва .,1992.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Қосымшалар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                  1. Қарым-қатынас деңгейін бағалау  тесті 

                                   (В.Ф. Ряховский) бойынша

                       Сауалнама мәтіні

1. Сіздің алдыңызда іскерлік кездесуу тұр. Оны сіз тағатсыздана күтесіз бе?
2. Сізге жиналыста, жиында көпшілік алдына шығып баяндама, хабарлама оқу жүктелсе, сіздің бойыңыздан сенімсіздік және ұялу сезімі байқалады ма?
3. Сіз дәрігерге қаралуды артқа қалдырмайсыз ба?
4. Сізге сіз ешқашан болып көрмеген қалаға демалысқа баруды ұсынады. Осы демалыстан бас тарту үшін сіз бар күшіңізді саласыз ба?
5. Кіммен болса да өз күйзелістеріңізді бөліскенді ұнатасыз ба?
6. Егер таныс емес адам өтінішпен (жолды көрсетіп жіберуді, уақытты айтуды, қандайда бір сұраққа жауап беруді) сұраса, ашуланасыз ба?
7. Сіз «Әкелер мен балалар» проблемасының болатынына және түрлі заман ағымының адамдары бірін-бірі дұрыс түсінбейтініне сенесіз бе?
8. Сіз танысыңызға бірнеше ай бұрын қарызға берген ақшаңызды қайтарып беруді ұмытқанын есіне салуды ұяласыз ба?
9. Асхана немесе мейрамханада сізге сапасыз тағам ұсынылды делік. Сіз тек тарелкіні ренжулі күйде ысырып, үнсіз қаласыз ба?
10. Таныс емес адаммен жалғыз қалғанда сіз онымен әңгімелеспей, әңгімені оның бастағанын күтіп отыра бересіз бе?
11. Кезекке тұру (дүкенде, кітапханада, кассыда) сізді шошындырады. Сіз кезекке тұрамын деген ойыңыздан бас тартасыз ба немесе кезекке соңына тұрып өзз кезегіңізді күтесіз бе?
12. Конфликтілік жағдайларды қарастыру жөніндегі тексеру жұмысына қатысуға қорқасыз ба?
13. Сіз әдібиет, өнер, мәдениет туындыларын өзгенің пікінсіз жеке индивидуалды бағалай аласыз ба?
14. Сізге жақсы таныс мәліметтің бір жерде қаате көзқараста айтылып жатқанын естіп тұрсаңызда сіз үндемей қалып, әңгімеге араласпағанды қалайсыз ба?
15. Оқу тақырыбы немесе қызметтік сұрақтарды шешуде біреудің сізден көмек сұрауды сіздің ызаңызды келтіреді ме?
16. Ауызшаға қарағанда сіз өз пікіріңізді, ккөзқарасыңызды жазбаша түрде бергенді қалайсыз ба?

 

 

 

 

                                                                       Жауаптар нұсқасы: