Жасөспірімдердің қарым-қатынас деңгейін эксперименталды зерттеу

          1) ауыр

          2) үлкен  қауіп төндірмейтін

          3) жеңіл

 Қылмыстық қоғамдық қауіп  төндіру сипаты мен деңгейі  бойынша басқа құқыққа, қоғамға  қарсы әрекеттерден: (азаматтық-құқықтық әкімшілік, еңбектік құқық бұзушылық және дисциплинарлы әрекеттер) ажырата білу қажет. /9-243/

   Егер қылмыс түсінігі  бірлікте қаралса, қылмыс жасау  – көп тұрғыда қаралады. Белгілі  бір уақыт аралығында қоғамға  қарсы жасалынған барлық қылмыс жиынтығы, яғни қылмыс жасау дегеніміз статистикада  бейнеленген массалық түрдегі құбылыс. Осы анықтамаға сай қылмыс жасаудың келесідегідей негізгі белгілері бар: массалық, тарихи өзгермелілік, қоғамдық қарым-қатынастарға антогонистілік массалық белгілері бойынша қылмыстың қоғамдағы күйі және нақты уақыт аралығындағы оның динамикасы анықталыды.

    Ал тарихилығынан төмендегідей  қоғамдағы әлеуметтік-эканомикалық  және әлеуметтік-саяси өзгерістерге  байланысты өзгеріп отырады.

     б) түрлі мемлекетке қылмыс жасау ортасы өзгеріп отырады.

   Қылмыс атқару белгілері:

   а) Бірлескен әлемдік криминальды  кеңістіктің пайда болуымен

 б) түрлі әлеуметтік саяси  және эканомикалық құрылымдарын  ұстанған мемлекеттердегі қылмыс  сипаты, құрылымы, негізгі белгілері және көрсеткіштері бойынша ұқсас болуымен. Мақұлданған кез келген мемлекетте жасалынған қылмыстың бәрі ауыр қылмыс категориясына жатқызылады.

    Оның антогонистік сипатқа  ие болуы.

  Бұл кез келген қоғамдық  құрылымда оның негізгі заңдылықтарымен және өмірлік іс-әрекет принциптерімен қарама-қайшылықта болады. Осы себепті, қылмыс жасау – белгілі бір мемлекет аумағында немесе қоғамдық-эканомикалық формацияда жасалынған қылмыстар жиынтығынан бастау алатын қылмыстық құқықтық сипатқа ие антогонистік, әлеуметтік мақұлданған, тарихи өзгермелі, массалық құбылыс болап табылады. /12-91/

   Қылмыстың күйі – оның  маңызды көрсеткіші, яғни оның  сандық-сапалық сипаттамасы болып  табылады. Қылмыс күйі (жағдайы) келесідегідей  критерилермен анықталады:

  а) жасалынған қылмыс және қылмыстық жауапкершілікке тартылған қылмыскерлер санымен

       б)  қағаз жүзінде  тіркелген қылмыстар саны

    в)  қылмыстың құрылу  сипатымен (арам ойлы, күш көрсету  немесе арам ойын жүзеге асыру  мақсатында күш қолдану, ер адам, әйел адам, жасөспірімдер қылмысы т.б.)

      г) қылмыс интенсивтілігі  деңгейімен

      д) қылмыс латенттілігі  деңгейімен 

      е) келтірілген кесір  өлшемі (қылмыскер қолынан қаза  тапқандар саны, т.б.)

    Тек осы аталған критерилер  жиынтығы көмегімен еліміздің  жағдайы, жеке территориялардағы қылмыс жайын жыныстық-жезөкшелік немесе басқа да әлеуметтік-демографиялық критерилерді негізінде сенімді орнықтырар түрде қалыптастыруға болады.

    Егер қылмыстық жазаға  тартылған жазасын өтеуші саны  бойынша жасөспірімдер қылмысының күйі туралы сөз қозғасақ, бұл сенімізді орнықтырмайды. Өйткені жасөспірімдер ісімен айналысатын комиссияға заңды түрде берілген кішкене маңызы бар қылмыс жасаған жасөспірімдер мұның қатарына кірмейді. Сотталушылар қатарына заң негізінде көрсетілген қылмыстық жауапкершіліктен босатылған және себептері жеткіліксіз болып қылмыстық іс қозғалмаған тұлғалар, сонымен шағым түспеген немесе құқық қорғау органдарына жетпеген жағдайдағы латентті қылмыстың алатын үлесі енбейді. Мысалы: зорлық-зомбылық көрсету бойынша істерде латенттілік деңгейі өте жоғары болады. Мұнымен қоса жасөспірімдер арасында қалта ұрлығы бойынша да латенттілік деңгейі жоғары. /19-115/

     Қоғамға қарсы қауіпті  әрекет жасаған қылмыстық жауапкершілік  деңгейіне жетпеген тұлғалар  – қылмыс субьектісі болып табылмайды.

      Қылмыстың құрылу  барысында келесідегідей белгілерімен  анықталатын қылмыс алуандылығы  және оларды түр бойынша түсіндіріледі:

• қылмыстық-құқықтық: қоғамға қауіп төндіру деңгейі (ауыр, біршама ауыр, жеңіл); қылмыс жасау түрлері (жалғыз, топтасып, күш қолданып немесе керісінше) жазалау түрлері және өлшемі, қылмыс субьектілері (жасөспірімдер және ересектер, алғаш қылмыс жасаушылар және рецидивистер, өте қауіпті рецедистер т.б.)
• криминологиялық: қылмыс жасалынған уақыт және орын, оның сипаты, спотанды, өзіндік ұйымдасқан және ұйымдасқан қылмыс, қарулы сипаттағы қылмыс.
• Әлеуметтік демографиялық: жасы, жынысы, білімі, жұмыс орны, жаұялық жағдайы және де қылмысскрдің басқа да әлеуметтік-демографиялық белгілері.

 Осы аталған критерилер мен көрсеткіштеді негізге ала отырып жасөспірімдердің динамикасы заңдылықтарының негізгі тенденцияларын және де оқу орындарына да ұсынылатын алдын алу шараларын ұйымдастырудың негізгі жолдарын қарастырайық.

    Жасөспірімқылмысының топтық  сипаты.

  Жасөспірімдердің криминогенді және криминальды топтарының қалыптасу бастамасы болып-материалды қамтылмаған жанұдан шығу, біріншілік оқу ұжымынан (сынып, оқу тобы) қанағат алмау, жеке оқушылармен қарым-қатынаста әлеуметтік әділеттілік принципінің бұзылуы болып табылады. Осылардың негізінде бәріне жасөспірімдер өздері сияқты шектелген, оқшауланған және түсінбеген «көшедегі» еркін топтарға қосылуға ұмтылады.

/40-240/

    Қарым-қатынасқа өзіндік  тұжырым жасауға, өз қабілеттіліктерімен  мүмкіндіктерін пайдалануға, айналадағыларға өзін танытуға ұмтылу, айналадағылардың жағымсыз әрекетінен психологиялық және физикалық қорғаныс іздеуге деген қажеттіліктер оларды топқа біріктіреді. Бұл олардың әлеуметтік-топтық және психологиялық ерекшеліктерімен байланысты. Жасөспірім, соның ішінде әлеуметтік материалды қамтымаған жанұядан шыққан жасөспірім үнемі күш көрсетуге ұмтылады. Топқа бірігу оған біршама көмегін тигізеді. Жасөспірімнің жақын әлеуметтік ортасындағы адамгершілік бағдарларымен психологиялық атмосфера асоциальды әдеттермен мінез-құлық стереотиптерін дамытып бекітуде шеуші роль атқарады. Соның ішінде психологиялық қарым-қатынас орнатуда жасөспірімдердің криминальды және криминогенді топтарға бірігуі, жасөспірімдердің жиналатын орны ерекше мәнге ие. Мұнда олар өздеріне жаңа таныстар, достар табады, ақпараттармен алмасады. «Махаббатпен кезекпе кезек» айналысады, есірткі және ішімдіктер іше бастайды.  Жасөспірімдер бұрын жасырын жерлерге  (үйдің төбесіне, подъезд, бұзылған үйлер, подвал) жиналатын болса, қазір ашық жерлерде (кафе, бар, би кеші) бас қосады. Осы бір жерге бас қосып, жаағымсыз әрекеттермен айналысатын жасөспірімдердің көпшілігінің әкесі жоқ немесе бірге тұрмайды, кейбірі ана мейірімін көрмеген болып шығады. Бұлардың бәрі жасөспірімдер қылмысының алдын алу бөлімінде тіркеуде тұрады. Олар үшін ақша, машина, «жақсы өмір», мейрамханаларға бару басты құндылықтар қатарына жатады. Мұндай жасөспірімдерді іс-әрекеттің: сауда-саттық, рэкет, қорғау құрылымында жұмыс жасау түрлері қызықтырады. Осы жасөспірімдердің бірі жерге жиналып бас қосуы – жасөспірімдерді өмірдің криминальды бейнесіне психологиялық даярлауда үлкен роль ойнайды./29-164/.

     Топтасу – ұйымдасып қылмыс жасаудың бастамасы. Мұнда ересек рецидивитер мен мафиоздық құрылым жағынан еш жетекшілік байқалмайды. Бұл тек жасөспірімдердің топтасып қылмыс жасау болып қалады. Аталған мафиоздық құрылымдармен ересек рецедивистер осы топтасып қылмыс жасауға ұйымдасу сипатын береді.

• Билік органдарымен, олардың құқық қорғау элементтерімен байланысқан жоғары дәрежедегі ересек қылмескерлер немесе қылмыстық топқа жасөспірімдер тобын ендірумен;
• Криминальды жасөспірімдер тобымен олардың і с-әрекеттерін «жалпы жетекшілікке» мафиоздық жетекшілікке алумен (есірткі, қару-жарақ тасымалдау, рэкеттік);
• Топтық ұйымдасу – жасөспірімдер тобының бірлесіп жасаған қылмыстық әрекетінің сол немесе өзге түрлерін кәсібилендірудің міндетті элементтер болып табылады.
• «Криминальды субмәдениет» атауын алған құндылықтар, заңдылықтар, нормалар, мінез-құлық ережелерін қылмыстық түрде ұйымдастыру қатарына жататын барлық жалпы болып табылатын қылмыстық топты алға тартады.
• Жасөспірімдер арасынан қылмыстық тобын арнайы жерлерде спорт түрлерімен жаттықтырып, (каратэ, бокс, ату, күресу) қылмыстық әрекет тәсілдеріне даярлау және осы топ мүшелерінің әрқайсысының мінез-құлқына тотальды бақылау жүргізу – ұйымдасудың маңызды элементтері болып табылады.
• Кінәлі топтарды немесе жеке топ мүшелерін жазалауда нақты «соттық» инстанцияны қолданумен байланысты. Бірақ мұнда жасөспірім қылмыстық топтың қоғамда алатын орнын сипаттайтын ұйымдасып қылмыс жасау белгілері ерекше байқалады. /9-263/

    Жасөспірімдер ішімдікке  әуестік таныту – еркін қарым-қатынас  орнату және «ересектік» түрде  өзіндік тұжырым жасау тәсілдерінің  жалған көрінісі. Бұл өз сипатына  қарай қаралады. Жасөспірімдер көбіне өзі емес, топтық алкогольдік эксцесті құрайтын көрермендер, аудитория белгілі бір топ құрамына еніп, ішімдікке әууестенеді. Осы әуестену нәтижесінде жасөспірімдер мастық күйде қылмыс әрекетіне барады.

  Жасөспірімдердің ішімдікке  және оны қолдану мотивациясына қатысты бірнеше түрге бөлінеді:

1. «қызық» үшін ішуді бастаған
2. өзіндік тұжырымдау мақсатында ішімдік қолдану
3. «ляззат алуға» құмар жасөспірімдер
4. (алкогольды эстет)
5. (бравирующих) еліру мақсатында
6. ішімдікке салынған жасөспірімдер

   Жасөспірімдердің ішімдік ішуі – ең алдымен қызық үшін, әуестік таныту мақсатында басталады. Осы кезеңде жасөспірімдердің кейбір бөлігі қызығушылық танытып ішімдік ішсе де, оны дер кезінде доғарып, ешқандай ішімдік ішпейтін болады.

   Ал біреулері үшін құрдастар  тобында немесе ересектермен бірлесіп ішімдік ішуде алкогольды мастық күйде өзіндік тұжырымға қол жеткізуге тырысады. Мұндай алкогольді эстеттер көбіне топтық сипатқа тұжырымдауға әкеледі. Олар бұзықтық, күш көрсету, бұзақылық актілерін жүзеге асыру, төбелес, пышақтау тәсілдері ретінде өзіндік тұжырымды ішу арқылы жүзеге асырады.

/3-56/

  Ішімдік ішуді күнделікті  кәсібіне айналдырған жасөспірімдердің  криминальды мінез-құлық формалары. «Ләззат алушылар және алкогольды  эстет» топтарына жатады. Бұл  түрдегі жасөспірімдердің ішімдікке әлеуметтік тәуелділігі психологиялық тәуелділікпен толықтырылады. Біріншілері, алкогольді эйфорияны сезіну үшін, ал екіншілері, ішімдік ішуді «өз теорияларын» (ляззат және рақат сезімін алу үшін ішу) бекіту үшін ішімдік ішеді. Бұл топтың психологиялық қысымының әсерінен өзін басқалар алдында сенімді ұстау, «нағыз ер жігіт» көрсетуге мақтануға ұмтылатын басқа жасөспірімдер де осы топтарға қосылады.

    Алкогольды эстеттерге  қыз балаларды ішімдік ішуге  тарту, оларды мас қылып, масайрату, күш-қолданып, зорлық-зомбылық көрсету актілері тән болып келеді. «Ләззат алуды ұнататындар» және алкогольды эстеттердің криминальды мінез-құлықтары алкогольды эксцеске қосымша болып қалыптасады.

    Ішімдік деген мәнді  бейнедегі ұмтылыс – ішімдікке  физикалық тәуелділік, тұлғаның леградациясына, әлеуметтік-психологиялық тәуелділіктердің тез өршуіне апарады. Мұндай топтағы жасөспірім, ішімдікті бәрінен көп ішуге тырысады, өз нормасын мақтан тұтады.

   Мұндай жасөспірімдер себепсізден  себепсіз қай жерде, қашан кімдермен болса да бірігіп ішімдік іше бастайды және ішімдік алуға қажетті ақша табу үшін кез келген қылмысқа барады./2-136/

   Қазіргі күні криминальды  жасөспірімдер арасында, алкогольге  деген жаңа мағынадағы қарама-қайшы  қарым-қатынастар – өзіндік бейнедегі заң құрылымы пайда болады. Бұл әлеуметтік ортадан жеткілікті физикалық дамыған жасөспірімдерді өзіне оққағар рэкеттік әрекеттерді жинақтау мақсатындағы мафиоздық құрылымдар әсерінен туындайды./7-96/

    Еліру мақсатында құқық  бұзушы жасөспірімдер тобы арасында саналы түрде өзін уландыру сияқты таксикоманияның әртүрлі түрлері кең таралған. Мұнда жасөспірім өзін уландырып қана қоймай, өзін құртып жіберуге дейін барады. Көбіне жасөспірімдер күшті әсер ететін құрамында спирті бар заттарды – бояуларды, түрлі аэрозолдарды иіскейді, парфюмерия өнімдерін қолданады.; есірткіге бір шама жақын күйлерді шақыратын медикаментозды препараттарды ішеді, қан   тамыр арқылы түрлі есірткілі заттарды, тұрмыстық-химиялық препараттарды, өндірістік бояулар мен эмульсияларды, өсімдіктің түрлі экстрактілерін қолданады.

     Токсикалық қосылыстарды  қолдану түрткілері көбіне ішімдік  қолдану түрткілерімен сәйкес  келеді. Олардың негізгілеріне:

1. қызық үшін қолдану
2. өз батылдығын өзгелерге жоғары дәрежеде көрсету үшін
3. өзін әлеуметтік ортада орнықтыру мақсатында
4. топ үшін, топтың көңілі үшін
5. «ляззат алу» мақсатында
6. өзінің көңіл-күйін көтеру мақсатында
7. шынайы өмір проблемаларынан алдамшы елестерге кету тілегі ояннған кезде
8. асоциальды және криминальды мінез-құлықтың түрлі формаларын жүзеге  асыруда кездесетін психологиялық барьерлерді алып тастау мақсатында қолдану жатады./9-212/

   Ішімдікке әуес жасөспірімдер  сияқты, таксикоман жасөспірімдерге  токсикалық қосылыстарды қолдану  және сақтау үшін топқа бірігуге  ұмтылу тән. «Топ үшін» токсикалық алдамшы елестер күйін күйзелу қызықты, токсикалық уланып қаламын ба деген қорқынышты жеңу оңайға түседі. Бұл күйдегі жасөспірімдер бойынан жоғарры иландыру, конформдылық, топқа тәуелді мінез-құлық формаалары байқалады. Сондықтан токсикоман жасөспірімдер біршама тәжірибелі лидерлер қолындағы қылмыстың әртүрлі түрлерін жасайтын құрал ретінде есептелінеді.